18. Эпифиттер мен лианаларға анықтама, мысал келтіру

Өсімдіктердің физиологиялық байланыссыз бір-біріне қатынасын байқауға болады. Мұнда әдетте бір өсімдікке екінші өсімдік жапсырылып, өрмелеп, шырмалып өседі. Мысалы, эпифиттер және лианалар.

Эпифиттер басқа бір өсімдіктің сабағына, ағаштардың діндеріне бекіп тіршілік ететін өсімдіктер, бұл өсімдіктер паразитке жатпайды, өйткені өз бетімен қоректенеді. Эпифиттер, әсіресе тропиктік ормандарда жақсы дамыған. Эпифиттерге орхидея, лала тұқымдастары өте бай, ағаш тектес өсімдіктерден фикус туысында жиі кездеседі. Жапырақ үстінде тіршілік ететін эпифиттерді эпифиллдер деп атайды.

Лианалар – сабақтары әрі жіңішке, әрі жеңіл, әрі ұзын болып өрмелеп, шырмалып өсетін өсімдіктер. Бұлардың арасында сүректі өсімдіктер де (жүзім, ротанга пальмасы т.б.), шөптесін өсімдіктер де (құлмақ, шырмауықтар т.б.) бар. Лианалардың түрлері:

А) шырмалағыш линалар (кәдімгі шырмауық, у шырмауық, мың бас шырмауық, глициния, кейбір ұшқаттар т.б.);

ә) өрмелегіш линалар (жүзім, ротанга пальмасы, пүліш, қара бұрыш, Тынық мұхит аралдарында кездесетін өрмелегіш понданус т.б.) деп екіге бөледі.

19. Эндемик және олардың түрлері

Өсімдіктер мен жануарлардың космополит түрлерімен қатар сирек кездесетін түрлері де бар. Олар жер бетінің аз ғана бөлігінде таралған. Өсімдіктер мен жануарлардың осындай түрлерін эндемиктер деп, олардың таралған территориясын эндемикалық ареал деп атайды. Эндемикалық ареалдар көлемі жағынан әр түрлі болады. Эндемиктерге, әсіресе аралдар мен таулы жерлер аса бай болып келеді. Мысалы: Алтай, Кавказ, Оңтүстік Американың, Мадагаскардың эндемиктері т.б.

Өсімдіктердің ішінде эндемиктерге жататындар: дәрмене, сексеуіл, бетеге, жень-шень (Уссурийда), Эльдар қарағайы (Грузияда), Тянь-Шань шыршасы, Камчатка май қарағайы, Станкевич қарағайы (Қырымда), Резниченко ақ қайыңы (Алтайда), Қырғаз ақ қайыңы (Қостанайда) т.б.

Африка эндемиктері – эвкалипттер, кенгру шөбі, көкшіл шөп, спинификс астық тұқымдас шөбі, шөптектес ағаш (лала тұқымдасынан), бөтелке ағашы т.б.

Оңтүстік Америка эндемиктері-піл сүйегі пальмасы, Маврик пальмасы, какао ағашы, әсинин ағашы, Бразилия гевеясы, канналар.

Солтүстік Америка эндемиктеріне – көгілдір шырша, бальзамды май қарағай, ситхин шыршасы жатады. Ротанг пальмасы Ява мен Борнео аралдарының эндемигі, саяхатшылар ағашы Мадагаскар аралының эндемигі.

Жануарлар дүниесінен, мысалы, эндемиктерге жататындар: бетпақ далада кездесетін борша тышқан, Якутияның солтүстік шығысын мекендейтін қызғылт шағала, Сверцев және Дағыстан таутекесі, Кавказ құры (Кавказда) , Кавказда кездесетін Прометей тышқаны. Құстардан: Евразияны мекендейтін эндемик сұржылқышы (завирушка) тұқымдасы, Африкада – түйе құстар, мысыр тауықтары, секретарьлар; Оңтүстік Америкада - нанду, құмай, гоацин, күн қарқара, түн кептер, колибри (319 түрі), тукандар, америка шыбын қаққышы, Австралияда – эму, казуарлар, жұмақ құстары. Солтүстік Америкадаға күрке тауық тұқымдастарының барлығы дерлік – эндемиктер.

Геологиялық мәліметтерге қарағанда Байкал көлі мезозой эрасынан бері бар көл болып саналады, бірақ ол өте ертеде басқа су қоймаларынан бөлініп оқшауланып кеткен, оның осы оқшаулануы эндемиктерінің көп сақталуына себебін тигізетін. Байкал көлінде кездесетін жануарлардың 76-сы эндемиктер болып табылады. Мысалы, Байкал көлінде тіршілік ететін шаянтәрізділердің 34 туысынан 34-і, балықтардың 32 түрінің 14 түрі Байкалдың өзіндік эндемигі болып табылады, ал осы көлде кездесетін Байкал тюлені басқа ешбір су қоймасында кездеспейді.