186. Қр банктік жүйесін қайта құрылымдау мен ақша реформасы.

Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990 жылдың желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылдаған «Банктер және банк қызметі туралы» Заңынан бастау алады.  Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы төмендегідей үш банктік реформаға тікелей байланысты;  1) 1987-1988 жж. банктік реформалар;  2) 1995 ж. банктік реформа;  3) 1996-1998 жж. банктік реформалар;  4) 1999 жылдан қазіргі уақытқа дейінгі реформалар.  1987-1988 жж. банктік реформалар. Қазақстандағы несие жүйеснің қайта құру тұсындағы дамуы, КСРО-да соңғы рет жүргізілген банктік реформа(1987-1988 жж.) сәйкес келеді. Банктік реформа нәтижесінде: КСРО-ның Мемлекеттік банкті және Құрылыс банктерінің мекемелері негізінде- КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі, КСРО Агроөнеркәсіптік банкі және КСРО Тұрғын үй-әлеуметтік банкі құрылды. Сол сияқты, кезінде КСРО-ның Мемлекеттік банкі құрамында келген жинақ кассалары негізінде- КСРО Жинақ банкі, Сыртқы сауда банкі негізінде- КСРО Сыртқы экономикалық банк құрылды. Сол уақыттан бастап, Мемлекеттік банк кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік есеп айырысу қызметін көрсетуді тоқтатты. Сөйтіп, КСРО-ның Орталық банкісіне айналды.  1990 жылғы «Банктер және банк қызметі туралы» Заңға сәйкес республикада екі деңгейлі банк жүйесі құрылды. Осыдан бастап Қазақстан банк жүйесінің жаңа даму сатысына көшті.  1990 жыл желтоқсан айында қабылданған «КазКСРО-ғы банктер және банктік қызмет туралы» алғашқы заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргізудің бастапқы кезеңдерін қамтиды. Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылып, облыстық басқармаларымен және бөлімшелерімен бірінші деңгейді құрады. Республикалық Промстройбанк- акционерлік- коммерциялық Тұранбанк банкі, Агропромбанк- Қазақстан Республикасының акционерлік- коммерциялық Агроөнеркәсіп банкі, Внешторгбанк- Әлембанк акционерлік- коммерциялық банкі, Республикалық Сбербанк- Қазақстан Республикасының акционерлік- коммерциялық Жинақбанкі болып өзгертіліп, екінші деңгейді құрады. 1993 жылы бұл банктер акционерлік банктер болып, ал Жинақбанкі Қазақстан Республикасының Халық банкі болып аталды.  1989 жылдан бастап алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік, жекеменшік банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвестбанк, КРАМДСбанк және басқа да коммерциялық банктер құрылды. Кейіннен банктер саны күрт өсті. 1993 жылғы шілдеде ҚР Банктер ассоциациясы құрылды. Сөйтіп, 1988 бен 1991 жылдар аралығындағы кезең Қазақстанда банк реформасын жүргізудің алғашқы сатысы болды.  1992 жылдан 1993 жылдың соңына дейінгі кезең ақша реформасы мен банк жүйесін қалыптастырудың екінші сатысы болды. Ұлттық банктің Орталық банк функцияларын атқаруға біртіндеп көшуі, коммерциялық банктердің экстенсивті түрде қалыптастырып, дамуы оның негізгі белгілері болып табылады.  Өзіндік Ұлттық валютаны енгізу банктердің пайда болуына қуатты түрткі болды: нақ сол кезеңнен бастап банк жүйесінің күшті экстенсивті- интенсивті (сандық және сапалық) дамуы бастау алды. Ұлттық валютаның енгізілуі Ұлттық банктен ұлттық валютаның тұрақтылығы мен беріктігін сақтау жөнінде белсенді шаралар қабылдауды талап етті. Ұлттық банктің тәжірибесінің аздығына және Үкіметпен бірлескен жұмыс тәжірибесінің жоқтығына байланысты тұрақты ұлттық валюта идеясы 1994 жылдың орта тұсына дейін қиял күйінде қалды. Сол кезеңде тікелей қарыз алу жолымен бюджет зәрулігін қаржыландыру практикасы еріксіз сақталды. Ұлттық банк пен Үкімет алдында тұрған міндеттердің қайшылығы, міне, осыдан көрінді.  1994 жылғы қыркүйекте банктердің меншікті капиталының өтімділігін арттыру мақсатымен екінші деңгейдегі банктердің жарғылық қорларының құрылымына қойылатын талаптар қатайтылды. Жарғылық қорды ақшалай емес құралдармен өтеуге шектеу қойылып, коммерциялық банктердің Ұлттық банкте депозитке қойылған қаржысын қайта алуды көздейтін резервтеудің жаңа тәртібі алынды және Ұлттық банкте орналастырылған резервтер үшін ақы төлеу енгізілді. Анағұрлым тиімді болып табылатын резервтеудің балама тәртібін жүзеге асыру жөнінде банктерге рұқсат берілді. Ақы қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің 25%- ына сай етіп белгіленді.  1995 жылғы банктік реформа. Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған «Қазақстандағы банктік жүйені реформалау» бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды. 1995 жылғы 1 қаңтарда банктердің саны 237- ге жетті, олардың 25-інің бас валюта лицензиясы болды және жарғылық қор мөлшері бойынша республиканың ең ірі банктері қатарына жатты. Жалпы санаттағы банктер ішінде 8 банктің ғана жарғылық қоры 5 млн. доллар және одан жоғары болды [9, 29б].  1995 жылы Қазақстандағы банк заңнамасының негізі болған екі заң қабылданды. Олар 1995 жылғы 30 наурызда қабылданған «ҚР Ұлттық банкі туралы» № 2155 Заң және 1995 жылғы 31 тамыздағы «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» № 2444 Заң. Алғашқы заңда Қазақстан Ұлттық банкінің елдің Орталық банкі және банк жүйесінің бірінші деңгейі ретіндегі мәртебесі, қызметінің құқықтық негіздері, есептілігі, міндеттері, функциялары мен өкілеттіктері нақты белгіленді.  Екінші заңда да банк мәртебесі, банк жүйесі, банк операциялары ұғымдары, қызметтің құқықтық негіздері, құру, қайта құру, тарату, банк қызметін жүзеге асыру және реттеу тәртібі, екінші деңгейдегі банктердің есебі мен есептілігі айқын көрсетілді.  Осы заңдар қабылданғаннан кейін республиканың банк жүйесінің сенімділігін арттыру басты мақсаты болып табылған банк жүйесінің сандық тұрғыдан сығымдалуы басталды. Банктердің сығымдалуына Ұлттық банктің жарғылық капиталға қоятын талаптарын қатайту және банктер арасындағы бәсекені күшейту арқылы қол жеткізілді. Барлық банктердің қызметін сапалық жағынан жақсарту және әлемдік стандарттарға жақындайтын банктер тобын (10- 15 банк) құру Ұлттық банктің басты міндеті болды.  Ұлттық банк төмендегі классикалық ақша-кредит құралдарын пайдаланды:  - қайта қаржыландыру кредиттерінің көлемін реттеу;  - қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің деңгейін реттеу;  - міндетті резервтер тетігін пайдалану;  - мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізу;  - Ұлттық банктің валюта нарығындағы интервенциялары.  1993- 1995 жылдардағы кезең ішінде банк мекемелері желісінің тұрақты кему тенденциясы байқалып, 1995 жылдың соңында Ұлттық банктің банк операцияларын жүргізуге берген лицензиялары бар 130 екінші деңгейдегі банк (1306 филиалы бар) тіркелді. Олардың саны 1995 жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда ширекке, 1994 жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда үштің біріне кеміді. Республикада өнеркәсіп орындарының қаржылық жағдайларының нашарлауы банк қызметінің көрсеткіштерінен көрініс тапты (қайтарылмаған кредиттердің өсуі), сөйтіп банктер жұмыс істеп тұрған тиімсіз филиалдарын жабуға мәжбүр болды. Олардың жарғылық капиталының мөлшері 20 мың теңгеден әрі ауытқып, тұтас алғанда 6,8 млрд теңгені құрады. Мұның өзі 1995 жылғы қаңтармен салыстарғанда 1,4 есе артық болды.  1995 жылдың соңында 62 банк тарату процесін бастан кешкенімен, іс жүзінде 6-ақ банк жабылды. Кей жағдайларда бұл процесс тура 2 жылға созылды. Мұндай проблемалар Ресейде де орын алды, мұнда 1995 жылы 315 банк жабылуға тиіс болғанымен, нақты таратылғаны 6 банк болды. Қазіргі кезде банктерді тарату тетігі анағұрлым пысықталған және соншалық ұзақ уақытқа созылмайды. Сонымен 1998 жылғы 1 қаңтарда 77 банк қалды.  Мемлекеттік реттеу органы ретінде Ұлттық банк банк секторында жүріп жатқан өзгерістерге тиісті бағыт беру үшін қүш-жігер жұмсады. Мәселен, банктердің қосылуы сияқты кейбір процестер бей-берекет жүрмейтін болды, бұған оң қабақ танытылды. Заңнамаға сәйкес бірқатар банктер бойынша консервация тәртібі енгізілуі мүмкін болды. Ұзақ уақыт бойы Агроөнеркәсіпбанкі санация тәртібінде тұрды. Алайда шамалы уақыт жұмыс істеп, ол банкротқа ұшырады да, 2004 жылы оның негізінде «Наурызбанк» АҚ құрылды. Алайда ол да өз ізашарының тағдырынан тайқып кете алмай, нашар кредит саясаты мен менеджменттің салдарынан 2005 жылы сот шешімімен қауқарсыз деп танылып, күшпен таратылды.  1995 жылдан бастап Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің қызметіне араласудың келесі бір мүмкіндігін көрсетті. Аса ірі Әлембанк аз уақыт Ұлттық банктің уақытша әкімгершілігінде болды. Ұлттық банк сондай-ақ банктерді қосу тетігін қолданды. Сөйтіп, 1996 жылы Тұран және Әлем сияқты ірі банктер, 1997 жылы Тұрғынүйқұрылысбанкі мен Әлеумнесиебанк қосылды [7, 65б].  Банк нарығындағы ахуалды өзгертудің келесі бір әдісі шетел банктерін Қазақстан нарығына жіберу, қаржы жағдайы мүшкіл қазақстандық банктерді олардың сатып алуына жағдай болып табылады.  Банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін депозиттерді ұжымдық сақтандыру қоры құрылды. Екінші деңгейдегі барлық депозиттік банктер оған мүше болып табылады.  Қадағалау жөніндегі Базель комитетінің талаптарына сәйкес банктердің бухгалтерлік есеп (БЕХС) және қаржылық есептіліктің (ҚЕХС) халықаралық стандарттарына көшуі банк реформасының басты міндеттерінің, оның нәтижелерінің бірі болды.  Банк реформасы ауқымында банктердің бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына көшуі жөніндегі Орта мерзімді бағдарламасы жасалды. 1995 жылы басталған Қазақстан Республикасының банктерінде және өзге де кредит мекемелеріндегі бухгалтерлік есеп пен есептілік саласындағы бірыңғай әдістемелік саясатты қамтамасыз ететін банк жүйесінің бухгалтерлік есебін реформалау аяқталды деуге болады.  Бағдарлама жұмыс істеген мерзім ішінде Ұлттық банктің және екінші деңгейдегі банктердің жаңа есеп жоспарлары толық енгізілді. Оларды қаржы нарығы статистикасы мен төлем балансы статистикасы және ұлттық есептер үшін маңызды мәні бар жаңа ақпарат қалыптастыруға мүмкіндік беретін халықаралық стандарттарға көшіру аяқталды. Бұлар ақша-кредит саясатын, нормативтік ережелердің орындалуын талдау, жоспарлау және оған бақылау жасау, қызметкерлерді даярлау және қайта даярлаумен қатар жүргізіледі.  Мұнымен қатар халықаралық стандарттар бойынша жүргізілетін бухгалтерлік есептің жаңа жүйесіне негізделген банк қызметінің ішкі және сыртқы аудитін жүргізу тәртібі туралы нормативтік база жасалды.  1998 жылы ҚР Ұлттық банкі «Екінші деңгейдегі банктердің халықаралық стандарттарға көшу мәселелері туралы» қаулы қабылданып, оған сәйкес екінші деңгейдегі 30 банк бірінші топқа жатқызылды және бұлар халықаралық стандарттарға 2000 жылдың соңында жетуге тиіс болатын. Қалған 17 банк не кредиттік серіктестіктерге айналмақ, болмаса ірі банктерге сіңіп кетпек. Аталған қаулы банк реформасы барысында толығымен орындалды.  Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты мақсаты - ҚР ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру және экономиканы қаржыландыру мүмкіндігін кеңейту үшін екінші дейгейдегі банктердің жүйесін нығайту.  Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге күш жұмсады:  - ақша- несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;  - елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма- қол ақша айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;  - валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;  - банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін түбірімен өзгерту;  - бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау;  - Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да қаржылық институттарымен байланысып, халықаралық қаржы ұйымдарына қатысуы;  - Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық әлеуетін нығайту;  - екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтыру;  - төлем жүйесін дамыту;  - елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалануының құқықтық қамтамасыз етілуін жетілдіру

Тәуелсіз мемлекеттің міндетті рәміздерінің бірі — оның ұлттық валютасы болып табылады. Кез келген мемлекеттің тарихына оның бір-ақ рет енгізілетін өз валютасының тарихы да кіреді. Басқа көптеген елдердің ұлттық валютасының тарихы сан ғасырлар бойы қалыптасқан. Барлық ұлттық валюта елдің өткенін, бүгінгісін және болашағын бейнелейді. Ал теңгенің -Қазақстан Республикасы Үлттық Валютасының тарихы - 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан Республикасына Ұлттық валютаны енгізу туралы" Жарғыға кол қоюмен басталады. Осы жарғымен 1993 жылы 15 ңарашада сағат 8-ден бастап ұлттьқ валюта - теңге енгізілді 1993 жылы қарашаның 15-нен 17-сі бойынша ұлттық валютамен қатар 1-500 сомдық банкноталардың қосарлайды Казақстан ұлтттық валютасыньң айналыска шыкканына он бес жыл өтті. Алайда осы аз мерзімнін. өзі еліміздің бүгіні мен болашағы үшін теңгені енгізудің тарихи. маңызын обьективті бағалауға мүмкіндік береді. 1991 жылы Қазақстанның егемендік алуы тәуелсіз институттар құрулы және ұлттық валюта туралы мәселен шешуді күн тәртібіне қойды. Ұлттық валютаның Елтаңбамен, Тумен және Әнұранмен бірге еғеменді мемлекеттің нышаны больп табылтыны белгілі. Казақстан Республикасының ұлттық валютасы — теңге —елдің барлық аумағына 1993 жылы 15 қарашада айналысқа енгізілген болатын. 32 банктың жоспарлы жұмысына байланысты болды. 2006 жылы жаңа дизайндағы банкноттарды енгізді. жүруіне жол берді. Ал 1993 жылы 18 қарашасынан ұлттық валюта Қазақстан Республикасының аумағында жалғыз заңды төлем құралы болып табылады. Банктер мен басқа да шаруашылық субъектілердің барлық активтері мен пассивтері теңгеге қайта есептелінді. Айналыстан 1961-1992 жж. үлгідегі рубль купюралары 950,6 млрд. сомасьшда алынып тасталды. Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі кұрамында Премьер-министр С.А.Терещенко, қазакстанның Вице-президенті Е.Асанбаев, Үкіметтің бірінші вице-премьері Д.Сембаев, Үлттық банк төрағасы Ғ.Байназаров, Қаржы министрі Е.Дербісов пен Экономика министрі Б.Ізтілеуов бар Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Комитетін құрады. Алғашқы кезде теңгенің бірінші шығарылған қатары мынадай номиналдардан түрды 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңге. Бір теңге құны 1, 2, 5, 10, 20 жэне 50 тиын болатын 100 тиыннан тұрды. Жеті банкнот жасау үшін Т. Сүлейменовтың басшылығымен суреіші дизайнерлер командасы құрылды. Оган М. Элин, А. Дүзелханов кірді. Оларға ерекше әрі өте жауапты жұмыс жүктелді. тарихи тұлғалардың бет-әлпетін барынша дәл түсіру, тұлғалардың көпшілігінің бейнелерінің бұрын болмағандығы қиындық келтірді. Мәселен, шын мәнінде әл-Фарабидің қандай болғанын ешкім білмейді. Біздің банкноттардан көріп жүрген және көзіміз әбден үйренген оның суретін кезінде Кеңес Одағының Ғылым Академиясы бір ізге түсірген, яғни стандарт ретінде қабылданған болатын.. Әбілхайыр ханның суреті ағылшын жиьанкезі Аткинсонның жұмыстарынан табылса, ал Абылай ханның суреті орыс деректерінен табылды. Сүйінбай бейнесі Қазақстан көркемөнерінің негізін салушы Ә. Қастеевтің жүмысынап көшіріліп салынды. Металл ақша - ерекше әрі маңызды тарихи дерек көзі. Олар бүгінгі күнге тарихи түлғалардың тұтас бір портреттік галереясын, түрлі ескерткіш бейнелерді алып келді, олардағы суреттерде мифологиялык сюжеттер, тұрмыс-салт көріністері бейнеленеді.1994 жылы ұсақ қағаз тиындардың орнына қүны 2, 5, 10, 20 және 50 тиындық латунь металл ақшалар шығарылды. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының аумағында "нейзильбер", "нибрасс" қоспасынан жасалған теңгелік металл ақшалар айналыста жүр. Сонымен, өзінің ұлттық валютасын енгізу арқылы Қазақстан Республикасы дербес макроэкономикалық саясат жүргізу мүмкіндігіне ие болды.