25 Билет(2)
Хиуа — Өзбекстан Республикасындағы қала. Әмудария өзенінің сол жағалауында, теңіз деңгейінен 91 м. биіктікте, Үргеніш темір жолы станциясынан оңтүстік-батысқа қарай 30 км. жерде орналасқан. Халқы 51,2 мың (2004). Хиуа тарихы көне Хорезм мәдениетімен тығыз байланысты. Хиуа б.з.б. 1-мыңжылдықта дамыған Топыраққала,Қуатқала, Бүркітқала, Гүлдірсін, Қырыққыз, т.б. қалалармен қатар аталады. Зерттеушілердің болжауынша, Хиуаның негізі б.з.б. 5 ғасырда қаланған. Бастапқыда Ахеменәулеті мемлекеттерінің, кейіннен Сасани әулетінің қарамағында болды. Хиуаны 712 ж. арабтар жаулап алды. 9 — 10 ғасырларда Хорезм мемлекетінің астанасы болып, біршама гүлденді.
«Кірсін». Верещагин, 1871.
Хиуа қаласында өз заманында Мұхаммед әл-Хорезми, Әбу Райхан ибн Бируни, Әбу Әли ибн Сина тәрізді ірі энциклопедияшы ғалымдар еңбек етті. Шыңғыс хан менӘмір Темір заманында Хиуа қиратылып, талауға түсті. Хиуаның қайта гүлденген кезеңі 16 ғасырға сәйкес келеді. Бұл кезде қаланың ірі қорған қабырғалары, салтанатты сарайлар, мешіттер, мұнаралар, кесенелер салынып, архитектуралық ансамбль құрылды. 17 ғасырда Хиуа Хиуа хандығының астанасы болды. 1842 жылы Хиуа хандығының билеушісі Аллақұл хан Хиуаның бір бөлігін арнайы дуалмен қоршатып, қаланың ол бөлігін Ишан қаласы деп атады. 19 ғасырда Хиуада көптеген медреселер мен мешіттер салынды. Әйгілі медреселердің қатарына көркем безендірілген ғимараты бар Мұхаммед Аминхан медресесі жатады. 1873 жылы Хиуаны орыс әскерлері басып алып, бүкіл Хиуа хандығымен бірге Ресей империясының протекторатына айналдырды. 1920 — 24 жылы Хорезм Халық Кеңес Республикасының астанасы болды. 1967 жылы қаланың ескі бөлігі — Ишан қаласы қорыққа айналдырылды. 1995 жылы Хиуа ЮНЕСКО-ның шешіміне сай әлемдік мәдениеттегі ерекше орны бар қалалардың қатарына қосылды. 1997 жылы Хиуаның 2500 жылдық мерейтойы аталып өтті.
Қоқан бектеріне қарсы шу бойы қазақтарының көтерілісі - 1858 жылы болған көтеріліс. Бұл көтеріліске белсене қатысып, жетекшілік етіп көзге түскендердің арасында Амангелді Серікбайұлы, Бөлтірік Әлменұлы,Жаужүрек Қойшыұлы, т.б. болды. Көтеріліс өзінің жалғасын басқа өңірлерден де тапты. Өкінішке орай, Қоқан әскерін толық қуып шығуға мүмкіншілік болмаған. Дегенмен, бұдан былайғы жерде жаудың біржолата сағы сынып, 1864 – 1865 жылдары аралығында қазақ жерінен түгелдей қуылды. Амангелді мен Жаужүрек батырлардың жерленген жері Шу аудан«Мойынқұм» елді мекенінің шығыс жағындағы Шу өзенінің бойы. Ағайындарының ұйғарымымен батырлардың басына күмбез тұрғызылған. Бөлтірік Әлменұлының кесенесі Талас ауданында.
Қазақ мемлекетінің ахуалын қиындатқан тек жоңғар елінің ұдайы шабуылдары ғана емес. Солтүстік-батыстан башқұрттар, солтүстіктен Сібір казактары елдің мазасын алса, оңтүстікке іргелес орналасқан Қоқан, Хиуа мемлекеттері де казақтардың қиын жағдайын пайдаланып қалуға тырысты. Алайда Қазақстанның тәуелсіздігіне мейлінше қауіп төндірген басты жауы Жоңғария мемлекеті еді. Цин (Қытай) императоры Қанси өлгеннен кейін, 1723 жылы осы елмен қарым-қатынасын ретке келтірген Жоңғария барлық күш-қуатын қазак еліне қарсы жүмсауға мүмкіндік алды. Қазақ елін талқандауды көксеген жоңғарлар өздерінің жоспарын тезірек іске асыруға тырысты. 1723 жылы қазақ феодалдары өзара қыркысып жатқан кезде жоңгардың қалың қолы Қазақ жеріне түтқиылдан баса көктеп кірді. Жетісуды жапыра, Қаратауды басьш өтіп, Талас алқабында көшіп жүрген қазақ ауылдарына ойран салды. Бұл "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаның" басы еді.
12-билет.
Татар-моңғол тайпаларының саяси жағынан басын біріктіріп, Шыңғысхан әскери-ұйымдастыру принципін мемлекеттік құрылыстың негізі Өте қатал тәртібі, мұқият құрылымы бар 1207-208 жж. қысында Шыңғысханның үлкен баласы Қытайды моңғолдар соғыс ісінің сол замандағы Моңғолдардың Қазақстан жеріне басып кіруі. Отырар апаты. Сөйтіп, Қытай мемлекетін алғаннан кейін ол Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға жорықты Жетісуды Шыңғысхан әскері қарсылықсыз оңай басып Орта Азияны бағындыру үшін Шыңғысхан өзіне Хорезмнің шахы Мұхаммед моңғолдарға қарсы тұруға 1219 жылдың күзінде Шыңғысхан орасан зор Қаланың құлауына опасыздық себеп болды. Әскер Сөйтіп, Отырар қамалын жермен-жексен етіп, Шағатай Сыр бойындағы қалалардың тұрғындары да релікпен Сыр бойындаға қалалардың қарсылығына қарамастан жеңгеннен Моңғол басқыншыларына Орта Азияның ең ірі 1219 жылдан 1221 жылға дейін Шыңғысхан Моңғол әскер басшылары Жебе мен Сүбедей Ұлыстар және Алтын Орданың құрылуы Сонымен, 1219-1221 жылдардағы шапқыншылықтың салдарынан Қазақстан Шыңғысханның екінші баласы Шағатайдың үлесіне Мәуеренахр, Үшінші баласы Үгедейге Батыс Моңғолия мен Кіші ұлі Төлей – Шыңғысханның негізгі Сонымен Қазақстан жері моңғолдың үш ұлысының Шыңғысханның көзі тірісінде-ақ оның ұлдары өз Жошы өлгеннен кейін оның мұрагері ұлы Алтын Орда мемлекеті көп ұлтты орасан Моңғолдар жаулап алғаннан кейінгі этникалық процестер. ХІІІ ғасырда Шыңғысхан империясының құрылуына байланысты Атап айтқанда, қазақстан интеграциялық тенденция моңғолдардың Моңғолдардың жаулап алуы этникалық процестің дамуын Тарихи деректерде жаулап алушылар әртүрлі аталған. Шыңғысхан жорығына дейін-ақ Қазақстанның батыс аумағына Қазақстан жеріне басып кірген моңғолдардың саны Жаулап алудың алғашқы кезеңіндегі Қазақстандағы моңғолдардың Қазақстан аумағындағы моңғол әскерлерінің санын нақты Деректемелердің жоғарыда келтірілген деректері ХІІІ ғасырда Қазақ халқының қалыптасуына моңғол шапқыншылығының тигізген Шыңғысхан шапқыншылығы кезінде моңғолдардың жаңа жерлерге Моңғолдар жаулап алған елдерін арнайы тағайындалған Ежелгі дәстүр бойынша тек Шыңғысхан ұрпағы Моңғолдар Қазақстан жеріне Шыңғысханның құқық нормаларын Зерттеушілер жер-жерден жаппай алынған, моңғолдар белгілеген Моңғол феодалдары салық төлеуді және басқа Моңғолдардың өздері салықты қалай жиналып жатқанына Шыңғыс тұқымдары жергілікті феодал шонжарлардың көптеген Моңғол үстедігі Қазақстанның қоғамдық дамуына ауыр Моңғолдардың жаулап алуы салдарынан өндіргіш күштер Егістік алқаптар тапталып, халық дәулеті талан-таражға Моңғол басқыншылығы шаруашылыққа кері әсерін тигізіп Бір айырықша айта кететін нәрсе: моңғол Моңғол үстемдігі сондай-ақ, Қазақстан жеріндегі көптеген Шыңғысханның және моңғол феодалдарының жаулап алу
2) XV—XVIІI ғғ. далалық аудандардағы қазақтарда шаруашылық Маусымдық жайылымдарды (көктеу, жайлау, күздеу, қыстау) Жайылымдық қоныстардың ара қашықтығы оңтүстікте 200—300 Мешеу көшпелі мал шаруашылығы кең көлемді Баяу дегенмен, көшпелі мал шаруашылығын жүргізудің Қазақтардың тұрағы Қазақтардың тұрағы киіз үй, сондай-ақ шаруашылық Көшпелі малшылар үй кәсібімен, негізінен алғанда Малшылар бұл өнімдеріне айырбасқа Түркістан аймағы отырықшылықты егіншілік Әсіресе Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірлеріндегі Көшпелі қазақтардың отырықшылануы мемлекеттің қандай да қала мәдениеті XV—XVIIІ ғғ. Қазақ хандығы дәуірінде Оңтүстік «Түркістан бекіністерінен» аттары аталғандар арасынан тек Қазақ мемлекеттілігінің орнығып, нығаюы кезеңінде Сырдария Ол алғашқы қазақ әкімдерінің астанасы болған Отырар оңтүстік-қазақстандық жерлердің ірі сауда-қолөнер кәсібі XVI ғ. Сауран қаласы өзінің қорғаныстық Сайрам Мауараннахрдан Түркістан мен Жетісуға шығатын Қаратаудың солтүстік беткейіне орналасқан Созақ әрдайым-ақ Түркістан аймағының ірі, сондай-ақ майда қалалары Қалалардың қай-қайсысы да тауарлы астық пен Қалаларда қол өнер кәсібі кварталдары бодды, Орта ғасырлық дәуірдің аяққы шенінде Оңтүстік XVII—XVIII ғғ. шебінде феодалдық талас-тартыстардың күшейе XV—XVIII ғғ. қазақтардың қоғамдық қатынасын зерттеушілердің Кейінгі орта ғасырда қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық