192. Қазақстан қор биржасы, оның функциялары мен операциялары.

Бүгінгі таңда біздің елде қор биржаларының Еуразиялық федерациясының (FEAS) мүшесі және қор биржаларының халықаралық федерациясның (FGBV) корреспондент – мүшесі болып табылатын жалғыз қор биржасы (KASE) бар.

1997 жылдың басында Қазақстанда 3 қор биржасы болған: Орта Азия қор биржасы, Қазақстан қор биржасы, Қазақстандық банкаралық қор биржасы. 1996 жылдың желтоқсан айында жарияланған тендерде моделде қор биржасын таңдау кезінде Қазақстан қор биржасы мен Қазаұстандық банкаралық қор биржасы жеңген болатын, бірақ соңғысы өз әрекетін тоқтатты.

Қор биржасы – АҚ ұйымдық құқықтық нысанында құрылған, осы сауда саттықты ұйымдастырушының сауда жүйесін пайдалана отырып, оларды тікелей жүргізу арқылы сауда саттықты ұйымдық және техникалық жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңды тұлға және коммерциялық емес ұйым болып табылады.

Қор биржасы мынадай функцияларды жүзеге асырады:

• Сауда жүйелерін пайдалану және қолдау

• Қор биржасының тізіміне бағалы қағаздарды енгізуге жорамалданып отырған немесе енгізілетін эмитенттерге, сондай – ақ қр биржасында айналысқа жіберілетін бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарына талап қою

• Қор биржасында айналысқа жіберілген бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдармен мәміле жасасу мақсатында сауда жүйесіне кіруге мүмкіндік беру

• Қор биржасында айналысқа жіберілген бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдары бойынша тұрақты сауда саттық ұйымдастыру және өткізу

• Қор биржасында айналысқа жіберілген бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру және жүзеге асыру не осындай есеп айырысуды жүзеге асыру үшін қажет ақпаратты әзірлеу

• Өз мүшелеріне ұйымдық консультациялық, ақпараттық және өзге де қызметтер көрсету

• Бағалы қағаздар нарығы және өзге де қаржы құралдары мәселелері бойынша талдамалық зерттеулер жүргізу

• ҚР банк заңдарында белгіленген тәртіппен банк операцияларының жекеленген түрлерін жүзеге асыру.

Қор биржасындағы операциялар ақша капиталдарын тартуға, оларды өндірістің түрлі салалары арасында қайта бөлуге жәрдемдеседі. Қор биржасы тәжірибесінде бағалы қағаздардың мәміле жасалған сәттегі бағамы мен оның аяқталған кездегі бағамы арасындағы айырмадан табыс алу мақсатындағы операциялар кең қолданылады.

193. Валюталық қатынастар мен валюталық жүйе: оның ерекшеліктері.

Валюталық жүйе – ұлттық заңнамаларда немесе мемлекет аралық келісімшарттарда бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу нысаны. Ұлттық, дүниежізілік, халықаралық (аймақтық) жүйе болып бөлінеді.

Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем  айналымын  жүзеге  асыратын , ұдайы  өндiрiс  процесiне  қажеттi  валюталық ресурсты сұрайтын  және  оны  пайдалануға  қөмектесетiн экономикалық  қатынастар жиынтық  бiлдiредi . Ұлттық валюта елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қолсыз формада (банктік шоттағы ақша қалдығы) бола алады. Оның эмитенттері Орталық және коммерциялық банктер. Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.       Ұлттық  валюта  дүниежүзлiк  валюталық  жүйемен  тығыз  байланысты. Дүниежүзлiк  валюталық  жүйе  XIX ғасырдың  ортасына  қарай  құрылған .

Дүниежүзілік  валюталық  жүйенің мақсаты бұл  халықаралық  несие  қаржы  институттары  мен  валюталық  құралдардың  қызмет  етуiн  қамтамасыз  ететiн  халықаралық  келiсiм  шарттары  мен  мемлекет  аралық  құқұқтардың нормалар  кешенiн  құрайды. Бұл ереже шарттардың негізгі міндеті – халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекетінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда  қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.

Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес рөл атқарады. Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-есептеу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша айналымын қамтиды. Дүниежүзілік валюталық жүйе мен ұлттық валюталық жүйе арасындағы тығыз байланыс, сыртқы экономикалық қызмет көрсететін Орталық банктер арқылы жүзеге асырылады.

Дүниежүзiлiк валюта жүйесiнiң негiзгi элементтерi болып төменде көрсетiлгендер саналады:Резервтiк валюталар, халықаралық есептесулерге арналған валюталық бiрлiктер;Валюталардың өзара айырбасталу шарттары;Валюталық паритеттердiң үйлестiрiлген тәртiбi;Валюталық бағамдау тәртiбiнiң ережесi;Валюталық шектеулердi мемлекет аралық реттеу;Халықаралық валюта өтiмдiлiгiн мемлекет аралық реттеу;Халықаралық есептесулердiң негiзгi факторларын үйлестiру;Дүниежүзiлiк валюта рыноктары мен алтын рыноктарының режимi;Мемлекетаралық валюталық реттеудi жүзеге асырушы халықаралық ұйымдар.

Аймақтық  валюталық  жүйе  өнеркәсiбi  дамыған  елдердiң  әлемдiк  валюталық  жүйе  тереңдiгiне  құрылады. 

Нарықтық экономика жағдайында валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік қатынас жүзеге асырылады. Валюталық нарықта валютаға деген сұраныс пен ұсыныс және оның бағамдық қатынасы қалыптасады.

Валюталық қатынас - валюталық саясатты іске асыратын құрал болып табылады. Валюталық саясаттың бағыттары мен формалары елдің валюталық-экономикалық жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен анықталады.

Бірінші кезекке валюталық саясаттың нақты мәселелері қойылады:

валюталық жүйе мен валюталық нарықтың тұрақты қызметін қамтамасыз ету;

валюталық күйзелісті жеңіп шығу және валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ету;

ұлттық валютаның валюталық бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету ;

валютаның конвертациялануына өту;

валюталық операцияларды либерализациялау.

194. Төлем балансы мен оның құрылымы.

Төлем балансы өз кезегінде халықаралық операциялардың баланстық шотын білдіреді - белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің шет елге төлеген валюталық сомасымен оған шет елден түскен соманың арақатынасы. Ол келесідей бөлімдерден тұрады: ағымдағы операциялар шоты, капитал және қаржы қозғалысымен байланысты шот.

Төлем балансы мемлекеттік қатынастың бұрыннан келе жатқан объектілерінің бірі болып табылады. Бұл келесідей себептермен негізделеді:

төлем балансына, бір елдегі ұзақ және ірі тапшылықтың және басқа елдегі активті сальдоның артық болуы кезіндегі тепе-теңсіздік тән. Халықаралық есеп айырысу балансының тұрақсыз болуы валюта бағамының динамикасына, капитал миграциясына, экономика жағдайына әсерін тигізеді;

төлем балансын бағалық қатынас арқылы түзетудің стихиялы механизмі өте әлсіз және төлем балансын қатынас мемлекеттің өте кешенді араласуын қажет етеді;

шаруашылық байланыстың глобализация жағдайындағы төлем балансы экономиканы мемлекеттік қатынас жүйесінде маңызды орын алады.

Төлем балансын қатынастың материалдық негізі болып келесілер табылады:

ресми алтын-валюталы резерв;

мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс;

мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға капитал, несие, кепіл болушы, қарыз алушы ретінде қатысуы;

нормативті актілер және валюталық қатынас органдарының көмегі арқылы сыртқы экономикалық операцияларды регламентациялау.

Төлем балансын қатынас кезінде мынадай сұрақ туындайды: қандай елдер оны түзету шараларын қолдануы қажет? Бюджет тапшылығына ұшыраған елдер үшін төлем балансын түзету өте қомақты мәселе болып табылады.

195. Халықаралық несие мәні және оның нысандары.

Халыкаралық несие - несие капиталының халықаралық экономикалық қатынастар аясында қозғалуы нысаны, мемлекеттер, халықаралық банкілер, қаржы ұйымдары, жеке банкілермен фирмалар, басқа да заңды және жеке тұлғалар халықаралық ынтымақтастық барысында мерзімділік, қайтарылым және пайыз төлеу шартымен беретін несие. Несие санаты түрлерінің бірі болып таілатын Халыкаралық несие нарықтың басқа да экономикалық санаттарымен (пайда, баға, ақша, валюта, валюталық бағам, төлем теңгерімі) He экономикалық заңдарымен байланысқан. Халыкаралық несие көздері кәсіпорындардың уақытша бос ақшалай капиталы, мемлекеттің және жеке сектордың ақшалай қорланымы, сондай-ақ банкілер бірқатар елдерден тартатын капиталдар.

Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар, кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және аймақтық ұйымдар қатынасады.

ҚР – ң жетекші халықаралық қаржылық ұымдарға мүше болуы, экономикалық реформалар жүргізу үшін қосымша қаржылық көздерге қол жеткізуге мүмкіндік берді.

Халықаралық кредиттің қажеттігі экономикалық заңдардың бүкіл жиынтығымен айқындалады. Халықаралық кредиттің дамуы мына факторларға байланысты болады:

1) еңбектің халықаралық бөлінісінің тереңдеуі және экономикалық бірігу;

2) өндірістің мамандандырылуы, қауымдасуы;

3) елдердің табиғат ресурстарымен және жұмыс күшімен әр түрлі қамтамасыз етілуі;

4) жеке елдердің экономикалық дамуының біркелкі еместігін жеңіп шығудың қажеттігі;

5) дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің қажеттігі;

6) дамушы елдердің дамыған елдермен сауда-экономикалық ынтымактастығы.

Халықаралық кредиттің негізгі нысаны сыртқы қарыздар болып табылады. Бұл қарыздар кезінде қарыз алушыға қарыз берушінің ақшалай қаражаттардың шарттасылған сомасын (не осы сомаға тауарлар немесе қызметтер) мерзімге беру орны болады, мерзім біткеннен кейін қарыз алушының кредиторға пайыздарымен (кейде оларсыз) алынған соманы қайтаруға міндеттенеді. Қарыздық қаражаттар сыртқы сауда мәмілелерін жүзеге асыру немесе экспорт пен импортқа жәрдемдесу - сыртқы сауданы несиелендіру үшін пайдаланылады. Сыртқы сауданы несиелендіру кезінде кредиттерді беру, пайдалану және өтеу елдердің тиісті бағдарламалары мен бюджеттерінде қарастырылады, мұның өзі оларға өздерінің міндёттемелерін толық әрі бөгетсіз орындауына мүмкіндік береді.

Халықаралық кредит нысандарында экономикалық дамуды қолдау мақсатымен шетел мемлекеттері мен көпжақты ұйымдар (ХҚДБ, ЕҚДБ, АДБ) беретін дамуға ресми көмек ерекшеленеді. Рыноктық шарттарда берілетін қарыздардан айырмашылығы көмек беру мақсаттарының коммерциялық емес сипаты болады, яғни көпжақты валюта-кредит ұйымдары өздерінің пайдасын барынша көбейтуге ұмтылмайды, керісінше, құрылымдық жаңғыртуды және экономикалық өсуді қамтамасыз ететін сфераларды қаржыландырады. Мысалы, Халықаралық валюта қорының кредиттері Қазақстанға макроэкономикалық тұрақтандырудың және құрылымдық реформалардың бағдарламаларына, теңгенің бағамын қолдауға беріледі, мұның өзі басқа халықаралық ұйымдар қарыздарының елге түсу шарттарының бірі болып табылады.