18. Тмд аумағындағы жанжалдар және қр ұстанымдары(1-2 мысал келтіріңіз).

Жаһанды былай ысырып қойып, ТМД ке­ңіс­тігін алатын болсақ, бұл шеңбер ішінде де жағ­дай мәз болмайтынға ұқсайды. Сарапшылар «ұлтаралық шиеленіс ушы­ғып, арты қарулы қақтығыстарға алып келуі әбден ықтимал» дегенді айта­ды. Расында, сол сәуегейлердің айтқан­дары жыл басталмай-ақ дәл келе бас­таған сияқты. Оған қырғыз-тәжік ше­ка­рашылары арасындағы атысы, Таулы Қа­рабаққа байланысты Әзірбайжан мен Ар­менияның соғысқа әскер дайындай бастауы, Грузия мен Оңтүстік Осетия арасындағы те­кетірестің жаңа бір сатыға көтерілуі, Украи­надағы жағдайдың тұ­тастыққа қауіп төндіре түсуі, Молдова республикасының әрі-сәрі күй кешуін, сонымен қатар Орта Азия рес­публика­лары арасында суға байланысты тартыс­тың уақыт өткен сайын өте өткір мә­селеге айналып келе жатқанын тілге тиек етуге болады. Бұлардың қай-қайсысына да шоқты үрлеп, көсеп жіберсең, арты өртке айналып кетейін деп тұр. Енді осы жан­жал нүктелерін таратып айтып көрелік. Міне, бірнеше күн болды, қырғыз бен тә­жік шекарасы бүлініп жатыр. Қос елдің ше­карашылары бір-біріне оқ атты. Қыр­ғыз жа­ғы­нан 5 шекаршы жараланды, тәжік жағынан үш адам. Әзір екі ел бір-бірін айыптап жатыр. Ресми Бішкек бір­жақты шешім шығара оты­рып, Тәжікпен арадағы кеден және шекара пункттерін жауып тастады. Даудың басы бұдан біраз уақыт бұрын тоқтатылған Көкташ-Ақ­-сай-Тамдық жолын қырғыз жағы жал­ғастырып салуды қолға алмақ болған. Бұған тәжік жағы қарсылық танытып, шекара күзеткен сарбаздар оқ атқан. Бұл жерде тек жеңіл атыс құралдары ғана емес, миномет қолданылды. Осының өзі-ақ қақтығыстың оңай болмағанын көр­се­теді. Қанды оқиғаның басты себебі – осы. Арты немен тынбақ? Белгісіз. Жағдай үл­кен мін­бер­ден қаралуда. Оқиға қырғыздың оңтүстігіндегі Бат­кен облысында, тәжіктің Ворух анкла­вын­да орын алды. Қырғыз бен тәжік шека­ра­сының ұзын­дығы 1000 шақырым. Екі ел арасында 70 даулы жер телімі бар. Даулы мекендердің шешімі табылмайынша қақ­тығыс орын ала берері хақ. Ал мұның арты ұсақ тартыстан бастап, үлкен қа­рулы жанжалға айналып кетуі әбден ықти­мал.Мемлекетаралық соғыстың алдын алу үшін бәлкім, бұл елдердің арасына Ұжым­дық қауіпсіздік шарты ұйымының (ҰҚШҰ) ба­за­сын орнату керек болар. Өйткені екі ел де – осы ұйымның мүшесі. Осы бітім­гершілік күш­терінің арқасында даудың бетін қайтарып отыруға болар ма еді? Орта Азияда тағы бір даулы мәселе, ол – суға байланысты тартыс. Таудың етегінде, судың құлағында отырған қырғыз бен тәжік елдегі жағдайға байланысты суды басынан тоспа салып, байлап ала баста­ды. Бұл төмендегі өзбек, түркімен, қазаққа ұнап отырған жоқ. Әрине, даласы айта­қырға айнала бастаған бұл елдер күні ер­тең, «суды берсең – қолыңнан, бермесең – жолыңнан тартып ала­мын» деп беліне сойыл байлап, ұрандап шы­ғары хақ. Нағыз қантөгіс сонда болмақ. Бұл да Орта Азияны түбі үлкен қақ­тығысқа алып келер ащы ақиқат. Мұндай жанжалдан Кавказ елдері де құралақан емес. Әсіресе, Таулы Қа­ра­баққа байланысты Ар­мения мен Әзірбай­жан арасында бір-біріне бі­легін білеп, ұрандап жатқандар көп. Мұның арты тағы бір үлкен соғыс. Өйткені әзірбай­жандар 90-жылдары уысы­нан шығарып алған жерін қалайда қай­таруға күш салуда. Себебі ондаған жылдарға созылған бейбіт келіссөздер айтарлықтай нә­тиже берген емес. Өткен апта соңында оңтүстікосе­тиялық «Тұтас Осетия» партиясы елде референдум өткізе отырып, Солтүстік Осе­тияға қосылайық деген ұран тас­тады. Яғни Солтүстік Осетияға қосылатын болса, Ресейдің бір губерниясы болып шы­ға келмек. Бұған грузияндер көне ме? Өйткені ежелден грузиндер Абхазия және Оңтүстік Осетияны өз жері деп танып келген. Тек 2008 жылғы 8 күнге созылған соғыста ол елдер Грузия құрамынан шы­ғып, Ресейдің ықпалына өтіп кетті. Әрі тәуелсіздік жариялап, оны тек Ресей және бірнеше майда-шүйде елдер ғана мо­йын­даған. Ал ол елдерді гру­зиндер қалайда өз қарамағына алуға тыры­-сып жатқаны бел­гілі. Мейлі Грузия билігі ауыс­­қанымен, Оңтүстік Осетия мен Абхазияны өздеріне қайтару қазіргі биліктің де басты мақсаты болып қала бермек. Ал енді Оңтүстік Осе­тияның ағайынды солтүстіктерге қосы­ламын деуі, отқа май құйғандай болуы мүм­кін. Жерінің тұтастығын ойлаған гру­зиндер тағы бір қарулы қақтығысқа ба­рары хақ. Бұл да үлкен даудың басы. ТМД-дағы іргелі елдің бірі Украина­дағы жағдайдың түрі анау. Ел қаққа бө­лінудің ал­дында тұр. Бірі – батыс, бірі – Ресей дейді. Мемлекеттің тұтастығын ой­лап бас қатырып жатқандары шамалы. Оның үстіне Қырымда экстремистік татар топтары күш ала бастады.

Бір қызығы, АҚШ Ирактағы «Мод­жа­хедин-э Халк» ұйымының 3000 соды­рын Руминияның Болгариямен шекте­сетін Кра­йову қаласына орналастыра бас­тады. Бұл не? Әбден оқ пен оттың ор­тасында жүріп ысылған можахедтер Шы­ғыс Еуропаға не үшін көші­рілуде? Бұл да жұмбақ? Ертең олар Қырым татарларына демеу болып, Украина тағы бір оттың астында қалуы да мүмкін. Бұл да осы үсті­міздегі жылы орын алуы мүмкін жанжал­дың бір себебі болмақ. Қалай десек те, биылғы жыл әлем тұрмақ, ТМД елдері үшінде үлкен сын болатын секілді.

19.