16. Маздакиттік қозғалыс:себептері, барысы, салдарларын талдаңыз

V—VІ ғасырлар кезінде Иранда кең өріс алған бұқаралық халық қозғалысы маздакилер қозғалысы болды. Ол Иранда V ғасырдың аяғында басталды. Оның қозғаушы күші қауымдас диқандар мен кедейленген қолөнершілер болды. Қозғалыстың басшысы Маздак жарқын болмыстың, əділеттіліктің зұлымдықты қалай да жеңетіндігі туралы ұран тастады. Ол жеңіс əйтеуір бір кезде, құдай сəтін салғанда ғана емес, осы өмірде, табан астында келуі тиіс деп есептелді. Тек адамдардың белсенділігі арқасында жер бетіндегі зұлымдықтан құтылуға болады делінді. Зұлымдықтың нақтылы көрінісі — адамдар арасындағы мүлік теңсіздігі деп табылды. Ең алдымен сол мүлік теңсіздігі жойылуы керек болды. Меншікті тепе-тең етіп қайта бөлу талабы қойылды. Өз бағдарламаларының əлеуметтік талаптарын жүзеге асыру үшін маздакилер байлардың мал-мүлкін тартып алып, кедейлерге бөліп бере бастады. Байлардан алынған жер қауым аумағына қосылды. Қозғалысты үстем таптың біраз бөлігі де, шахиншах І Кавад өз мақсаттарына пайдаланып қалуға тырысып, оған алғаш қолдаушылық көрсетті. Кавад күшті байлардан құтылмақшы болды, əрі əскердің негізін құрайтын азат-дехкандардың көңіл-күйін де есепке алды. 496 ж. шонжарлар Кавадты құлатып, зынданға тастады. Бірақ499 жылы Кавад билікті қайтарып алды. Кавадтың көмегімен маздакилер өз жоспарларын жүзеге асырып қалуға тырысты. Маздак мемлекет басшыларының бірі болып тағайындалды. 502—506 жж. Иран Византиямен соғысты табысты аяқтады, көшпенділер шабуылын тойтарды. Иранда бірнеше қалаларсалынып, каналдар жүйесі кеңейтілді. Қауым ішіндегі пысық, бақуаттылары біртіндеп маздакиттер қатарынан шығып, оған қарсы бола бастады. Оның үстіне Кавад та ақсүйектермен, дінбасылармен келісімге бет бұрып, өз позициясын өзгертті. Себебі біраз əлсіреген ақсүйектер енді Кавадқа қауіпсіз болды. Азат-дехкандар да қозғалыстан шықты. Қозғалыс 529 ж. толық талқандалды.

17. І Хосров реформаларының мәнін ашыңыз

Халық қозғалыстары үстем тапқа ескі тəртіптер бойынша өмір сүруге болмайтынын көрсетті. Сондықтан да сасанилердің жаңа патшасы І Хосров (531—579) феодалдықукладты дамытып, нығайтуға бағытталған қайта құру (реформа) жолдарын іздестіруге мəжбүр болды. Маздакилердің байлардан тартып алған жерлері кəмпескеленді. Ол жер енді мемлекеттік жер қорына қосылды. Байлығынан айырылған ақсүйек əулеттерін, азат адамдарды Хосров патша қызметіне қабылдап, өзіне тəуелді жаңа əлеуметтік топ құрды. Салық саласында түбегейлі өзгерістер болды. Бұрынғы əртүрлі салықтар жойылып, негізгі екі түрі ғана қалды. Ол «хараг» деп аталған жер салығы жəне «гезит» деп аталған жан басы салығы. Жаңа салық мөлшері маздакиттер қозғалысына дейінгі мөлшерден əлдеқайда төмен болды. Бұл шаруаларға жасалған жеңілдік еді. Айлық табысы белгіленген тұрақты армия құрылды. Елде 4 əскери округ құрылды. Əскери билік азаматтық биліктен бөлінді. Ел оңтүстік, батыс, солтүстік, шығыс деген төрт облысқа бөлінді. Ол облыстардағы азаматтық үкімет билігі əскери билікке — спахабадтар деген əскер басыларына бағынышты болды. Патшаның тең праволы үш уəзір-фармардары тағайындалатын болды. Бұл өзгерістер, жаңалықтар патша билігін нығайтуды көздеді.І Хосров белсенді сыртқы саясат жүргізді. 540 ж. Византиямен соғысты жалғастырды. Шахиншах əскерлері Сирияны басып өтіп, Оронттағы Антиохияны (Таяу Шығыстағы) талан-таражға салды. Сонан соң соғыс қимылдарыКавказға ойысты. Онда Иран Византиядан Лазиканы (батыс Грузия) тартып алуға тырысты. 561 ж. І Хосров Ануширван мен император І Юстиниан арасында «мəңгілік» «бейбітшілік» бітімі жасалды. Ол бітім бойынша Византия өзінің бұрынғы шекарасын сақтап қалды. Бірақ көп өтпей бұл бітім қайта бұзылды. Енді Иран мен Византия Оңтүстік Аравия үшін қырқысты. 577 ж. Сайф ибн зу-Иазан бастаған Иемен ақсүйектері І Хосров жіберген əскердің көмегімен Византия мүддесін қорғаушы Эфиопия əскерін елден қуып, өкімет билігін өз қолына алды. Иемен шахиншахқа салық төлеп тұруға тиіс болды. 598 ж. Иемен Иранға қосып алынды. 628 жылға дейін оның басшысы марзбанды шахиншах тағайындап отырды. 563—567 жылдары І Хосров солтүстік-шығыста эфталиттерді жеңіп, бұрын жоғалтқан жерлерін қайтарып алған болатын.