3. Конфуцийдің моральдық-этикалық ілімінің мән-мағынасы

Конфуций. Дін деуден гөрі әлеуметтік-этикалық жүйеге жуық тұрған бұл ілім бойынша ең маңызды нәрсе - рәсімділік. Конфуций іліміндегі "жень" үғымы адамсуйгіштік, адам бойындағы шынайы адамдык касиеттін айғағы больш табылатын адамгершілік дегенді білдіреді. "Женьмен" тығыз байланыста, тіпті ажыратылмайтын байланыста қарастырылатын тағы бір орталык үғым - "ли" - рәсім. Яғни адамгершілік рәсімді қадағалау арқылы жүзеге асады.

Конфуцийдің үлы уағыздарының басты өмірлік қағидасы — ата-аналарды қүрметтеу мен өзіңнен үлкендерге ізет көрсете білу. Үлы парызкердің басты күндылығы мен ерекіпелігі - оның Шығыс елдеріне тән рухта мемлекеттік және адамгершілік парыздарды бір-бірімен үштастыра білуінде болып саналады

Конфуций өте маңызды принциптер құрастырды,кейін ол Еуропа мәдениетінде адамгершіліктің алтын заңы деген атақ алды.

ЛИ: ритуал.Жень лиге ауысады. Бұл ритуалды жалпы түрде нақты нормалар мен жалпы қоғамдық тәртіп мысалдары келтірілген. Адамсүйгіштікті Конфуций қарым-қатынас теңдігі бір-бірін жақсы түсінушілік деп ұғады. Тең емес адамдардың арасында теңдік принципін қалай жүзеге асыруға болады.Ритуал соның жауабы болып табылады.

Конфуцийлік ритуал екі негізде тұрады: ұлдардың мақтан тұтылуы (сяо) және аттарды өзгерту(чжен мин).

СЯО принципі осьтік уақыт бойынша тең емес адамдардың арасында дұрыс қарым-қатынас орнатады:ұлы әкесіне көрсететін құрмет тұту,кейін өзінің ұлдары қайтарады.Осы жерде әлеуметтік кеңістікте адамдар қарым-қатынасын дұрыстайтын функцияны адам есімдерін өзгерту концепциясы орындайды.Ол Конфуцийдің формуласында сипатталады:

«Государь должен быть государем, сановник – сановником, сын – сыном».Әлеуметтік бөлінген қоғамда қарым-қатынастар әр түрлі іскерлік вайырбастармен жүзеге асады. Әрбір адам өз жұмысын әділ орындауы шарт.

ВЭНЬ: тәртіптік, тәрбиелік. Адамгершілік талаптар ритуалда орындалғандықтан тәрбие,білім, мәдениет жұмысы болып саналады. Бұл ұғымдар вэнь категориясына енеді.

Конфуцийдің басты категориялары –жень,ли,вэнь идеалды адамның және мейірімді күйеудің сипаты болып табылады.

ЦЗЮН-ЦЗЫ: мейірімді күйеу (жар), Бұл екі мағынаны білдіреді. Аристократияға жатуы және адамның толық дамуы.

4. Будданың моральдық-этикалық ілімінің мән-мағынасы

Діннің моральды қалыптастырудағы орнынын маңыздылығын сол діндердің адаргершілік, ахлақи тұрткі бола білгендігінен көреміз.

Дін тарихы - адамгершілік күлықты қалыптастыру тарихы.

Дін және мораль Буддизм рухты мәңгі деп танитын дін. Ол адам өмірінің мәнін не біржақты қызық қуып, ләззат алудан да /гедонизмнен/, не біржолата өмірден безінген, тәнін азаптаушы тақуалықтан да /аскетизмнен/ таппайды. Өмірдегі ең биік мүратты нирванадан, ягни бүткіл сыртқы дүние әсерлеріне бейтарап, транстық халден тапқан буддизм оған жетудің сегіз жолын көрсетіп, өмірдің төрт анығы, ақиқаты туралы айтады. Төрт анық мына төменгілер:

• өмір дегеніміз — азап;

• азаптың себебі бар, ал азаптың көзі - адамның қалау -тілеуінде, ниетінде;

• азаптан қүтылу мүмкін, ондай болмыстың өзімен-өзі теңдескен бақытты күйін "нирвана" деп атайды;

• азаптан күтылу жолы бар, ол жол — "ортадағы тура жол" деп аталады да оның мәні адам қалауын тәрк етуде болып табылады. Оған жету жолын арийлік сегіз қырлы шартарап /ариийская восьмизвенная стезя/ деп қарастырамыз.

Сегіз қырлы шартараптың мазмүнына тиеселі: саф сенім, ақ ниет, шыншыл сөз, дұрыс амал - әрекет, салауатты өмір салты, қажырлы қайрат, таза жады, адал зейін — жалпы, иманды тіршілік.

Саф сенімге Будданың төрт анығына көз жеткізу жатады. Ақ ниет деп аталған төрт анықты өз өміріңнің бағдарламасы ретінде қабыддап, өмірге байланған кимастық сезімнен ада болуды айтады. Шыншыл сөз ешкімді қараламауды, тіпті көп сөйлемеуді өзіңнен талап етуді керек кылады. Дұрыс амал-әрекет түрі ретінде "ахимса", немесе күш көрсетпеу, күштемеу, күшке салмау көрінеді. Ахимса принципі тек адам баласына ғана емес, жалпы тіршілікке бағышталған. Салауатты өмір салтын дүрыс амал-әрекет принципін жүзеге асыру деп білу керек. Қажырлы қайрат адамға бойкүйездікке үрынбау үшін керек, ол жаман ойдан аулақ болуды қамтамасыз етеді. Таза жады тек бір нәрсені ғана естен шығармауы тиіс, ол - өмірдің, бүл дүниенің жалғандығы. Адал зейін төрт сатыдан түрады. Оларды сипаттап беру өте қиын, себебі адам ол күйді басынан өткізген жағдайда нирванаға жетеді. Бірінші сатыда адам өмірден оқшауланып, олемге жайбарақат карау барысында экстаз күйінде болады; екіншісіңде жайбарақат қараудан да арыла алған жанның ішкі тыныштығынан туындайтын куанышқа бөлінеді; үшінші сатыда жоғарыда аталған тыныштық куанышынан босану, бүткүл жандық-төндік сезімдерден қүтылу күйіне жетеді; ал соңғы саты кемелді жайбарақаттық күйі — нирвана.