1.XIX ғасырдың I жартысындағы ресми іс қағаздар тілі

ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ресми іс қағаздар тілінің

лексикалық, грамматикалық, синтаксистік ерекшеліктері өткен ғасырдағы

ресми іс қағаздар тіліне қарағанда халыққа біршама түсінікті, бір нормаға

түсе, дами бастаған тіл болып қалыптаса бастады. Сол кезеңдегі ресми іс

қағаздары тіл тарихын зерттейтін, саяси-əлеуметтік жағдайды көрсететін

құжаттар болғаны мəлім.

Қазақ даласында ел билеу, əкімшілік – сот істеріне қатысты көптеген жаңа

атаулар пайда болып, əлеуметтік терминдер қалыптасты.Осы кезеңде

мемлекеттік салық енді.Сот билігінің үш түрі жүргізілді. «Жеті жарғы»

негізінде соттайтын билер соты, ірі қылмыстармен, саяси қылмыстарды

қарайтын Россия империялық сот системасы, шариғат жолымен сот билігін

жүргізу.

1822 жылы «Сібір қазақтары туралы Устав», 1831 жылы «Ел басқарудың

дистанциялық системасы» деген құжаттар шығарылып, қазақ балаларына

орыс мектептерінде оқуға право берілді. Орынбор, Омбы кадет

корпустарында қазақ балалары оқи бастады. Баспасөз, ана тіліндегі

мектептер, таза қазақ тілінде кітап басып шығару ісі болмағанмен қазақ

тілінде жазылған іс қағаздарының нұсқалары алуан түрлі формада сақталды.

Мысалы; қазақтарға қолайлы жер бөліп беру туралы өтініш; егіншілікпен

айналысуға рұхсат ету туралы өтініш; əскери губернаторға жазылған

рапорт; қызын сатқаны туралы жасасқан шарт, алым-салық жинау

туралы т.б. құжаттар.

Қазақ даласындағы ел басқару системасы мен əлеуметтік құрылыстың іс

қағаздарында хан, ханзада, ханым, ханша, төре, сұлтан, би, қазы, ақ сүйек,

бай, кедей, қара, қара қазақ сөздері əлеуметтік термин болып қалыптаса

бастады.

Қазақстанның батысындағы шаруалар көтерілісі де іс қағаздар

тарихында өз ізін қалдырды. М.Өтемісұлының М.Ладищинскийге, Жəңгір

ханның Исатай Тайманұлына т.б. жазған хаттары оған дəлел.__

В первый половине ХIX века официальные документы лексически, грамматически, синтаксически особенные, смотря на язык документов прошлых веков, несколько понятней народу, спускаясь на одну норму, только развивающийся язык начал формироваться. Исторически изучаемый язык официальных документов того времени, показывать известные документы социально-политическими. В казахской стране администрация сформировала многие называние связанные с судом, социальные термины. В это время вошли государственные налоги. Судебные власти велись 3 видами. В основным по «жеты жаргы» судил суд биев, крупные преступления, политические преступления, рассматривала судебная система Российской империи, еще судебная власть велась по Шаригату.

Вышли документы: в 1822г. «устав о сибирских казахов» и в 1831г. «Дистанционная система управляющая государством », дали право казахским детям учиться в русских школах. Казахские дети начали учится в Омском и Оренбургском кадетских корпусах. Пресса, школы на родном языке, документы на казахском языке сохранились, в разных вариантах. Например, просьба о том, что бы дать казахам удобную землю: рапорт военному губернатору: условия о продаже дочери и другие документы.

В казахской земле управляющей системе и социальных ,,,, начали формироваться такие термины как хан, ханзада, ханым, ханша, торе, султан, би, казы, ак суйек, бай, кедей, кара, кара казак.

Дела о восстании на западе Казахстана тоже оставили свои следы в историй документов. Довод к этому письма М.Утемисова, М.Ладищинскому, хана Жангира Исатаю Тайманову и другие.

2.XIXғасырдың II жартысындағы ресми іс қағаздар тілі

Бұл кезеңде қазақ əдеби тілі дамуының жаңа дəуірі басталды. Ол əдеби

тілдің бір тамағы ресми іс қағаздар тілінде анық байқалды. Екі тілді газеттер

шыға бастап, патша өкіметінің əкімшілік органдары мен жергілікті

əкімдердің қазақ тілінде жазған ресми іс қағаздары пайда болды. Бұрынғы

құжаттар мен хаттар тілінің жалғасы бола тұра, өз алдына стилі қалыптасты.

Ресми құжаттар қазақшаға аударылып, бұрынғыдай хан, сұлтандардың атына

емес, көпшілікке арнап жазылып, баспада жарияланды. Бұл кезеңдегі

жазылған іс қағаздарын мазмұн мен мақсатына қарай үш топқа бөліп

қарастыруға болады. Бірінші - патша үкіметі тарапынан жазылған бұйрық-

жарлық, ережелер терминологиясы, екінші - заң, сот істеріне байланысты

ереже, бұйрық, анықтамалар, үшінші - жеке адамдардың ресми ұйымдарға

жазған арыз, өтініштері.

Осы кезеңдегі ресми іс қағаздары ерекшеліктерінің бірі қазақ сөздерінен

жасалған терминдердің қалыптасуы. Мысалы: бұйрық, жарлық, ереже, арз,

ғарыз, қол (қою), алық-салық, төре, ұлық, абақты т.б. Сонымен қатар заң-

законға қатысты қазақтардың əдет-ғұрып заңы бойынша қолданылып келген

юриспруденция терминдері де қазақша қолданылды. Олар қазақтың төл

сөздері мен қолданысқа еніп кеткен араб-парсы сөздері: айп (айып), дау,

бітім, билік, кефіл (кепіл), куə, куəлік, күнə,кеңес, айғақ, тергеу, іс қорғау,

мойнына алу, даугер, іс, шығын,қалың мал, дүре, жаза, барымта, төреші,

үлгі, жауабкер, шабарман ,шариат ( шариғат), құн, салауат (кешірім). Бұл

заң терминдерін ХІХ ғасырдың ІІ жартысында жазылған қазақша заң

жинақтары мен ережелерінде, Шоқан Уалихановтың «Сот реформасы

жайында», Ы.Алтынсариннің 1883 жылы «Баяділ Кейкинге» жазған

хаттарында қолданған.

Бұл кезеңдегі ресми іс қағаздары стилінің дамуына Семей облысы əскери

генерал-губернаторының (1892ж.20.01) ресми орындарға жазылатын өтініш-

шағымдарды қазақтардың өз ана тілінде жазуларына рұхсат етуі жайындағы

№459 жарлығы да себеп болды. Заң жинақтары мен ережелерінде жəне

əкімшілік орындарындағы бұйрық-жарлықтар терминдерінің көпшілігін

қазақша түсінікті етіп беруге тырысты.

Көне дəуірден бастау алған ресми - іс қағаздары ХІХ ғасырдың ІІ

жартысында жанрлық тұрғыда көбейіп, тілі мен стилі одан əрі жетіле түсті.

В этот период начался новый этап в развитии казахского литературного языка. Это было явно видно в одном из разделов литературного языка- официально-деловом стиле. Начали водились акимов на казахском языке. Являясь языком прежних документов и писем, стиль продолжал формироваться. Официальные документы переводились на казахский язык, предназначались никак раньше ханам и султанами, а большинству населения, и печатались в газетах. Деловые бумаги, написанные в этот период можно разделить на три группы: Первая-приказы – указы от царской администрации, терминология правил, вторая- законы, правила, связанные с судопроизводством, приказы, справки, третья- заявления, прошения граждан в официальные органы.

Одной из особенностей деловых бумаг этого периода является формирование терминов, образованных из казахских слов. Например: приказ, указ, правила, прошение, расписка, налоги, глава, тюрьма и др. Вместе с тем использовались на казахском языке термины юриспруденции касающиеся обычаев и традиций казахского народа. Это исконно казахские слова, заимствованные из арабских персидских языков. Например: наказание, образец, свидетель, стоимость и др. эти термины использовали Ш.Валиханов в «письмах о реформе суда» и Ы.Алтынсарин в «Баядил кейкинге »во второй половине XIX века.

Развитию официального – делового стиля способствовало постановление генерал-губернатора Сем-кой области № 459. О разрешении писать на своем родном языке 1892 года.

Большинство сводов законов и правил, а также термины приказов –указов административных органов старались сделать понятными на казахском языке.