66. Инвестициялық тәуекелдің мәні мен экономикалық негізі

Тәуекел күрделі және көп аспектілі категория болып табылады. Ғылыми әдебиеттерде тәуекелдің көп түрлері кездеседі және жіктеу белгісі тәуекелді сипттауға және талдауға бағытталған объект болып табылады. Тәуекел – бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде болуы және болмауы жағдайларын көрсетеді. Егер осы жағдай пайда болса, онда үш экономикалық нәтиже: теріс (жеңілу, залал, зиян); нөлдік; оң (ұтыс, пайда, табыс). Тәуекелден құтылуға болады, бірақ кәсіпкери тәуекелден құтылмайды, өйткені бұл пайданың жоғалуын білдіреді.

Тәуекел дегеніміз – алдын ала қарастыратын болжам немесе жоспарланған нәтижемен салыстырғанда зиян шегу немесе табысты азырақ алу ықтималдығы.

Тәуекел – тарихи және экономикалық категориялар екені анық. Біріншіден, тарихи категория ретінде ол – адамзат баласы саналы түрде сезінетін қауіп деген ұғымды білдіреді. Өркениеттің даму деңгейіне қарай тауарлық-қаржылық байланыстар пайда бола бастаған кезде тәуекел экономикалық категория ретінде де таныла бастады. 

Экономикалық категория ре­тінде тәуекел – болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін құбылыс болып табылады. Әрине, мұндай тәуекел бола қалған күнде оның үш түрлі нәтижесі болатындығы анықталған. Бұл нәтижелердің бі­ріншісі – жа­ғымсыз, яғни «жаман айтпай, жақсы жоқ» демекші, ұтылыс, зиян шегу деп аталады. Ал екіншісі, еш пайдасы да, зияны да жоқ бос әрекетпен аяқталатын нәтиже. Үшіншісі – әрине, тәуекелдің төресі, яғни ұтыс­қа, пайда табуға қол жеткізген жа­ғымды нәтиже.

Тәуекелшілдікті мүмкіндігінше тізгіндеп, басқарып отыруға болады. Былайша айтқанда, тәуекел жасауды талап ететін жағдайларды болжап, оны насырға шаптырмаудың амал-тәсілдерін қарастырудың үш түрлі жолы бар.

Қаржылық тәуекел кәсіпорын­ның қаржы институттарымен (банктермен, қаржылық, инвестициялық, сақ­тандыру компанияларымен, биржалармен т. б.) байланысы барысында туындайды. Мұндай тәуекелге себеп болатын жәйттер – инфляция факторлары, банктердің есептік ставкаларының өсуі, құнды қағаздар бағасының тө­мендеуі т. б.

Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі. 

Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі бір шекте болжамдау және тәуекел  дәрежесін төмендету үшін шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.

Инвестиция дегеніміз – бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде және шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ мерзімді қаражат бөлу. Қазақстанда заңға сәйкес инвестиция деп кәсіпкерлік іс-әрекет және басқа да пайда әкелетін іс әрекет обьектілеріне салынатын ақша қаражаттары мен бағалы қағаздарды айтады. Инвестициялық қызметтің қатысушылары-жеке және заңды тұлғалар, мемлекет, сол сияқты шетелдік инвесторлар бола алады.

Кез-келген істі бастау үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің, ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.

Инвестициялар - бұл капиталды ұзақ мерзімді қаржыландыру түрінде жұмсалатын шығын жиынтығы. Инвестициялық қызметтің мақсаты кәсіпкерлік табыс немесе соның белгілі бір пайызын алып отыру.

Инвестициялық тәуекел – бұл инвестициялық шығыны қаупі, салымдардың құнсыздануы. Тәуекел – бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде болуы және болмауы жағдайларын көрсетеді. Егер осы жағдай пайда болса, онда үш экономикалық нәтиже: теріс (жеңілу, залал, зиян); нөлдік; оң (ұтыс, пайда, табыс). Тәуекелден құтылуға болады, бірақ кәсіпкери тәуекелден құтылмайды, өйткені бұл пайданың жоғалуын білдіреді.

Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің сыныптамасына тәуелді.

Инвестициялық тәуекел пайда болу көзіне байланысты тәуекелді жүйелік (макроэкономикалық) және жүйелік емес (макроэкономикалық емес) деп 2-ге бөлуге болады.

Жүйелік тәуекелдер сыртқы жағдаймен анықталады, субъектілерге тәуелсіз және онымен реттелмейді. Оларға елдік тәуекел және форс-мажорлық жағдайларды жатқызуға болады. Елдік тәуекелдер кәсіпкерлік қызметтердің халықаралық жағдайлармен тікелей байланысты болады. Ол сыртқы экономикалық қызметтің барлық қатысушылары үшін өзекті және елдегі саяси-экономикалық тұрақтылығына тәуелді. Бұл тәуекелдің өзін экономикалық және саяси тәуекел деп 2-ге бөлеміз.

Экономикалық тәуекел экономика саласындағы жағымсыз өзгерістердің туындауымен болуы мүмкін.

Кәсіпкердің қаржылық жағдайының әсер ететін тәуекелдер таза тәуекелдер мен алып-сатарлық тәуекелдер деп бөлінеді.

Таза тәуекелге жататындар: табиғи жаратылыс тәуекелдері, экологиялық, саяси-көліктік және мүліктік тәуекелдер.

Алып-сатарлық тәуекелдерге жатады: өндіргіш сауда-саттық тәуекелдерді және қаржылық тәуекелдер.

Саяси тәуекел – елдегі саяси жағдайдың өзгеру салдарымен байланысты.

Форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі табиғи апаттардың жобаны жүзеге асыру барысына әсер ету қауіптілігін анықтайды.

Жүйелік емес тәуекелдер нақты субъектіге тән, оның жағдайына тәуелді және оның нақты ерекшелігімен анықталады. Оның ішінде маңыздыларына:

Іскерлік т/л – жобаны ж.а/тын компания/ң н/е жобаның салалық спецификсымен байланысты.

Қаржыландыру тәуекелі – жобаны жүзеге асыру сәтіндегі қажетті ақша қаражаттардың жоқ болуы т/лі, сонымен бірге несиелеу н/е инвестициялау шарттарының өзгеру т/лі.

Техникалық т/л – жобалаудағы қателерден, таңдалған технология/р/ң кемшіліктерінен, мамандандырылған жұмыс күшінің жеткіліксіздігінен, жүргізілетін жұмыс мерзімдерінің бұзылуынан, шикізатқа, энергияға және құраушыларға бағаның көтерілуінен ж/е т.б. туындайтын тәуекел.

Маркетингтік т/л – нарықты зерттеудің төмен деңгейдегі т/лі.

Өтімділік т/лі – нивестициялау объектісін сату қажеттілігі кезінде туындайтын бағадағы маңызды жоғалтуларсыз активтерді тез сату мүмкіндігінің тәуекелі.