67.Қаржылық және инвестициялық тәуекелдердің жіктелуі

Қаржылық тəуекел (ҚТ) алуан түрлілігімен сипатталады, ж/е тиімді басқару шешімдерін дайындау ж/е жүзеге асыру мақсатында белгілі бір жіктелісті талап етеді. 1.Пайда болу көздері бойынша ҚТ мынадай топтары бөлінеді: Жүйелік н/е нарықтық тəуекел. Ол түрлі қаржылық нарық түрлері конъюнуктурасының қолайсыз өзгерістерімен б/сты қарж/қ шығындардың ықтималдылығын сипаттайды. Тəуекелдіктің бұл түрі қаржылық қызметтің барлық қатысушыларына тəн. Жүйелік емес н/е ерекше тəуекелдік. Нақты кəс/ң тиімсіз қызметімен б/сты қарж/қ шығындардың ықтималдылығын сипаттайды. Бұл тəуекелдік біліксіз қаржылық менеджер, активтер мен капиталдардың тиімсіз құрылымымен, пайданың нормасы жоғары тəуекелдікті қаржылық операцияларға шектен тыс араласу, шаруашылық серіктестерді бағаламау ж/е жағымсыз салдарын айтарлықтай деңгейде ҚТ тиімді игеру есебінен болдырмауға болатын басқа ұқсас факторлар салдарынан орын алады. 2. ҚТ түрі. Бұл жіктеу белгісі ҚТ/ті игеру үдерісінде оларды ажыратудың негізгі параметрі б.т.: Пайыздық тəуекелдік, Валюталық тəуекелдік, кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығының төмендеу тəуекелдігі, кəсіпорынның өтей алмау тəуекелдігі, несиелік тəуекелді, инвестициялық тəуекелдік, инновациялық қаржылық тəуекелдік, депозиттік тəуекелдік. 3.Сипатталатын нысандары б/ша ҚТ мынадай топтары ажыратылады: жеке қаржылық операция тəуекелдігі. Ол белгілі бір қаржылық операцияға тəн ҚТ түрлерінің бүкіл спектрін кешенді түрде сипаттайды (мысалы, нақты акцияны иемденуге тəн тəуекелдік); қаржылық қызмет түрлері/ң тəуекелдігі (мысалы, кəс/ң инвест/ық н/е несиелік қызметі тəуекелдігі); кəс/ң тұтастай қарж/қ қызметі тəуекелдігі. Кəс/ң қаржылық қызметіне тəн тəуекелдіктер түрлерінің кешені оның қызметінің ұйымдастырушылық-құқықтық ерекшеліктерімен, капитал құрылымымен, активтер құрамымен жəне ұдайы жəне ауыспалы шығындарының қатынасымен жəне т.б. анықталады. 4. Зерттелетін құралдарының жиынтығы б/ша ҚТ: жеке ҚТ. Ол жеке қаржылық құралдарға тəн жиынтықты тəуекелдікті сипаттайды; қоржынды ҚТ. Ол қоржынға біріккен бір қызметті қаржылық құралдардың кешеніне тəн жиынтықты тəуекелдікті сипаттайды. 5. Кешенділігі б/ша тəуекелдіктердің мынадай топтары ажыратылады: қарапайым ҚТ. Ол жеке түрлерге бөлінбейтін ҚТ түрін сипаттайды. Құнсыздану тəуекелдігі қарапайым ҚТ/ке мысал бола алады. күрделі ҚТ. Ол қарастырылатын түрлерінің кешенінен тұратын ҚТ түрін сипаттайды. Инв/қ тəуекелдік күрделі ҚТке мысал бола алады. 6.Қаржылық салдарының сипатына қарай барлық тəуекелдіктер мынадай топтарға бөлінеді: тек экономикалық шығын əкелетін тəуекелдік. Мұндай тəуекелдік түрінде қаржылық салдар тек теріс сипатта болуы мүмкін; пайданы жіберіп алу тəуекелдігі. Ол кəсіпорын қалыптасқан объективті жəне субъективті себептер салдарынан жоспарланған қаржылық операцияны жүзеге асыра алмау жағдаятын сипаттайды. 7. Уақыт мерзімінде көрініс табу сипатына қарай қаржылық тəуекелдіктердің екі түрі ажыратылады: тұрақты ҚТ. Ол қаржылық операцияны жүзеге асырудың барлық кезеңіне тəн ж/е тұрақты факторлар əрекетімен б/сты. Мұндай ҚТ мысалы ретінде пайыздық тəуекелдікті, валюталық тəуекелдік пен т.б. атап өтуге болады. Уақытша ҚТ. Ол қаржылық операцияны ж.а/ң тек жекелеген кезеңдерінде п.б/н жасанды сипатқа ие тəуекелдік түрін сипаттайды. 8. Ықтималды қаржылық шығындар деңгейі б/ша: ықтималды ҚТ. Қаржылық шығындары ж.а/тын қаржылық операция б/ша пайданың есептік сомасынан аспайтын тəуекелдікті сипаттайды; күрделі ҚТ. Ол қаржылық шығындары ж.а/тын қаржылық операция б/ша жалпы кірістің есетік сомасынан аспайтын тəуекелдікті сипаттайды; Апатты ҚТ. Ол қаржылық шығындары өзіндік капиталдан ішінара н/се толықтай айырылу арқылы анықталатын тəуекелдікті сипаттайды (тəуекелдіктің бұл түрі қарыздық капиталдан да айырылумен сипатталуы мүмкін). 9. Алдын ала болжау мүмкіндіктері бойынша: болжанатын ҚТ. Ол экономиканың циклды дамуымен, қаржы нарығы конъюнктурасы кезеңдерінің ауысымымен, бəсекелестіктің болжаулы дамуымен б/сты тəуекелдіктер түрлерін сипаттайды. болжанбайтын ҚТ. Ол толықтай болжанбайтындығымен ерекшеленетін ҚТрі/ң түрлерін сипаттайды. Мұндай тəуекелдікке форс-мажорлық топ тəуекелдіктері мен басқалары мысал бола алады. 10.Сақтандыру мүмкіндігі бойынша ҚТ: сақтандырылатын ҚТ. Оларға сыртқы сақтандыру тəртібінде сəйкес сақтандыру ұйымдарына тапсырыла алатын тəуекелдіктер жатады (сақтандырылуға қабылданатын қаржылық тəуекелдік номенклатурасына сəйкес); сақтандырылмайтын ҚТ. Оларға сақтандыру нарығындағы сəйкес сақтандыру өнімдерінің ұсынысы жоқ түрлері жатады. Ал осы ҚТ түріне жататын инвест/қ тәуекел (ИТ) түрінәі жіктелуіне тоқталсақ.

ИТ пайда болу көзіне б/сты тәуекелді жүйелік (макроэкономикалық) және жүйелік емес (макроэкономикалық емес) деп 2-ге бөлуге болады. Жүйелік тәуекелдер сыртқы жағдаймен анықталады, субъектілерге тәуелсіз және онымен реттелмейді. Оларға елдік тәуекел ж/е форс-мажорлық жағдайларды жатқызуға болады. Елдік тәуекелдер кәсіпкерлік қызметтердің халықаралық жағдайлармен тікелей б/сты болады. Ол сыртқы экон/қ қызметтің барлық қатысушылары үшін өзекті және елдегі саяси-экономикалық тұрақтылығына тәуелді. Бұл тәуекелдің өзін экономикалық және саяси тәуекел деп 2-ге бөлеміз. Экономикалық тәуекел экономика саласындағы жағымсыз өзгерістердің туындауымен болуы мүмкін. Кәсіпкердің қаржылық жағдайының әсер ететін тәуекелдер таза тәуекелдер мен алып-сатарлық тәуекелдер деп бөлінеді. Таза тәуекелге жататындар: табиғи жаратылыс тәуекелдері, экологиялық, саяси-көліктік және мүліктік тәуекелдер. Алып-сатарлық тәуекелдерге жатады: өндіргіш сауда-саттық тәуекелдерді және қаржылық тәуекелдер. Саяси тәуекел – елдегі саяси жағдайдың өзгеру салдарымен байланысты.

Форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі табиғи апаттардың жобаны жүзеге асыру барысына әсер ету қауіптілігін анықтайды.

Жүйелік емес тәуекелдер нақты субъектіге тән, оның жағдайына тәуелді және оның нақты ерекшелігімен анықталады. Оның ішінде маңыздыларына: Іскерлік т/л – жобаны ж.а/тын компания/ң н/е жобаның салалық спецификсымен байланысты. Қаржыландыру тәуекелі – жобаны жүзеге асыру сәтіндегі қажетті ақша қаражаттардың жоқ болуы т/лі, сонымен бірге несиелеу н/е инвестициялау шарттарының өзгеру т/лі.

Техникалық т/л – жобалаудағы қателерден, таңдалған технология/р/ң кемшіліктерінен, мамандандырылған жұмыс күшінің жеткіліксіздігінен, жүргізілетін жұмыс мерзімдерінің бұзылуынан, шикізатқа, энергияға және құраушыларға бағаның көтерілуінен ж/е т.б. туындайтын тәуекел.

Маркетингтік т/л – нарықты зерттеудің төмен деңгейдегі т/лі.

Өтімділік т/лі – нивестициялау объектісін сату қажеттілігі кезінде туындайтын бағадағы маңызды жоғалтуларсыз активтерді тез сату мүмкіндігінің тәуекелі.