168. Инфляция: мәні, себептері және салдарлары

Инфляция - тауар айналымының қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен лық толып кетуі,оның құнсыздануы ж/е соның нәтижесі ретінде тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі;ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі. Яғни,инфляция - ақша жүйесі дағдарысы-ң жай-күйін білдіреді.Ақша-ң құнсыздануына себепші болатын фактор-р:айналысқа артық ақша-ң шығарылуы,қолайсыз төлем балансы,үкіметке сенім-ң жоғалуы.Инфляция-ң іс-әрекетін қаржы проблема-рымен б/стырып отыру қажет,өйткені и.құбылысы мынадай қарж-қ фактор-рға тәуелді:белгілі бір салық нысандары мен әдістерін қолдану,инфляция-қ сипаттағы шара-рды мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландыру-ң ауқымы,мемл-к бюджет-ң тапшылығын жабу-ң әдіс-рі,мемлекет-к берешек-ң көлемі. И-ң нысандары: төлем дағдарысы,ақша-ң құнсыздануы,алтын-ң нарық-қ бағасы-ң артуы,ұлт-қ валюта бағамы-ң төмендеуі. Себептері: қоғамдық өндіріс-ң үйлесімсіздігі(4проц),айналысқа артық ақшаның артық шығарылуы(ақша массасы-ж.т-рға,кәсіп-рмен мемл-ң тиісті ж/е шаруа-қ айналымына қызмет ететін сатып алу ж/е төлем құрал-ры-ң жиынтығы;ақша базасы-бұл міндеттеме-рге жататын резервтік ж/е бастапқы ақша-рды білдіреді МВ=СIC+RR+DCB);үкіметке сенімсіздігі;экономиканы монополиялау;салдарлары:халық-ң ШЖС-ң,мемл-ң нақты табыс-рын қысқарту,инвестицияны қысқарту,эк-ка басқарылымы-ң нашарлауы,ҒТП-тен оқшаулану.

Инфляцияның тигізетін әлеуметтік-экономикалық салдарларын мынадан көруге болады : халық топтары,өндіріс сферасы,аймақ-р,шаруашылық құрылым-ры,мемл.,фирма-р арасында,дебитор-р мен креди-р арсында табыс-ң қайта бөлінуі;халық-ң,шаруашылық субьекті-рі-ң ақшалай жинақ-ры-ң ж/е мемл-к бюджет қараж-ң құнсыздануы;баға-ң әркелкі өсуі нәтижесінде өнеркәсіп сала-рындағы пайда нормасы-ң теңсіздігі-ң артуы ж/е ұдайы өндіріс процесіндегі теңсіздіктің орын алуы;жұмыссыздық-ң өсуі;халық шаруашылығына деген инвестиция-ң қысқаруы;амортизациялық қор-р-ң құнсыздануы;бағадағы,валютадағы ж/е пайыздағы алып-сатарлық ойын-р-ң ұлғаюы,көлеңкелі экономика-ң белсенді түрде дамуы;ұлттық валютаның сатып алу қабілеті-ң төмендеуі;қоғам-ң әлеумет-к топтарға бөлінуі. Инфляцияға қарсы саясат – инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені.Мұндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген: дефляциялық саясат және табыстар саясаты. Дефляциялық саясат мемлекеттің шығындарын азайту,кредит үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру,салық ауыртпалығын күшейту,ақшалай массаны шектеу жолымен ақшалай-кредиттік жән салықтық механизм арқылы ақшалай сұранымды реттеуді қарастырады.Бұл саясат экономиканың өсуін тежейді. Табыс саясаты – бағаға жәе жалақыға бақылау жүргізуді қажет етеді.Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды қоздыруы мүмкін. Таргеттеу(ағылш мақсат)-реттеу ұйымы-ң жауапкершілігіне жататын мақсатты көрсеткіш-р-ң сандық бағдарламаларына қол жеткізу үшін эко-қ саясаттың қолданылуы.

169-170. Қазақстан Республикасының ақша жүйесі.

Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы

Бір адамның ауыстыратын ақшаның ең жоғары мөлшері 1000 рубльден аспады. Ал зейнеткерлерге 200 рубльден аспайтын мөлшерде айырбастауға рұқсат етілді. Белгіленген лимитен жоғары сомада ақшасы бар адамдарға табыс көздері туралы декларациямен арнайы комиссмяға бару керек болды.

1991 ж 23 қаңтардан бастап бір уақытта салымдарды беруге де шек қою енгізілді. Салымдарды текқана жинақ банктері арқылы тұрғылықты жеріне байланысты айына 500 рубльден аспайтын сомада бере отырып, ол туралы төл- құжаттарына белгі ойылды.

“Павловск” реформасы нәтижесінде айналыстан 8 млрд рубль алынып тасталып, оның иелік ету заңдылығы дәлелденбеген болатын.

Бірақ бұл шара рубльдің сатып алу қабілетінің ұлғаюына әсер етпеді. Бағаның жіберілуі ақшалардың ұстамсыз өсуінде байқалды.

Қайта құру жағдайында өндірістің құлдырауымен бірге айналыстағы ақша массасының өсуі қатар жүрді. Тауарлар мен азық-түліктер көбіне шетелден сатып алынды. Бұл үшін қажетті валютадағы 1,63 млрд доллар сомасын алтынды сатудан түсірді: 1989 ж.- 300 т., 1990 ж.- 234 т.

1990 ж. нақты ақшаның эмиссиясы 25 млрд рубльді құрады, бұл 1981-1985 жж. Қоса алғандағыдан біршама үлкен. Қыраур ақша массасы бос тұтыну нарығына сәйкес келмеді.

1991 ж. қаңтарда “1961 жылғы 50 және 100 рубльдік үлгідегі ақша бірліктерін КСРО Мембанкіде төлем ретінде қабылдауды және олардың айырбастау тәртібін тоқтату мен азаматтардың салымдарынан қолма-қол ақша беруді шектеу туралы” Президенттің Жарлығы мен КСРО Министірлер Кабинетінің қаулысы қабылданды. Айналысқа 1991 жылы шығарылған жаңа купюралар енгізілді. Жеке тұлғаларға ескі ақшаның жаңа ақшаға айырбастауына не бары үш күн берілді.

КСРО ыдыраған соң кеңес валютасы – рубль бірінші кезеңде, ТМД-ға кірмейтін елдерді қоса алғанда, тәуелсіз мемлекеттер аумағында айналыста жүре берді. Әр түрлі себептерге байланысты, ең бастысы, жаңа мемлекеттердің саяси тәуелсіздікке ұмтылысы, сондай-ақ тез қалыптасып үлгерген заңдармен экономиканың социалистік директивті үлгісінен нарыққа өтуі мүмкін емстігіне байланысты бір тұтас валютаны сақтау аумағы сәтсіз үзілді.

КСРО ыдыраған соң ақшаны дизентеграциялау процесі өте күрделі жүргізіліп және бұрынғы кеңес мемлекеттерінің меншікті ұлттық валюталарын енгізілумен аяқталды.

КСРО республикаларының егемендігі жарияланғаннан кейін барлық 15 ұлттық банктер бір-біріне тәуелсіз түрде орталық банктер ролін атқара бастады. Мұндай салдардың біріне несиелік экспанциялау жатты. Мысалы, Украина Ұлттық банкі 1992 ж. маусымда несие беру көмегімен кәсіпорындардың міндеттемелері бойынша өзара есеп айырысуды өткізді. Бұл мысалды ТМД елдердің көпткгкн орталық банктері қайталады. Рсей қолма-қол рубльді шығаруда монокомитетке айналғанымен де кейбір КСРО-ның бұрынғы республикалары өздерінің ішкі тұтыну нарығын басқа республпкалардың сатып алушылардың “қорғау” мақсатында өздерінің валюталарын айналысқа шығаруға тырысты. Мұндай жағдайлар, Украинада, Литва, Латвияда және Әзірбайжанда болды.

1992 ж. шілде айында Орталық банктердің корреспонденттік шоттарындағы ақша қаражаттар көлемінде және Ресей мен бұрынғы кеңес мемлекеттері арасындағы төлемдерді күнделікті екі жақты өзара есеп айырысу талабын ескере отырып, енгізілгенде ғана бұл іс жүзінде ұлттық қолма-қолсыз рубльдердің құрылуына әкеліп соқтырды. Келесі қадам – меншікті валюталардың шығарылуы екені, осы бастан белгілі болды, сөйтіп 1992 жылы қазанда Литва, 1992 жылы қарашада Украина мен Беларусь мемлекеттері өз ұлттық валюталарын енгізе бастады. 1993 жылы мамырда Қырғыстан, тамызда Грузия ұлттық валюталарын енгізді. Бұл жерде соңғы

болып енгізгендер қатарына (1995 ж. Тәжікстанды қоспағанда) Түрікменстан, Өзбекстан, Армения, Молдава және Қазақстан (1993 ж. қараша) болды. Бұл елдер тобы рубль аймағын Ресей орталық банкінің 1993 ж. рубльдік банкноталарды жаңаларына айырбастауды жүргізген соң барып кетті. Кейбір елдердің, оның қатарына Қазақстанның рубль аумағын қалпына келтіруге деген ұмтылысынан еш нәтиже шықпады.

1992 ж. 9 қазанда ТМД-ның сегіз мемлекеттерімен қол қойылған “Рубльді ресми төлем құралы ретінде пайдаланатын мемлекеттердің біртұтас ақша жүйесі мен келісілген ақша – несие және валюта саясаты туралы ”, соңынан 1993 ж. қыркүйекте алты мемлекеттің бірігуімен рубль аумағының жаңа типін құру туралы да келісімдері жасалды. Бұл сұрақ бойынша Ресейдің екі жақты келісім сөздер жүргізуі тек қана сәтсіз аяқталып қоймай, бұрынғы кеңес мемлекеттерінің макроэкономикалық тұрақтылыққа байланысты шараларын жүргізуді созып жіберді.

1991 ж. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан ТМД-ның басқа мемлекеттерімен бірге “рубль аумағында” қала берді. 1992 ж. айналысқа 200, 500, 1000 рубльдік купюралар шықты. Олардың эмитенті ретінде жұмысын тоқтатқан КСРО Мемлекеттік банкі атап көрсетіледі. 1992 ж. маусым айында алғаш рет ресейлік 5000 рубль, кейінен 10 000 және 50 000 купюралары шығарылды.

Сөйтіп, Ресей Федерациясында және одан тысқары жерлердегі айналыста ақшаның үш түрі: 1861-1991 жж. кеңес ақшалары, 1992 ж. кеңес үлгісіндегі (200, 500, 1000 руб.) Ресей Орталық банктің шығарған ақшалары, 1993 жылдың бірінші жартысында шығарылған ресейлік ақшалар жүрді.

1993 ж. 23 шілдесінде Ресейдің Орталық банкі 1961-1991 жж. кеңес ақшаларының белгілерін, сондай-ақ 1992 ж. 5000 және 10 000 рубльдері айналыстан алу туралы хабарлады. Бастапқыда олардың айырбасына әр апта берілді. Айырбастауға 35 мың рубльден аспайтын сомалар жатты.

Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлығымен екі күн өткен соң айырбас мерзімі 1993 ж. 1 қыркүйекте айына дейін ұзартылып, айырбас шегі бар адамға 100 мыңға дейін ұлғайтылды.

Ресейдегі ақша реформасы ескі үлгідегі ақшаларды ТМД елдеріне, оның ішінде Қазақстанға қарай жаппай ығысуына жол берді.

1992 ж. бірінші жартысында-ақ Қазақстан Республикасының жетекшілері ендігі жерде рубльден күдер үзіп, өз валютасын шығаруға бетбұрыс жасаған болатын. Жаңа ақшаларды шығаруға ағылшынның “Хариоссон” фирмасымен шарт жасалды. Сөйтіп, 1993 ж. 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік ақшалар Қазақстанға жеткізіледі. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 18 дәрежесі бар.

1993 ж. 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев “Қазақстан Республикасының Ұлттық валютаны енгізу туралы” Жарғыға қол қойды. Осы жарлыққа сәйкес:

• 1993 ж. 15 қарашада сағат 8–де Қазақстан мемлекетінде ұлттық валюта – теңге – енгізілді;

• 1993 ж. 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан Республикасында бірден-бір заңды төлем құралы болып тағайындалады. Бір теңге 100 тиыннан құралады, ол қолма-қол ақша айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді.

• Қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500 рубль 1 теңгеге арақатынасымен айырбасталып, ол 18 қарашада сағат 18 аралығында екі валюта – сом және теңге – айналымда қатар жүрді.

Қазақстан Республикасының жасы 16-дан асқан барлық азаматтары 100 мың сом ақша айырбастауға құқылы болды. Айырбас тек бір рет жүргізіліп, ол туралы төлқұжатта белгі соғылды. Азаматтардың 100 мың сомнан артық ақшасы банктегі апнаулы дербес шотқа салынып, оны 6 ай бойы пайдалануға құқығы болмады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі теңгенің валюталықкурсын бекітті: 1 АҚШ доллары 4,7 теңге тең болады.

Сөйтіп, 1993 ж. 15 қарашада Қазақстан тарихында алғашқы ұлттық валюта-теңге енгізілді. Ақша реформасын жүргізуге Қазақстан басшылары бір жарым жыл уақыт өте құпия жағдайда дайындалып, нәтижесінде 700 миллион доллар сома шамасында алтын құймалары мен шетел валютасы қоры болды. Тәуелсіздік жарияланған күннен бастап Қазақстанда өндірілген алтын мен күміс енді Москваға жіберілмей, оны Ұлттық банк сатып алып, өз резерв қорына айналдырады. Сондай-ақ резерв қорына экспорттық валюталық түсім мен үкіметтің сыртқы заемдарын да Ұлттық банк сатып алып, қорғат түсіретін. Айналымға теңгені енгізуге жарты жыл уақыт қалғанда Республика Президенді валюталық қаржыны жұмсауға мораторий енгізді.

Халықаралық валюта қоры Қазақстанда ұлттық валюта енгізу акциясын қолдап, Ұлттық банкке 90 млн. Доллар көлемінде стендбай несиесін және Жаония біздің елдің төлем балансын қолдау мақсатында Қаржы министірлігіне 180 млн. Доллар берді. Бұл 17 жылға берілген “жұмсақ” несиелер еді. Қорыта айтқанда, 1993 жылы ақша реформасы ойдағыдай өтті. Енді ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтвлығын қамтамасыз ету қажет.

Айналымға теңгені еннгізу инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас республиалардың өзара байланысының үзілуі мен саяи ала ауыздығы тереңдей түскен қаржы экономикалық дағдарыс жағдайында өтті. Теңгені енгізгеннен кейінгі 2,5 айда, яғни 1994 ж. 1ақпанына теңгенің курсы долларға қарағанда 2,5 есе төмендеді. Келесі төрт айда, яғникәсіпорындармен бюджеттің арасындағы қарыздарөзара есептеудің кең ауқымды компаниясы басталғанда теңгенің курсы – 1 долларға 11,58 теңгеден 43,3 теңгеге жетті.

1995 ж. орта кезінде Ұлттық банк пен Қаржы министірлігі қаржы нарығына алғашқыда қазыналық вексельдерді, одан соң міндеттемелер мен

ноталарды және басқа мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарғаннан кейін теңгенің құлдырауын тежеуге мүмкіндік туды. Инфляция теңге енгізілгеннен 1993 ж. 2500 процент болса, ал 1994 ж. бас кезінде 1260 процентке дейін төмендеді, 1995 ж. Қазақстандағы инфляция 58 процент болды.

1997 ж. мемлекеттің алтын валюта қоры кәсіпорынды жекеменшіктендіру және шетел инвесторларына басқаруға беру сияқты инфляцияланбайтын көздерден түскен 700 млн. доллармен толықты. Бұл жылы теңге курсының ауытқуы тиынмен, ал инфляцияның дейінгі проценттің бөліктерімен есептелетін жағдайда жетті.

1998 ж. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы дағдарыстың күшеюң, әлемдік бағалардың төмендеуі отандық өдірушілердің бәсекелестік мүмкіншілігінің әлсіреуіне тіреп, Қазақстанға валюталық түсімдері біраз қысқартты. Сонымен қатар өндірістің одан әрі құлдырауы (1997-1998 жж. аралығында өсу тенденциясы байқалған), қайта қаржыландыру мөлшерлемесін 25%-ке жоғарлату, төлемеудің өрістеуі (кәсіпорындардың өзара қарызы 1,5 триллион теңгеден асқан!) және бюджет пен әлеуметтік проблемалары теңгенің бағамын одан әрі төмендетті. 1994 ж. таңдап алған монетарлық үлгінің өзгермейтіндігі және теңгемен инфляцияны қатаң қадағалау экономиканы кеселге ұшыратынын көптеген қаржы сарапшылары мен таңдаушылары 1998 жылдың күзінен бастап түсініп, оны өзгерту туралы ортақ ойға келген.

1999 ж. сәуірінен Қазақстан үкіметі теңгенің еркін өзгермелі курсын енгізу туралы шешім қабылдады. Ол жөнінде Премъер-министр былай деген: “Бұдан былай доллар бағамы валюта рыногындағы сұраныс пен ұсыныстың қалай қалыптасатыны байланысты анықталды, ал, Ұлттық банк ол процеске елеулі түрде араласпайтын болады. Ұлттық банк бүгінгі күнге дейін өзінің алтын валюталық резервін айырбас бағамын белгілі бір деңгейде ұстап отыру үшін жұмсап келді.

Қазақстанның төңірегіндегі елдерде – біздің негізгі сауда әріптесімізде – ұлттық валюталардың бағамы күрт құлдырап кетті. Мысалы, Рсейде рубльдің бағамы 1998 жылғы тамыздың 17-сінен бері қарай төрт есе төменделді. Сол валюталармен салыстырғанда теңгң тез қымбаттады және біздің тауарларымыз бәсекеге түсу қабілетінен айырылып қалды, өнеркәсібіміз тұралай басталды, кәсіпорындар тоқтап қалды, жұмыссыздық арта түсті. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы 9 процентке дерлік, немесе 1 миллиард 300 миллион доллар мөлшерінде кеміді, ал біздің экспортқа шығаратын тауарларымыз 1 миллиард 250 миллион долларға қысқарды.

Біз Ресейден әкелінетін кейбір импорттық тауарларға өте елеулі шектеулер қойдық және Қырғыстанмен Өзбекстаннан әкелінетін импорттық тауарларға салынатын баж салығының мөлшерін 200 процентке дейін жеткіздік... Шетелден әкелінетін арзан тауарлар біздің өндірісшілеріміздің қол-аяғын бірдей матап, валютаны елімізден сыртқа қарай ағылтуда.

Міне, осы тұрғыдан алғанда жағдайдан шығудың бір ғана жолы бар – теңге бағамының емін-еркін өзгермелі болуына жол беру керек”

Сонымен Қазақстан теңгесі көп жылдан астам уақыт берік төлем құралы болып келеді. Ол еркін айырбасталатын валюталарға шектеусіз айырбасталады

171.Инфляция және оны реттеу әдістері

Инфляция бұл айналым арналарының артық ақша белгілерімен аса толып кетуінің нәтижесінде тауар мен көрсетілген қызметтердін бағасының өсуі, сонымен қатар халықтың нақты табысының төмендетілуі, ақшаның құнсыздануы. Инфляция деген сөз латын тілінен аударғанда «көтерілу, қабыну» деген мағынаны білдіреді.

Батыс экономистері жасаған теорияларда инфляцияның альтернативті қайнар көздері ретінде сұраныс инфляциясы мен шыңындар инфляциясын көрсетеді. Бұл концепциялар инфляция болуының әр түрлі себептерін атайды.

Сұраныс инфляциясы айналымдағы ақшаның жиыны көбейіп кеткенде шығады. Өйткені, айналымдағы артық ақша тауар мен көрсететін қызметтерге сұранысты көбейтеді, ал бұл өз кезегінде бағаның өсуіне алып барады.

Шығын инфляциясы бағалардың өсуін, өндіріс шығындарының ұлғаюмен түсіндіреді. Шығындардың көбеюі баға белгілеудің олигаполиялық тәжірибесінен, мемлекеттің экономикалық және қаржылық саясатынан, шикізат бағасының өсуінен,кәсіподақтақ жалақыны көтеру талабынан және т.б.болады.

Бағаның өсу қарқынына қарай инфляцияның келесі түрлері бар:

Жылжымалы инфляция инфляция қарқынының жай, орташа жүруі кезәнде бағаның өсуі 10% дан аспайды. Экономикалық теория, мысалы, кейнсшілер,мұндай инфляцияны экономикалық даму үшін оңды жағдай деп, ал мемлекетті тиімді экономикалық саясат жүргізуші субъекті деп есептейді. Мұндай инфляция өндіріс пен сұраныстың өзгерген жағдайларына қарай бағаларды түзеп отыруға мүмкіндік береді.

Ұшқыр инфляция аса зор,шексіз инфляция(гиперинфляция) айналымдағы ақша мөлшері мен тауар бағасы деңгейінің тым шарықтап, шектен тыс өсуін білдіреді.

Инфляция экономикадағы сәйкессіздікті күшейтеді, ұзақ мерзімді инвестицияларды ынталандырмауға зиянын тигізеді, бұл жұмыссыздықтың өсуіне, қорланым үдерісін тоқтатуға , шаруашылық байланыстарды бүлдіруге әкеледі; халықаралық экономикалық қатынастарға теріс әсер етеді, экспортты қысқартады, импортты өсіреді, елдің төлеу балансы нашарлайды; қаржыландыру үдерісіне,мемлекеттік бюджетке теріс әсер етеді, мемлекеттің борышы артады;валюта дағдарысы шиеленіседі.

Инфляцияның әлеуметтік экономикалық зардаптары төмендегі жағдайлардан туындайды:

• Тауар бағасының өсуінен

• Халықтың ақшалай жинақтарының мемлекет бюджет қоржысының құнсыздануынан

• Халықтың экономикалық белсенділігінің төмендеуі мен жұмыссыздықтың өсуінен

• Ұлттық валютаның басқа валютаға қарағанда курсының төмендеуінен және т.б.

Инфляцияға қарсы тактика ағымдағы инфляцияның қысым жасауын азайтатын қысқа мерзімді әрекет шараларын білдіреді. Оның әдістері сұранысты бірге өсірмей,ұсынысты кенет көбейтуге мүмкіндік береді.Мысалы,баға мен жалақы қатынастарына қатаң бақылау,кәсіпкерлікті салықтық ынталандыру,өмірлік маңызы бар салалар мен өндірісті мемлекеттік шаруашылық шығындарды қолдау.

Қазіргі тәжірибе экономика жағдайына байланысты инфляцияны реттеудің 2 нұсқасын бөліп көрсетеді:

-Дефляция саясаты ақша жиынының, несиелердің,жалақылардың,ең аяғы төлем қабілеті бар сұраныстың шектулі өсімімен байланысты.Бірақ бұл саясат экономиканың тым қызып кетуін тежеу мақсатымен экономикалық өсудің талаптарына ғана сай келеді.

-Табыстар саясаты стагдефляция (инфляцияның экономиканың құлдырауымен қоса жүруі) кезінде қолданылады,мемлекеттің баұылауымен бағала мен жалақылардың өсу қарқынының үйлесімін, тіпті олардың толық тоқтауы н/се өсу шектерін анықтап көрсетеді.

Инфляцияға қарсы саясаттың нұсқалары елдегі жағдайларға және осы н/се басқа кезең уақытында халық шаруашылығындағы басымдылықтарға байланысты таңдалады.Егер экномикалық өсуді тежеу мақсаты қойылған болса, онда дефляция саясаты өткізілуші еді, егер экономикалық өсуді ынталандыру мақсаты қойылған болса, онда артықшылықтар табыс саясатына беріледі.

172.Қазақстандағы ақша реформалары және олардың ерекшеліктері.

Ақша реформасы – валюталардың тұрақтылығын, ақша айналымын күшейту және реттеу мақсатымен мемлекет жүргізетін ақша жүйесінің жаңғартылуын көрсетеді.

Жаңа ақша бірлігін енгізумен б/ы ақша реформасы-экономиканы дағдарыстан шығарудың бірден-біршамасы ж/е оның кезекті тұрақтылығын көрсететін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Сондықтан, Қаз-да 1993ж жүргізілген ақша реформасы мем-ң экон-қ саясатымен тығыз б/ы. Ол макроэк-қ тұрақтылыққа ж/е кезекті ақша кредит, баға, салық,инвес-қ саясаттың табысына жету мақсатымен жүргізілді.

Қазақстанда ақша реформасы нуллификация әдісімен жүргізілді, яғни ескі құнсыздалған кеңестік рубльдер айналымнан толық шығарылып, жаңа Қазақстандық ақша белгілері – теңгелер енгізілді. 16 жасқа толған адамдардың бірі ауыстырып алатын мүмкіндігі бар ең жоғары шамадағы ақша өлшемі 100 мың рубльді құрады. Ауыстыру тек брі рет қана жасалды, ол туралы паспортта белгі қойылған болатын. «ҚР ұлттық валютасын енгізу тур.» 1993ж. 15 қарашада сағат 8-де бекітілді.

Ақша айналысын тұрақтандыру мен экономиканы қалпына келтіру мынадай әдістер қолданылады:

1. Нулификация құнсызданған ақшаны жойып,орнына жаңа валюта енгізу.

2. Реставрация ақша өлшемінің бұрынғы құрамына келтіру әдісі.

3. Девальвация ақша өлшемінің алтын құрамын төмендету

4. Деноминация «нөлдерді сызу» әдісі баға масштабын ірілендіру

Девальвация латынша «de» - төмендеу, «valko» - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің немесе ұлттық ақша бірлігінің бағамын шетел валюталарына қатысты алтын мәнінің төмендеуін білдіреді.

Қазақстанда 1999 ж. қыркүйегінде Оңтүстік- Шығыс Азия мен Ресейдегі экономикалық дағдарыспен байланысты америка долларына қатысты теңге бағамының төмендеу жолымен ақша девальвациясы болды (егер 1999 ж. қыркүйегіне дейін теңгенің долларға қатысты курсы 76 теңге болса, ол 130 теңгеге дейін түсті). Аталған шара отандық өнімнің өндірісі мен тұтынуда өте жағымды рөлін атқарды, сондай-ақ шетел валюталары мен инвестициялардың құйылуныа себеп болды.

Ревальвация латынша «re» - жаңару және «valko» - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің бұрынғы алтын мәнін қайта қалыптастыруды немесе ұлттық валюта бағамының шетел валютасымен салыстырғандағы жоғарылауын көрсетеді, яғни девальвацияға қарама-қарсы.

Деноминация Қазақстанда жүргізілген жоқ.

Қазақстанда ақша реформасын өткізу қажеттілгі бірқатар ерекше себептермен түсіндіріледі:

-көп жыл бойы әкімшіл-әміршіл ж/е жоспарлы орталықтандырылған шаруашылық жүйелері халық шаруашылығының барлық салаларында сәйкессіздіктің туындауына себеп болды. Оның ішінде тұтыну заттарының өндірісіне қарағанда өндіріс құралдарының өндірілуі басым.Экономика шикізаттарға бағытталды.Қазаұстан КСРО-ның бірден бір шикізат көзі болды.

-бағалау көп жағдайда төмендеген н/се нақты орындалған деңгейден қалмауға тырысқан кезде жоспарлы ж/е мемл/к тапсырмаларды орындау дәрежесіне қарай өткізілді, бірақ бұл жалақы ж/е басқа ресурстардың қор шамасында көрінген жоқ.Сонымен, экономика тиімділігінің төмендеуіне әкеп соғатын шаруашылықты жүргізудің шығын механизмі құрылды.

-орталықта бекітілген баға өнімнің өзіндік құнынан көп артта қалып отырды,ал кәсіпорындардың шығындары мемлекетті ақшалай көмегімен жабылып отырды.

-экономиканың шығындылығынан,үлкен өнімсіз ысыраптардан мемлекеттік бюджеттің тапшылығы туды.КСРО ыдырауы, экономиканың құлдырауы,КСРО ақша ж.йесінің құлауы,Қазақстанның рубль шеңберінен шығарылуы,ұлттық ақша жүйесінің болмауы – Қазақстанда ақша реформасының қту қажеттілігінің басты себебі болды.

173.Несиенің нысандары, түрлері мен функциялары.

Несие бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капиталл қозғалысы. Несиенің экономикадағы орны мен ролі оның атқаратын қызметтерімен сипатталады.Несие эк/қ категория ретінде мына қызметтерді атқарады:

1)қайта бөлу-кез келген елдің ұлттық эк/ң толық жұмыс жасауына үлес қосады.Нсеиенің бұл қызметінің көмегімен эк/қ жүйенің бір саласынан 2-ші саласына капитал ағымы болады.Несиенің бұл қызметінің қаржының қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе,ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негізінде жүзеге асады.

2)айналыс шығындарын үнемдеу – шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық пен кей жағдайда қаржылық ресурсқа деген қажеттіліктерден туады.Сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады.Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай,айналыс шығындарын үнемдеуге мүмк-к береді.

3) айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру. Қазіргі несиелік шартта мұндай орын алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын, ақша айналысын да жылдамдатады. Бұл қызмет несиелік ақшалар, чектер, вексельдер, несиелік карточкалар арқылы жүзеге асырылады.

4) капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде несиенің бұл қызметі өңдірістің ауқымын ұлғайта отырып пайда алуға мүмкіндік береді.

5) несиенің Ғ.Т.П-ті жеделдету қызметі ғылыми-техн. Ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми ұйымдардың жұмыс жасауы қиынға соғады. Сондай-ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үішн де маңызды. Себебі ондай шығындар бастапқыда кәсіпорынның қаражатымен қаржыландырылады.

несиенің формалары , оның құрлымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байл.келеді.

несиенің түрі бұл несиелік қатынастар құрлымының ,олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.

Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп атайды.

Коммерциялық несие бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген тауарын білдіреді.

Банктік несие бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде берілетін несиені білдіреді.

Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.

Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар мынадай белгілеріне байл.жіктеледі:

1.қарыз алушылар категорияларына қарай:

1.қаржылық институттарға берілетін несиелер:

• Мақсатты қорларға

• Банктреге

• Қаржы несиелік мекемелеріне

2. қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:

• Өнеркәсіп салаларына

• Ауыл шаруашылығына

• Саудаға

• Дайындау ұйымдарына

• Жабдықтау сату ұйымдарына

• Кооперативтерге

• Жеке кәсіпкерлерге

3.тұтыну мақсатына берілетін несиелер.

2 мерзіміне қарай:

• Қысқа мерзімді (бір жылға дейін)

• Орта мерзімді (бір жылдан үш бес жылға дейін)

• Ұзақ мерзімді (бес жылдан жоғары)

3 тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:

• Негізгі қорларға жұмсалатын

• Айналым қаражатына жұмсалатын

4 қайтарылу дәрежесіне қарай:

• Стандартты несие қайтарылу уықыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер.

• Күмәнді несилер қайтарылу уақыты кешіктірілген,мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.

• Үмітсіз несиелер қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар шотына жазылған несиелер.

5 берілу шартына қарай:

• Түтыну несиесі бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.

• Ипотекалық несие бұл өозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып,ұзақ мерзімге берілетін несие.

• Овердравт несиесі клиенттің шотынан қаражатты шегеру,дебеттік қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімдінесиенің формасы.

• Овернайт несиесі өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін банкаралық несиенің түрі.

• Онкольдық несие кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа мерзімді несие.

• Банкаралық несие банктердің бір біріне беретін несиесі.

• Ломбардтық несие тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.

• Лизингтік несие құрал жабдықтарды жалға алумен байл.берілетін несие.

• Рамбурстық несие шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.

• Сенім несиесі банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары клиенттерге берілетін несие.

• Маусымдық несие жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несисі

174.Коммерциялық несие ж/е оның ерекшелігі.

Коммерциялық несие - бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие, көбіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда айналыс құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген қарызын уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме, яғни вексель қолданылады. Ол оның иесіне белгілі – бір уақыт өткенне кейін, борышқордан векселде көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құқығы бар. Несиенің бұл формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді жылдамдату. Әр түрлі тауарларды өндіру және өткізу әртүрлі уақыт кезеңін және белгілі – бір маусымға сәйкестендіруді талап етеді. Қандай да бір тауар өндіруші, өз тауарларын нарыққа ұсынған кезде осы тауарды қажет етіп тұрған басқа өндірушінің қолма-қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін. Нәтижесінде тауарларды несиеге сату қажеттілігі туындайды. Коммерциялық несиенің шектелген деңгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп тұрған капиталисттердің резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген,яғни олардың әрқайсысы коммерциялық несие өзінің бағыты бойынша шектелген: оны өндіріс құралдарын шығаратын салалар осы құрал – жабдықтарды тұтынатын салаларға береді, бірақ керісінше емес. Мысалы, машина құрылыс кәсіпорнының иесі тоқыма станоктарын несиеге тоқыма фабрикасына сата алады, ал тоқыма фабрикасы машина құрылыс кәсіпорнына коммерциялық несие бере алмайды, өйткені маталар машина құрылысында өндіріс құрал – жабдығы бола алмайды. Монополияға дейінгі капитализм кезеңінде коммерциялық несие өндіріс пайызының және таурларды өткізудің үздіксіздігін қамтамасыз ете отырып, несиелік жүйенің негізі болды. Қазіргі уақытта фирмалар өз өнімдерін өткізудің бұл формасын төлемді кейінге қалдыра отырып, сатуды белсенді қолданады. Бұл ұсақ және орта фирмалардың төлем қабілеттілігінің шамалылығымен, тауарлар құнының өсуімен, банктік қарыз алуды қиындататын несиелік шектеулермен түсіндіріледі. Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық кәсіпорындар балансының жалпы сомасында коммерциялық талаптар мен міндеттемелердің үлесі орта есеппен 30 % -ға жетеді, француз фирмаларынікі 20-25 %. Олардан кейінгі орында ағылшындық, американдық және германиялық компаниялар. Төлеуді кейінге қалдыруды тек қаржылық мүмкіндігі шектеулі ұсақ фирмалар ғана пайдаланбайды, сонымен қатаркредитор және қарыз алушы ретінде бола отырып, едәуір қаражаттарды және банктік несие ала алатын ірі компаниялар да пайдаланады. Коммерциялық несиенің сақталуының себептерінің бірі – тауарлардың ұдайы жеткізілуін талп ететін кәсіпорындардың экономикалық байланыстарының үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады. Басқа да несие формаларының жедел өсуіне байланысты коммерциялық несиенің рөлі мен оның көмегінің абсолютті шамада ұлғаюына қарамастан қысқарып кетті. Батыстың экономикалық әдебиеттерінде “коммерциялық несие” терминімен банктің коммерциялық мақсаттарға беретін қарыздары түсіндіріледі. Жұмыс істеп жатқан капиталисттердің бір – біріне таурларды төлемді кейінге қардыру шарттарымен сатуы коммерциялық фирмааралық несие деп аталады. Жекелеген кәсіпорын тұрғысынан алғанда, коммерциялық несие төлеуді кейінге қалдыру шартымен, сатып алушыларға қоылған тауарлар және осындай шартпен жабдықтаушылардан алынған тауарлар арасындағы айырмашылық ретінде анықтауға болады. Кейбір экономисттер несие көлемін анағұрлым анықтау үшін таурларды жеткізу кезінде қолданылатын аванстық төлемдерді де ескеру керек деп есептейді. Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз келісімі – аясы тар мақсат емес, ол сатып алу – сату келісіміне қосақталып жүреді. Қарыз келісімі тауарлардың өткізілуін жеңілдетеді. Төлемді кейінге қалдыру мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы сауда келісімі жасалған уақытта анықталады. Әдетте төлеуді кейінге қалдырудың ең жоғары мерзімі 90 күнге белгіленеді. Төлемді кейінге қалдыру тауарлардың түріне және басқа факторларға ( мысалы, азық – түлік тауарларын төлеу қысқа мерзім ішінде жүзеге асырылады ) байланысты. Төлемді кейінге қалдыру кезеңін ұзарту сатып алушы мүддесіне сай келеді, оны өткізілетін тауарлар бағаларының төлемдерімен салыстыруға болады. Несиенің бұл формасын таңдаудың басқа факторы бәсекелестік кезінде мәнді рөл атқаратын оның құны болып табылады. Коммерциялық несие бойынша мөлшерлеме ақша нарығының мөлшерлемелеріне ілесіп отырады, бірақ анағұрлым жоғары деңгейде белгіленеді. Коммерциялық несие қазіргі уақытта несиенің басқа формаларынан жеке өмір сүрмейді. Несиенің негізгі екі формасының байланысы банкте қарыз міндеттемелерін есептеу мысалында көрінеді. Тауар өткізуді мақсат еткен алғашқы мәміле вексель арқылы банкте басқа сападағы несиелік мәмілеге айналады, оның негізінде қарыз капиталының қозғалысы жатыр. Банкте вексельдерді есептеу мүмкіндігі коммерциялық несиенің көмегімен ұлғайтылады, жабдықтаушылар банкте вексельді оның төлем мерзімі жеткенге дейін қиындықсыз есептете алатынын біле отырып, өз клиенттеріне ынталы түрде төлемді кейін жүргізуді ұсынады, яғни вексельді есептеу механизмі кәсіпорындардың сатып алушыларға төлемді кейінге қалдыруды ұсынуда шектелген мүмкіндіктерін кеңейтеді. Соңғы он жылдықта несиенің екі формасының арасындағы өзара байланыс нығайып келеді. Банктік несиені коммерциялық несиемен салыстырғандағы артықшылық күшейе түсуде. Коммерциялық несие көбіне бағынышты рөл атқаруда, өйткені онда банктік мекемелердің қызмет ету ережелерінің өзгерістері көрінеді. Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар. Уақыт шектеулігі, өлшемдер, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден басқа төлемді белгілі – бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие болады; тауарларды төлеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушылар сатып алушылардың қаржылық жағдайы туралы әр уақытта жақсы хабардар болмайды, ал бұл олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі – бір тәуекел туғызады. Төлемді кейінге қалдыру – банктік сфераның ықпалынан күшті әсер көреді ( атап айтқанда, ол жабдықтаушы оңай түрде банкте вексельді қаншалықты есептете алатынына байланысты ). Көрсетілген кемшіліктер коммерциялық несиенің рөлін төмендетеді. Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы: - қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті сатумен айналысатын кез – келген заңды тұлға бола алады - коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі - қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты - коммерциялық несиенің орташа қүны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен салыстырғанда төмен болады - қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңдық түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады.

175.Лизингтің несие ж/е оның ерекшелігі.

Лизинг – бұл негізгі құрал – жабдық мүлкін сатып алу және оны жеке заңды тұлғаларға белгілі бір төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының мүлікті сатып алу құқығын қарастыратын келісім шарттың бекітілуіне себепкер болатын белгілі бір шарттармен лизингілік келісім шарттың негізінде ұсыну бойынша инвестициялық қызметтің түрі.

Қызметтің бұл түрі Қазақстан Республикасының «Қаржылық лизинг туралы» заңымен, Азаматтық, Салықтық және Кедендік кодекстермен, «Инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы»және «Инвестиция туралы» заңдарымен реттеледі. Лизинг бұйымына кез келген тұтынылатын заттар, оның ішінде, кәсіпкерлік қызметте пайдалынатын машина құрал – жабдық, сайман үй – ғимараты, көлік құралдары жатады.

Лизингілік несиені Қазақстанда ауыл шаруашылық өндірушілері комбайн, трактор жіне өзге де ауыл шарушылығына қажетті машиналар үшін, ауыл шаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорындар, технологиялар үшін, шағын және орта бизнестің субьектілері пайдаланылады. Лизинг - бұл

мүліктің меншік иесі мен жалдаушының арасындағы келісім. Бұл келісім - мүліктік делдал болып табылатын лизингілік компания арқылы айтылған мерзімге және төлемі үшін пайдалануға беру. Осылайша, лизингілік мәмілеге лизинг беруші, лизинг алушы және сатушы қатысады.Ол – тауар түрінде берілетін несие. Лизинг деп маманданған қаржы компниясының делдалдық етуімен машиналарды, құрал жабдықтарды, жылжымайтын мүләктерді жіне негізгі капиталдың басқа да элементтерін орташа немесе ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға беруді айтады. Тауар өндірушіге немесе сатушыға лизинг компаниясы оның құнын төлеп, мүлікті меншіктеу құқына ие болады. Лизинг бойынша жалға бір өндірістік циклда жойылмайтын кез келген экономикалық дербес объектіні алуға болады. Экспортты жіне импортты қаржыландыру тұтқасы болып табылады халықаралық лизингтекелісімге қатысушы субъектілер әр түрлі елдерде болуы мүмкін.Лизингтік несиені Қ-да ауыл ш-қөндірушілері комбайн, трактор ж/е өзге де қажетті машиналар үшін, технолнгиялар, шағын ж/е орта бизнестің субъектілері пайдаланылады. Қ - да 2000ж бері лизингілік несие қолданылып келеді.

Лизинг беруші банктің лизингілік қызметінің артықшылығы:

- лизинг барысында мүлік лизинг алушының балансына өтеді;

- қосымша құн салығынан босатылады;

- лизингілік компанияның кредиттеуінен табыс ж/е акциядан дивидендтер алады.