9. Биотикалық факторлар және олардың биогеографиялық маңызы.

Биотикалық факторлар –бір организмге басқа организмдердің тигізген ықпалы. Табиғатта өсімдіктер мен жануарлыр дүниесі бір-бірімен алшақ тіршілік етпей, әрқашан да өзара тығыз қарым-қатынаста тіршілік етеді. Биоценоздағы мұндай қарым-қатынастар қсімдіктердің жануарлар мен және өсімдіктердің өсімдіктермен қарым –қатынасынан қалыптасады.

Өсімдіктер мен жануарлардың қарым –қатынасы. Өсімдіктер мен жануарлардың қарым –қатынасы өте күрделі. Жануарлар өсімдіктерге әртүрлі әсер етеді, бірақ ол өсімдіктер үшін қолайлы және қолайсыз болуы мүмкін.

Жануарлардың өсімдіктерге қолайлы әсері:

●Жануарлан өсімдіктердің тұқымы мен жемісінің таралуына жағдай туғызады. Жануарлар арқылы таралатын өсімдіктердің тұқымы мен жемістерінің жануарлар арқылы тарлуға бейімдерген түктері, ілмектері, қылтанақтары болады. Осындай өсімдіктер арқылы олар жануарлардың жүніне, жылқылыардың жал, құйрығына жабысып, бір жерден екінші жерге кейде тіпті қашық ландшафтарға таралуына мүмкіндік алады. Шырынды жеміс-жидектермен және сүйекті жемістермен жануарлар, әсіресе құстар жиірек қоректенеді. Сол сияқты кейбір ағаш өсімдіктерінің тұқымы мен Кейде ондай гүлдердің гүл сағағы болмай, ағаш діңіне желімдеп қойған сияқты болып көрінеді. Бұл құбылысты каулифлория деп атайды.

Каулифлория құбылысы экваторлық Оңтүстік Америка ормандарының эндемигі - шоколад ағашынан (кокао ағашы) айқын байқалады. Еуразияда каулифориялы жеміс ағашы жаботикаба өседі. Оның жемісінің түсі де, дәмі де жүзімнің мускат сорттарына ұқсайды. Бұл ағашты Бразилия жүзімі деп те атайды.

Нигерияда түйме ағашы өседі, өйткені оның дінінде пайда болатын диаметрі 25 см-ге, қалыңдығы 10 см-ге жететін жемісі түймеге ұқсас болады. Оның жеміс сағағы қысқа, жземісінде сыраға ұқсас шырыны болады.

Оңтүстік Америкада (Британ Гвианасында) пушка ағашы өседі. Оның бүкіл дінін диаметрі 10 см-ден 18 см-ге дейін болатын дөңгелек пішінді, қатты қабықты жеміс жауып тұрады. Жел соққан кезде осы жемістер біріне-бірі соқтығысып, пушка атылып жатқандай дыбыс шығарады. Каулифлория құбылысы Оңтүстік Америкада өсетін астық ағашының жемісінен де байқалады. Оның жемісінің көлденең кесіндісі 13 см-ден 30 см-ге дейін, дөңгелек немесе сүйірлеу болып келеді де, құрамында крахмал мол болғандықтан көптеген елде тамаққа пайдаланады. Ал оның жұмсақ жемісінен пудинг дайындалады (4-8).

Кейбір тропиктік ағаштар: баобаб, бегония, мимоза, тышқандар арқылы тозандануға бейімделген, сондықтан олар түнде гүлдейді. Тынық мұхит аралдарында өсетін өрмелегіш панданус егеуқұйрық арқылы тозаңданады.

Кейбір тропиктік ағаштар құмырсқалармен селбесіп тіршілік етеді. Ондай ағаштарда тіршілік ететін құмырсқалар оларды жұлдыз құрттар, орман зиянкес қоныздарының дернәсілдері, жапырақ жемір құмырсқалары сияқты алуан түрлі зиянкестердің барлығынан қорғайды. Құмырсқалар мен ағаштардың бірлігі үш түрлі жолмен жүзеге асатыны белгілі.

Жануарлардың өсімдіктерге қолайсыз әсерлері:

• Жануарлар өсімдіктерді қорек етеді;

• Жайылған кезде өсімдіктерді таптайды;

• Көптеген өсімдіктерді жануарлар пайдаланбайды, бірақ ұзақ уақыт жайылу нәтижесінде шабындық шөптері арам шөптермен алмасады;

• Жануарлар жиі жайылған жерлердің топырағы тапталып, ондай топырақтың физикалық қасиеті нашарлап, өсімдіктердің өсуіне қажетті жағдайлар жойылып, нашар өсетін болады.

Өсімдіктердің ішінде жануарлармен қоректенетін түрлері де болады. Олар жәндіктермен қоректенетін өсімдіктер. Солтүстік жарты шардың шымтезекті саздарында шағын шықшылдық деген өсімдік өседі. Оның биіктігі 10-15 см болады, дөңгелек немесе сүйірлеу жапырақтарының жиегінде көптеген түктері бар, әр түктің ұшы қызыл түсті және үстінде мөлдір тамшылар шығып тұрады. Ол ертеңгі шық сияқты мөлдірлеп тұрғасын бұл өсімдікті шықшылдық деп те атап кеткен. Жәндіктерге шақыртқы болатын (еліктіретін) – осы мөлдір тамшылар. Жәндік жапыраққа қонысымен, осы түктер иіліп, жәндікті жапырақ тақтасына қысып, жапырақ тақтасы жабылып қалады. Сөйтіп, жәндік көп түктермен қоршалады. Содан кейін бұл өсімдік құрамында адам мен жануарлардың қарын сөлінде болатын пепсин ферментіне ұқсас ферменті бар сөл бөліп шығара бастайды. Осы фермент жәндік денесінің қорытылуына себепші болады да, қорытылған органикалық затты жапырақ бойына сіңіреді, одан соң жапырақ тақтасы бұрынғы қалпына қайтадан келеді. Қорытылмай қалған хитинді қабық, қанат, аяқ сияқты қалдық заттарды жапырақ ашылғанда жел ұшырып алып кетеді. Шықшылдықтың бездері жануарлардың қармалағыштары тәрізді болады да, тітіркендіргіштерге әрқашан да жауап қайтарады. Сөлдің құрамында ферментпен қатар жәндіктің өлексесін шірітіп, бактериялардан сақтайтын қышқыл да болады.