189. Микронесиелік ұйымдар мен олардың дамуы

Қазақстанда микронесиелендіру жүйесінің пайда болғанына салыстырмалы түрде көп бола қойған жоқ – 1990-шы жылдардың ортасынан бері ғана пайда болды. Бірінші микроқаржылық институттар халықаралық жобалардың аясында құрылған коммерциялық емес ұйымдар болды. Қазақстанның микроқаржылық ұйымдары Ассоциациясы директорлар кеңесінің Төрағасы (ҚМҚҰА) Шалқар Жүсіпов істің мән-жайын түсіндіреді: «Бүгінгі күні шындап микронесиелендірумен халықаралық ұйымдармен құрылған МНҰ айналысуда. Дәл осылар микронесиелік сектордың дамуын жандандырды».

Бұл МНҰ-ның пайда болуының әдеттегі схемасы болды. Мысалы, «Береке» Қазақстандық микронесиелік ұйымының» бас директоры Жұмагүл Қайырлыбаеваоның компаниясының аяқтан тұруына БҰҰ даму Бағдарламасы үлкен көмек көрсеткеніне баса назар аударады, ол бойынша грант ретінде қаржылық қорлар бөлінген болатын. Аталған жобаның аясында 1998 жылдан бастап Семей өңірінің халықтарына және ауылдық жерлердің тұрғындарына микронесиелерді беру жүргізілді. Ол жабылғаннан кейін «Береке» жобаға қатысқан қарыз алушылар үшін микронесиелендіру бойынша қызметтерді көрсетуді өздігінен жалғастырды.

2003 жылдың наурыз айында ҚР «Микронесиелік ұйымдар туралы» Заңы қабылданғаннан кейін МНҰ-дар аймақтық таралу тұрғысынан алып қарағанда онша біркелкі болмаса да көптеп пайда бола бастады. Басында заңның бірінші басылымында микронесиені қарызға алушы шыған кәсіпкерліктің субъектісі болып табылады деп көрсетілсе, ары қарай бұл шектеу шарасы алынып тасталды. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қорының» корпоративті дамыту департаментінің директорыЛәззат Ибрагимова жағдайды түсіндіреді: «Заңның негізгі тұжырымдамасы капиталдың көлеңкелі нарығын өркениетті деңгейге жеткізу болып табылатын. Сондықтан МНҰ-ды құру үшін жеңілдетілген шарттары жасалынды, атап айтқанда негізгілердің бірі қызметтің аталған түрі үшін лицензиялаудың керек жоқтығы болды. Нәтижесінде микронесиелік ұйымдар санының қарқынды өсуі орыналды». Атап айтқанда, көптеген ломбардтар МНҰ-ға «қайта айналып кетті», ал тұтынушылық несиелерін беру үйреншікті жайтқа айналды.

 

Микростатистика

Шалқар Жүсіпов дәлелдейді: «БҰҰДБ Қазақстанда микронесиелік қызметтерге қажеттіліктер мәселесі бойынша зерттеу жүргізді. Жылына 800 млн. АҚШ долларына қажеттілік анықталды. Салыстыру үшін – сол 2005 жылы мемлекет 10 есе аз қаражат бөлді». Халықаралық статистика дүниежүзінде микронесиелік қызметтерге қажеттілік 260 млрд. АҚШ долларын құрайды және бүгінгі күні тек 10-12% ғана қанағаттандырылады дейді. ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері бойынша 2008 жылдың 01 қаңтарында 1086 МНҰ тіркелген, олардың әрекет етушілері 948 немесе 87%, ал белсенділері – тек 497 немесе 46%.

МНҰ-ның негізгі мақсатты буыны жеке тұлғалар болып табылады. Берілген микронесиелердің жалпы көлемінде олардың үлесі жеке тұлғалар үшін 2004 жылы 97%-ды, 2005 және 2006 жылдары 96%-ды құрады, ал өткен жылдың ІІІ тоқсанында 99%-ды құрады.

Теорияда микронесиелерді алудың негізгі мақсаты кәсіпкерлікті дамыту болып табылатындығына қарамастан, соңғы 3 жылда несиелендіру объектілері бойынша микронесиелерді бөлу құрылымын өзгерту болуда. 2006 жылдың қорытындылары бойынша жеке тұлғаларға тұтынушылық мақсаттарға МНҰ-ның барлық несиелерінің 32% берілген, ал өткен жылдың 9 айының мәліметтері бойынша – 39%. Тұтынушылық мақсаттарға берілген микронесиелердің едәуір бөлігі 2004 жылы 74,3 мың теңгені және 2006 жылы – 108,8 мың теңгені құраған микронесиелердің орташа көлемін шектейді. Бұл ретте жеке тұлғалар үшін микронесиенің орташа көлемі 2006 жылы 105,5 мың теңгені құрады, u1072 ал заңды тұлғалар үшін – 845,6 мың теңге болды. МНҰ-мен берілген қарыздардың жартысынан көбісі халықтық тұтыну тауарларымен және бағалы заттармен қамтамасыз етілген. Кепіл ретінде жылжымайтын мүліктің үлесі 2004 жылдан 2006 жылға дейін 6-7% деңгейінде қалуда. Егер қамтамасыз етілмеген қарыздардың үлесі бар болғаны 2%-ды құраса, 2007 жылдың ІІІ тоқсанында – 15%-ды құрады, ал қамтамасыз ету ретінде кепмілдіктердің немесе кепілдің үлесі осы кезеңде 22%-дан 5%-ға дейін қысқарды.

МНҰ-ның қызметі пайдалы болып табылады. Тек 2003 ғана бірлескен шығынды нәтиже алынды және, тиімділік минус 5,2%-ды құрады, бұл уақытта 2004 жылы плюс – 5,8%-ды құраған болатын, 2006 жылы 18,4%-ды құрады. Бұл ретте тұрақты бөлу байқалады: МНҰ-дың 60%-дан көбісі пайдалы, ал 30%-дан 40%-ға дейінгілері – шығынды болып табылады. Сектордың жүйелі капиталға айналуы жүзеге асуда. Барлық МНҰ-дардың қорларында өзіндік қаражаттардың шоғырлануы 2005 жылғы 15%-дан 2006 жылы 40%-ға дейін ұлғайды.

Микронесиелер ұсақ көлемдерімен ерекшеленеді, бұл оларда пайыздық мөлшерлемелер жоғары дегенді білдіреді. Берілген микронесиелер бойынша орташа пайыздық мөлшерлеме мерзімдерге және микронесиелендіру объектілеріне байланысты және жылына 30-дан 40%-ға дейінгі аралықта және одан жоғары болады.

ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері бойынша 2007 жылы МНҰ-дардың тартылған қарыздарының көлемі 23 млрд. теңгеден асатын сомманы құрады, соның ішінде банктік емес ұйымдардың үлесі 46%-ға, банктердікі – 40%-ға, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорынікі» – 9%, өзіндік қаражаттар 2%-ды құрады.

 

Микронесиелендірудің макропроблемалары

Микронесиелендіру секторының проблемалары басқаша тәртіпте болады – бұл макродеңгей, үлкен жүйелік bottle necks. Шалқар Жүсіпов негізгі проблемаларға сектордың ашық еместігін жатқызады. «Бүгінгі күні ұйым кішкене болғансайын ол жабық болып келеді, тіпті қарапайым есеп бергісі келмейтін қатысушылары бар біздің Ассоциациация үшін жабық болады. бұл халықаралық қаржыландырудың салаға келмеуінің негізгі себебі болуы мүмкін». Сарапшының ойы бойынша маңыздылығы бойынша екінші орында халықаралық инвестор салуға ниет білдірген капиталдың көлеміне МНҰ-дың сәйкес келмейтін көлемдері. Және, соңында, мемлекет тарапынан нарықтың реттелмеуі үлкен минус болып табылады, бұл да инвесторлардың шешімдеріне әсер етеді.

Жұмагүл Қайырлыбаева да қазақстандық МНҰ-дың басты проблемалары – бұл қазақстандық МНҰ-дың кішкене көлемдері және олардың қызметтерінің жеткіліксіәз ашықтығы. Осы бизнестің инфрақұрылымымен жағдай да үлкен проблемав болып көрінеді. Қысқа мерзіміді микронесиелендіруді қоса, микронесиелендіру бойынша мамандарды оқыту жүйесі жоқ. Нарықта арнайы маманданған консалтингтік және аудиторлық компаниялар жоқтың қасы.

Қазақстанның микроқаржылық ұйымдары Ассоциациясының (ҚМҚҰА) директорыСалтанат Игенбекова қорландару проблемасына назар аударады. «Банктер үшін микронесиелік ұйым – бұл басқа компаниялардан айырмашылығы жоқ, қарапайым қарыз алушы. Банктерде МНҰ-ға арнайы әдістемесі жоқ». Сарапшы сонымен қатар отандық МНҰ-дың көбісінің қызметінде әдістемелік тұрғының әлсіздігін атап өтеді.

Ләззат Ибрагимова банктердің «ұсақ» қарыз алушылардың қызметтеріне шамалары жетпейтін «Бірінші несиелік бюроға» артықшылығы туралы еске салады. «Несиелік бюро МНҰ-дар үшін тарифтік саясатты өзгерту керек». Ол мемлекеттік қолдау саласында оң әсерлер ретінде, «Даму» арнайы кокурстарды өткізуге негізделген, МНҰ-ды қаржыландыруда жаңа әдістемені енгізуін атап өтті. Осылай, қордың міндетті шарттары ретінде келесілер қабылданды. Активтік қарыздық қоржынның көлемі МНҰ-ның жалпы активтерінің 75%-нан кем болму керек. Нарықта ұйымның жұмыс тәжірибесі, аудиттелінген есептері болу керек, қаржы саласында менеджменттің жұмыс тәжірибесі 2 жылдан кем болмау керек. Негізгі қарыз бойынша 30 күннен жоғары мерзімі өтіп кеткен қарыздың коэффициентінің деңгейі қарыздық қоржынның жалпы көлеміне 5%-дан аспау керек. МНҰ-ды қаржыландырудың конкурстық негізі қорға олардың баға саясатына әсер етуге мүмкіндік береді. Ал қордың микронесиелік ұйымдарды дамыту бойынша Бағдарламасының міндеттерінің ішінде – МНҰ-ды техникалық, әдістемелік және аналитикалық қолдау.

• «Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қоры» АҚ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 26 сәуірдегі «Кіші кәсіпкерлікті дамыту қорын құру туралы» №665 Қаулысымен Қазақстан Республикасындағы кіші кәсіпкерлік субъектілерінің қалыптасуы мен экономикалық өсуіне ықпал ету және мемлекеттің кіші кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған қаржы ресурстарының жұмсалу тиімділігін арттыру мақсатында жабық Акционерлік қоғам түріндегі банктік емес қаржы институты ретінде құрылған. 2006 жылдан - «Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қоры» АҚ 100% акциясы «Самрұқ-Қазына» Ұлттық әл-ауқат Қорына» тиесілі ұлттық даму институтына айналды. Бүгінде «Даму» Қоры – шағын және орта кәсіпкерліктің, Қазақстандағы микронесиелік ұйымдардың сапалы дамуына жәрдемдесуді және көрсетілетін қаржылық, консалтингтік қызметтердің негізгі үйлестірушісі болып отыр.