97. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі корпоративті табыс салығының рөлі

ҚҚС: есептеу және төлеу механизмі. Еліміздің салық жүйесіне 1992ж 1қаңтарынан бастап енгізілді. Төлеушілер: 1) ҚР-да қосылған құн салығы бойынша тіркеу есебіне тұрған мынадай тұлғалар: дара кәсіпкерлер; мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, резидент - заңды тұлғалар; қызметін Қазақстан Республикасында филиал, өкілдік арқылы жүзеге асыратын резидент еместер;2) ҚР аумағына тауарларды импорттаушы тұлғалар. Салық салу объектілері: салық салынатын айналым; салық салынатын импорт. Салық салынатын айналым мөлшері міміле жасасқан тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, оларға ҚҚС енгізбей өткізілетін тауар,жұмыс, қызметтер құны негізінде айқындалады. Ставкалары: 12%, 0%. Салық кезеңі: күнтізбелік тоқсан.Декларация: орналасқан жер бойынша салық органына есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 15-нен кешіктірмей әрбір салық кезеңі үшін табыс етеді. Төлеу мерзімі: орналасқан жер бойынша есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 25-нен кешіктірмей әрбір салық кезеңі үшін төленеді.

К.К кезең қорытындысы б/ша тауарды өткізу айналымы-ң мөлшері 30000АЕК-тен асатын болса, тұлға осы кезең аяқталған күннен бастап 15 күннен кешіктірмей ҚҚС б/ша есепке қою т/лы салық органына өтініш беруге міндетті. Егер ҚҚС төлеуші-ң соңғы 12 айлық кезеңіндегі салық салынатын айналымының мөлшері салық салынатын ең төменгі айналым мөлшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі салық органына өзін ҚҚС б/ша есептен шығару т/лы өтініш беруге құқылы.Есептеу әдістері: қосылған құн әдісі, айырма әдісі.ҚҚС-тың қайтарылуы: 1)ҚҚС-ты төлеушінің басқа салықтар бойынша берешегін өтеу есебіне есепке жатқызу; 2) тауар импорты кезеңінде төленуге тиім ҚҚС-тың есебіне есепке жатқызу; 3)төленуге тиіс ҚҚС-тың есебіне есепке жатқызу; 4) ҚҚС төлеушінің банк шотына ақша аудару(басқа салықтар б/ша берешегі болмағанда ғана).

Табыс салығы ежелгі және классикалық салықтардың бірі болып табылады. Салықтың бұл түрі негізінен XIX және XX ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде кең дамыды. Қазақстан Республикасында табыс салығы 1991 жылдың 24 желтоқсанынан «Қазақ ССР азаматтарынан, шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын табыс салығы туралы» заң негізінде енгізілді. Заңды тұлғалар 1994 жылдан 2001 жыл аралығында табыс салығын төледі. 2002 жылдан бастап табыс салығы корпоративтік табыс салығы болып өзгерді   Біздің мемлекетімізде корпоративтік табыс салығы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімінің ең басты көзі болып табылады. Оны мына төмендегі 1 кестеден көруге болады.   1-кестеден 2008 жылдағы корпоративтік табыс салығының үлесі 2006 жылмен салыстырғанда 4,4% -ға кемігендігін байқаймыз. Оған дәлел:   біріншіден, заңға сәйкес корпоративтік табыс салығы бойынша инвестициялық салық преференцияларының берілуі;   екіншіден, 2008 жылдағы Салық кодексіне сәйкес еркін экономикалық аймақтардың корпоративтік табыс салығын төлеуден босатылуы.   Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі қарамағындағы Салық Комитетінің әдістеме бөлімінің басшысы Г.Малдыбаеваның айтуынша, Қазақстан Республикасы бойынша барлық салықтар түрлері бойынша салық төлеушілердің салық заңдылығын толық сақтамағандығы байқалады. Корпоративтік табыс салығы бойынша салық заңдылығын толық сақтамаған салық төлеушілердің үлесі 29,6% болып шықты. Г.Малдыбаеваның пікірінше, жоғарыда аталған талдау қорытындысы корпоративтік табыс салығы бойынша 2006-2007 жылдардың Салық кодексінің 15 тарауының 81 «Тауарларды (жұмыстарды,қызмет көрсетулерді) өткізуден түсетін табыс», 83 «Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар», 84 «Күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар», 90 «Өтеусіз алынған мүлік», 92 «Шегерімдер», 104 «Шегерімге жатпайтын шығыстар», 103 «Салықтар шегерімі», 107 «Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу» баптарына қатысты заңның толық сақталмағандығы анықталды.   Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне 2006-2008 жылдарда түскен салықтық түсімдердің құрамы   Мәліметтер: 2006-2007 жылдар аралығындағы мәліметтер - Статистический ежегодник, Астана, 2007г. 2008 жылдың қорытынды мәліметі – www.afn.kz ресми сайты [6] мәліметтері негізінде авторлармен құрастырылған.   Мемлекеттік бюджеттің кірістері 2008 жылғы жағдай бойынша жылдық жоспардың 95,32%-ына орындалды және іс жүзіндегі түсімдер 2539,25 млрд. теңгені құрады. Корпоративтік табыс салығы бойынша жоспарланған 808,4 млрд.теңге орнына, бюджетке 783,0 млрд.теңге түсті немесе жоспар 96,9%-ға орындалды. Бұл жағдай коропоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдер жүйесінің дұрыс жұмыс істемеуінің нәтижесі деуге болады.   Салық жүйесін, оның ішінде кез келген салықты жетілдіру жолдарына сәйкес ұсыныс айту үшін, бұл алдағы өзгерістердің мемлекет, салық төлеуші және халық үшін не береді, олардың мүддесі қалай сақталады деген пікірді негізге ала отырып айту қажет.   Салықтық құралдың реттеуші рөлі экономиканың дағдарыс жағдайында өте ерекше. Салықтың фискалдық қызметін дамытумен шектелу мүмкін емес. Салық өнім өндірушілердің еркін шешім қабылдауына мүмкіндік беруі тиіс. Дағдарыстан шығудың бірден-бір жолы болып өндірісті ынталандыру табылады. Ал, өндірісті ынталандыру елдегі шағын және орта бизнесті дамытумен тікелей байланысты. Әлемде шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау ең алдымен салықтық жеңілдіктер берумен іске асырылады. Бұл орайда, Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті қолдау мақсатында шағын және орта бизнеске арналған арнайы салық салу режимі жүзеге асырылады. Дегенмен, салықтық жеңілдіктердің көп мөлшерде болуы тиімді емес.   Біріншіден, салық жеңілдіктері барлық салық төлеушілерінің теңдігі принципін бұзады, өйткені бұл жеңілдік берілген салалар басқаларға қарағанда артықшылықта болады.   Екіншіден, салық жеңілдіктері есептеу механизмін қиындатады, ал бұл түрлі қателіктер мен түсініспеушіліктерге әкелетіні сөзсіз.   Үшіншіден, жеңілдік берілген саланың кәсіпорындары, жеңілдік құқығын рәсімдеудің күрделілігіне байланысты оны дұрыс пайдалана алмай, жеңілдіктен бас тартуға мәжбүр болатын кездері де байқалуда.   Тәжірибе көрсеткендей кез-келген жеңілдік белгілі бір қиындықтарға әкеледі. Жеңілдікті кәсіпорындар белгілі бір шартпен алғандықтан, олардың өз әрекетін еркін жүргізуіне кедергілер пайда болады. Ал, шағын және орта бизнесті дамыту үшін кедергінің неғұрлым аз болғандығы жақсы. Ал, барлық кәсіпорындарға тең жағдайда салық салу үшін, корпоративтік салық ставкасын төмендету ең тиімді шешім болып табылады. Бұл мәселе Жаңа Салық кодексінде көрініс тапқан, яғни заң бойынша корпоративтік табыс салығының ставкасы 2009 жылы – 20%, 2010 жылы – 17,5%, 2011 жылы - 15% құрамақ. Біздің ойымызша, бұл мемлекеттің салық саясатындағы салық механизмінің элементерінің бірі салықтардың, соның ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша қабылдаған дұрыс шешім. Дегенмен, Жаңа Салық кодексінде әлі де шешімін таппаған мәселелер бар.   Заңды тұлғаның табысына қазіргі салық салу механизмі өнімді шығару көлемінің өсуін ынталандырмайды, өзіндік құнын төмендетпейді, керісінше, шегерімді ұлғайтып, соның нәтижесінде заң негізінде салық салудан босатылуына әкеледі. Мысалға, корпоративті табыс салығы бойынша залалды ауыстыру мерзімінің 3 жылдан 10 жылға ұлғаюы салықтан жалтарыну мәселесінің одан әрі ұлғаюына әкелуі мүмкін. Сондықтан, біздің ойымызша, корпоративтік табыс салығы бойынша залалды ауыстыру мерзімін 10 жылдан 3-5 жылға дейін төмендету және бұл жеңілдік түрін тек экономиканың басты салаларына ғана беру керек.   Мемлекеттің шағын және орта бизнесті қолдау мәселесіне сәйкес, қазіргі таңда, өзекті мәселелердің бірі болып «ТАТ Ипотека» Ипотекалық ұйым» АҚ-ның Басқарма басшысының орынбасары Асхат Серикбекұлының пікірінше, микронесиелік ұйымдардың табысына салынатын корпоративтік табыс салығы бойынша шегерімдердің Жаңа Салық кодексінде көрініс таппаған. Атап айтқанда, күмәнді және тұрақсыз деп танылған микронесиелер бойынша қалыптасқан провизиялар (резервтер) бойынша шығындардың шегерімге жатпауы, бәрнеше жылдар бойы өтелмеген жеке тұлғалармен ұсынылған микронесиелердің сыйақылар бойынша күмәнді талаптарының шегерімге жатпауы.   Сонымен, бүгін үлкен мәселе ол корпоративтік табыс салығы бойынша инвестициялық салық преференциялары. Заңға сәйкес, инвестициялық салық преференциялары дегеніміз корпорациялық табыс салығын төлеуден босату не жаңа өндірістер құру, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен жаңарту мақсатында инвестициялық жобаларды жүзеге асыратын салық төлеуші заңды тұлғалардың жылдық жиынтық табысынан қосымша шегерімдер жасауға құқық беру. Осы орайда, корпоративтік табыс салығын жетілдіруге байланысты, біз, келесідей енгізулерді ұсынамыз:   шағын және орта бизнесті қолдау мақсатында «күмәнді талаптар бойынша шегерім» бабын келесідей өзгертуді ұсынамыз: «күмәнді талаптар деп микронесиелік ұйымдар берген микронесие бойынша есептелген сыйақы бойынша қалыптасқан және талаптың қалыптасу мерзімінен бастап 1 жыл ішінде өтелмеген жеке тұлғалардың талаптары табылады»;   заңды тұлғалардың 2008 жылы корпоративтік табыс салығының 30% ставкамен төлеген салық сомасы мен Жаңа Салық кодексі бойынша корпоративтік табыс салығының 20% ставкамен төлеген салық сомасы арасындағы 10% айырманы салық төлеуші өз өндірісіне инвестициялауы керек, бұл механизм, өз кезегінде, тозған негізгі құралдарды жаңартуға, оларды іске қосып, өндірісті жаңғыртуға өз септігін тигізеді;   дамыған елдердің тәжірибесін сүйене отырып (мысалға, АҚШ), экономиканың басты салаларына корпоративтік табыс салығының дифференциалдық және регрессиялық ставкаларын енгізу, яғни салық салынатын табыс өскенде, салық ставкасын төмендету. Бұл салық төлеушінің жылдық жиынтық табысын арттыруға ынталандырады, сонымен қатар, салық салу базасын төмендетіп (жасырып) көрсетпей, нақты жағдайдағы көлемін көрсетуге мүмкіндік береді.   Біздің пікірімізбен ұсынылған өзгерістерді енгізу барысында болатын бюджеттік жоғалтуды, алдағы уақытта салық салу базасын кеңейту есебінен әрекет ететін шаруашылық субъектілерінің санын өсіру арқылы, бұрын жасырған кәсіпорындардың ашық алаңға шығару салықтық ауыртпалықты жеңілдету нәтижесінде қалпына келтіруге болады.   Жалпы, қазіргі жаһандану кезеңінде өз салық жүйемізді жетілдіру объективтік қажеттілік. Егер, біз, ұсынып отырған корпоративті табыс салығы бойынша жаңалық өз шешімін тапса, онда бұл өндірістің дамуына, ішкі инвестициялардың ұлғаюына және негізгі құрал-жабдықтарды жаңалауға қосымша қаржы көздері туындайды.

98. ҚР-дағы жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері

Жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық: есептеу төлеу механизмі. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары: 1) жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері; а) қол қойылатын бонус; б) коммерциялық табу бонусы; в) тарихи шығындарды өтеу б/ша төлемдер; 2) пайдалы қазбаларды өндіру салығы; 3) үстеме пайда салығы. Қол қойылатын бонус- жер қойнауын пайдаланушының келісімшарт аумағында жер қойнауын пайдалану құқығын сатып алу үшін алған біржолғы тіркелген төлемі. Төлеушілер: ҚР-ның жер қойнауы ж/е жер қойнауын пайдалану туралы заңнамасына сәйкес жер қойнауын пайдалану құқығын алу конкурсының жеңiмпазы болған, сондай-ақ ҚР-ның заңнамасында белгiленген тәртiппен: 1) барлауға арналған келісімшартты; 2) пайдалы қ-ды өндiруге арналған келісімшартты; 3) бірлескен барлау мен өндіруге арналған келісімшарттардын бірін жасасқан жеке н/е заңды тұлға болып табылады. Төлеу мерзiмдерi: 1) 50% - қол қойылған күннен бастап күнтізбелік 30 күн ішінде; 2) қалған 50% - жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарт күшіне енген күннен бастап күнтізбелік 30 күннен кешіктірілмей. Декларация: орналасқан жері б/ша салық органына төлеу мерзімі басталған айдан кейінгі 2-ші айдың 15-не дейін табыс етеді. Коммерциялық табу бонусы. Төлеушілер: келісімшарт аумағында пайдалы қ-ды ком/қ табуы туралы жария еткен жер қойнауын пайдаланушылар. С.с.объектісі: алынатын пайдалы қ. қорларының нақты көлемі. С.базасы: пайдалы.қ. қорлары көлемiнiң құны. Ставкасы: салық базасының 0,1%. Төлеу мерзімі: 1) пайдалы қ-ды өндiруге арналған келісімшарт жасалған күннен бастап 90 күннен кешiктiрiлмей; 2) кен орындарына қосымша барлау жүргiзу барысында пайдалы қ. табылған кезде ҚР-ның осы мақсаттарға уәкiлеттiк берiлген мем/к органы пайдалы қ. қорларының көлемiн бекiткен күннен бастап 90 күннен кешiктiрiлмей. Декларация: жер қойнауын пайдаланушы орналасқан жері б/ша салық органына төлеу мерзімі басталған айдан кейінгі 2-ші айдың 15-не дейін табыс етеді. Тарихи шығындарды өтеу б/ша төлем -жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарт жасалғанға дейін келісімшарт аумағын геологиялық зерттеуге ж/е кен орындарын барлауға мем/т шеккен жиынтық шығындарды өтеу б/ша жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері. Төлеушілер: жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар жасасқан жер қойнауын пайдаланушылар. Төлеу тәртібі мен мерзiмдерi: жер қойнауын пайдаланушы бюджетке ком/қ табудан кейiнгi өндiру кезеңiнiң басынан бастап орналасқан жерi б/ша: 1)мем/т шеккен тарихи шығындарды өтеу жөніндегі төлемнiң жалпы 10000АЕК-ке тең н/е одан кем соманы құраса, тарихи шығындарды өтеу жөніндегі төлемдi жер қойнауын пайдаланушы пайдалы қ.-ды өндiрудi бастаған жылдан кейiнгi жылдың 10 сәуiрiнен кешiктiрмей төлейдi; 2) егер 10000 АЕК-тен асатын соманы құраса, тарихи шығындарды өтеу жөніндегі төлемдi жер қойнауын пайдаланушы тоқсан сайын, есептi тоқсаннан кейiнгi 2-шi айдың 25-i күнiнен кешiктiрмей 2500АЕК мөлшерiнен кем емес сомада, ұзақтығы он жылдан аспайтын кезең iшiнде тең үлеспен төлейдi. Декларация: 1) орналасқан жерi б/ша салық органына жер қойнауын пайдаланушы пайдалы қ-ды өндiруге кiрiскен жылдан кейiнгi жылдың 31 наурызынан кешiктiрмей табыс етедi. 2) орналасқан жерi б/ша салық органына есептi тоқсаннан кейiнгi 2-шi айдың 15-i күнiнен кешiктiрмей тоқсан сайын тапсырады. Пайдалы қазбаларды өндіру салығын ҚР-ның аумағында өндірілетін минералды шикізат, мұнай, жерасты сулары мен емдік балшықтың әрбір түрі б/ша жеке төлейді. Төлеушілер: пайд.қ-ды өндіруді жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылар. С.с.объектiсi: пайд.қазб-ң нақты көлемi. С.базасы: салық кезеңінде өндірілген пайд.қ-ң көлемінің құны. С.кезеңі: күнтізбелік тоқсан. Төлеу мерзімдері: орналасқан жерi б/ша бюджетке салық кезеңінен кейінгі 2-ші айдың 25-нен кешіктірмей. Декларациясы: орналасқан жері б/ша салық органына салық кезеңінен кейінгі 2-ші айдың 15-нен кешіктірмей береді. Үстеме пайда салығы - үстеме пайда салығын төлеушi болып табылатын жер қойнауын пайдалануға арналған әрбір жеке келісімшарт б/ша салық кезеңiнде есептеледi. Төлеушiлер: жер қойнауын пайдалануға арналған әрбір жеке келісімшарт б/ша жүзеге асырылатын қызмет б/ша жер қойнауын пайдаланушылар С.с.объектiсi: жер қойнауын пайдаланушының шегерiмдер сомасының 25% тең сомадан асатын салық кезеңi үшiн жер қойнауын пайдалануға арналған әрбір жеке келісімшарт б/ша үстеме пайда салығын есептеу мақсаты үшiн айқындалған жер қойнауын пайдаланушының таза табысының бір бөлiгi. С.кезеңi: 1қаңтардан бастап 31желтоқсанға дейiнгi күнтiзбелiк жыл. Төлеу мерзiмi: бюджетке салық кезеңiнен кейiнгi жылдың 15 сәуiрiнен кешiктiрiлмей төленедi. Декларациясы: орналасқан жерi б/ша салық органына салық кезеңiнен кейiнгi жылдың 10 сәуiрiнен кешiктiрмей.

99. мүлік салығы : есептеу және алыну механизмі

Заңды тұлғалардың ж/е дара кәсіпкерлердің мүлік салығы. Салық төлеушілер: 1.ҚР-ның аумағында меншік, шаруашылық жургізу н/е оралымды басқару құқығында салық салу обьектісі бар заңды тұлғалар, соның ішінде ҚР-да қызметін жүзеге асыратын ҚР-ның резидент емес тұлғалары; 2.ҚР-ның аумағында меншік құқығында салық салу обьектісі бар дара кәсіпкерлер; 3.Концессия шартына сәйкес концессия обьектісі болып табылатын салық салу обьектісін иеленуге, пайдалануға құқығы бар концессионер мүлік салығын төлеушілер б.т. Салық салу оьектісі: Дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар үшін ҚР-ның аумағындағы: 1.техникалық реттеу саласындағы уәкілетті мем/к орган белгіленген сыныптама б/ша негізгі құралдар құрамында есепке алынатын ғимараттар, құрылыстар н/е ХҚЕС-на сай ж/е ҚР-ның бухалтерлік есеп ж/е қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес келетін жылжымайтын мүлікке инвестициялар; 2.иелік ету. Пайдалану құқықтары концессия шартына сәйкес берілген, концессия обьектілері болып табылатын ғимараттар, құрылыстар. Салық ставкалары: 1.Заңды тұлғалар үшін 1,5%; 2.Мүлік салығын 0,5 ставка б/ша төмендегілер төлейді: -дара кәсіпкерлер; -оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар. 3.0,1 б/ша төлейтін заңды тұлғалар: -діни бірлестіктерден басқа коммерциялық емес ұйымдар; -негізгі қызмет түрі кітапханалық қызмет көрсету саласындағы жұмыстарды орындау болып табылатын ұйымдар; -ғылыми кадрларды мем/к аттестаттау саласындағы функцияларды ж.а-тын мем/к кәсіпорындар; -мем/к меншіктегі ж/е бюджет қаражаты есебінен қаржыландырылатын су қоймаларының, су тораптарының ж/е т.б табиғат қорғау мақсатындағы обьектілері б/ша заңды тұлғалар. Салықты есептеу мен төлеу тәртібі: Салық төлеуші салық кезеңіндегі 25ақпан, 25мамыр, 25 тамыз ж/е 25қарашадан кешіктірмей тең үлестермен енгізеді. Дара кәсіпкер кәсіпкерлік қызметте пайдалынылатын салық салу обьектілері б/ша белгіленген ставкалар б/ша ж/е тәртіппен есептеп, төлейді. Салық кезеңі ішінде салық міндеттемелері өзгергенде ағымдағы төлемдердің есеп-қисабы салық салу обьектілері б/ша 1ақпан, 1тамыз ж/е 1қарашадағы жағдай б/ша тиісінше ағымдағы салық кезеңінің 15ақпанынан, 15мамырынан, 15тамызынан, 15қарашасынан кешіктірмей табыс етіледі. Декларация есепті жылдың кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірілмей табыс етіледі.