10. XIX гасырда татар прозасының формалашуы. М. Акъегет. "Хисаметдин менла". З.Бигиев. "Мендәр яки гүзәл кыз Хәдичә".

XIX йөзнең икенче яртысында, аеруча соңгы чирегендә, татар әдәбиятының проза төре шактый үсеп китә. Муса Акъегетзадәнең (1864—1923) «Хисамеддин менла», Заһир Бигиевнең (1870—1902) «Өлүф (меңнәр), яки Гүзәл кыз Хәдичә», «Гөнаһе кәбаир» («Зур гөнаһлар»), Ризаэддин Фәхреддиннең (1859—1936) «Сәлимә, яки Гыйффәт», «Әсма, яки Гамәл вә җәза», Садрый Максудыйның (1878—1957) «Мәгый­шәт» (тормыш, яшәеш.) романнарында, Фатих Кәрими (1870—1937) һәм Гаяз Исхакыйның (1878—1954) хикәя-повестьларында шул дәвер татар чынбарлыгының төрле вәкил­ләре һәм күренешләре гәүдәләнеш таба, милләт язмышы мәсьә­ләләре үзәккә куела. Аларда хикәяләү, тасвирлау еш кына публицистик уйланулар, чигенешләр белән үрелеп бара. Бу чор прозасының тел-стиле чагыштырмача гади һәм аңлаешлы. Авторлар сөйләм теленә хас булган күп кенә элементларны һәм чараларны үз әсәрләрендә бик теләп файдаланалар.

Татар әдәбияты XX йөз башында гаять зур уңышларга ире­шә. Моның белән ул, әлбәттә, иң беренче чиратта үзенә кадәрге сүз сәнгатенә, аеруча XIX гасыр әдәбиятына бурычлы. Чөнки Тукай, Исхакый, Ибраһимов кебек олуг әдипләр бары тик Баласагунлы һәм Кол Гали, Сәйф Сарай һәм Мөхәммәдьяр, Мәрҗани һәм Насыйри казанышлары нигезендә генә туа алды.

XIX йөз сүз сәнгате — Урта гасыр мәдәниятеннән яңа реалистик әдәбиятка күчеш чоры да ул.

Муса Акъегетзадэ (1864-1923) XIX гасырның 80 нче еллары — татар әдәбияты тарихы өчен аеруча истәлекле чор. Бу еллар, бер яктан, безнең халыкка күп кенә каләм әһелләрен бирде. Алар арасында С. Рәмиев, М. Гафури, Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Ибраһимов, К. Тинчурин һәм башка мәшһүр әдипләр бар. Икенче яктан, нәкъ менә 80 нче елларда «Хисамеддин менла», «Меңнәр, яки Гүзәл кыз Хәдичә», «Зур гөнаһлар» кебек романнар, «Бичара кыз», «Рәдде бичара кыз» пьесалары туды. Аларда шул чор татар чынбарлыгының мөһим мәсьәләләре тормышчан образ­ларда һәм күренешләрдә гәүдәләнеш тапкан. М. Акъегетзадэ, 3. Бигиев, Г. Ильяси һәм Ф. Халидинең бу төр әсәрләре татар әдәбиятын реалистик үсеш юлына борып җибәрде һәм үзлә­реннән соңгы күп кенә әдипләрнең иҗат принципларына зур йогынты ясады.

«Хисамеддин менла» романы, гәрчә аның тел-стиленә һәм сәнгатьчә эшләнешенә аерым дәгъвалар булса да, реалистик сүз сәнгатенең (аны еш кына «яңа», «җәдит», «уйгану дәвере» әдә­бияты дип йөртәләр) тәүге һәм күренекле ядкярләреннән берсе иде. Нәкъ менә шуңа күрә дә бу әсәр галимнәр һәм әдипләр тарафыннан югары бәяләнеп килә. «Хисамеддин менла,— дип яза Г. Сәгъди,—үзенең тарихи әһәмиятен бервакытта да югалт­мый торган әсәр. Монда без татарлар арасында башланган уяну, җәдитләнү (яңару.— X. М.), европалашу хәрәкәтен дә, җанлы тормыш картиналарын да күрәбез». Г. Ибраһимов М. Акъегет-задәне «татар реализм әдәбиятының атасы» дип атады.

Тормыш юлы. Муса Мөхәммәдҗан углы Акъегетзадә 1864 елның 4 декабрендә Пенза губерна­сының Чембар (хәзерге Белинский) каласында урта хәлле дворян гаиләсендә дөньяга килә.

Булачак әдипнең әтисе һәм бабасы чыгышлары белән Чем­бар төбәгендәге Мачали авылыннан. Биредә янә берничә татар авылы бар (Качкару, Кикин һ. б.). Аларны еш кына «Алтавыл» («Алты авыл») дип тә йөртәләр. Бу төбәк кешеләренең элек-электән үк Казан, Мәскәү, Петербург, Ростов, Әстерхан, Баку һәм кайбер башка калалар белән тыгыз багланышларда торуы мәгълүм.

Мусаның балалык вакыты Чембарда һәм әтиләренең туган авылы Мачалидә уза. Әүвәл авылда татарча укый, аннан туган каласында рус мәктәбендә белем ала. 1878—1884 елларда ул — Пенза гимназиясе укучысы. Биредә аның тырышып укуы, рус, Көнбатыш Европа әдәбиятларын, француз телен ныклап өйрә­нүе мәгълүм. Муса Акъегетзадә (автор үзен «Акҗегетзадә» дип йөрткән) үзлегеннән татар һәм төрек әдәбиятларын да җитди үзләштерә. Аның, татар, рус, француз, төрек телләреннән тыш, гарәп һәм фарсы телләрен дә билгеле бер дәрәҗәдә белүе мәгъ­лүм.

Гимназияне тәмамлагач, Муса Мәскәү университетына ке­рергә тели. Әмма татар баласына анда укырга насыйп булмый, ул туган якларына әйләнеп кайта. Уку-укыту, иҗат эше белән шөгыльләнә. Аннан Кырымдагы Бакчасарай шәһәренә китә һәм Исмәгыйль Гаспралы җитәкчелегендәге «Тәрҗеман» газе­тасында журналист булып эшли.

1887 елда Муса Акъегетзадә Төркиягә юнәлә һәм Истанбул-дагы «Мөгаллими Шаһания» (аны кайчак «Мөлкияи Шаһа-ния» дип тә йөртәләр) исемле югары уку йортына керә. Аны тәмамлагач, Теркиндәге бер гаскәри уку йортында рус теле һәм әдәбияты укыта, 4—5 ел Сүриядә, Төркиянең көнчыгышын­дагы Анадулыда яшәп, эшләп ала. Икътисад мәсьәләләренә багышланган гыйльми хезмәтләр яза. Гомеренең ахырын Ис-танбулда уздыра, нигездә, профессор Н. Ф. Катановның Казан университетыннан Төркиягә сатып алынган бай китапханәсен тәртипкә китерү, өйрәнү белән шөгыльләнә.

Муса Акъегетзадә 1923 елның 24 сентябрендә Истанбулда вафат була.

М. Акъегетзадә «Хисамеддин менла» романын 20 яшьлә­рендә иҗат итә. Бу әсәр 1886 елда Казанда аерым китап булып басылып чыга. Әдипнең башка зуррак күләмле әдәби әсәрләре безгә мәгълүм түгел.

Әсәрнең кыскача сюжеты. 200 ләп йортлы татар авылы. Андагы төзек кенә бер йортта әнисе Зөлхая абыстай белән 25 яшьләрендәге Хиса­меддин исемле бер егет яши. Ул — менла, ягъни укымышлы кеше.

Хисамеддин Төркиядә укып кайткан. Хәзер үз авылында балалар укыта. Игенчелек, сәүдә белән дә шөгыльләнә. Яшь мөгаллим яңалыклар белән танышып бара, «Тәрҗеман» газе­тасын да даими укый. Шушы ук авылның Бикбулат исемле карт мулласы Хисамеддиннән көнләшә, аны авыл җәмәгать­челеге каршында көлкегә калдырырга уйлый. Әмма Хиса-меддиннең төпле җаваплары, акыллылыгы, сабырлыгы аның ниятләренә чик куя.

Яшь мөгаллим сәүдә һәм башка төрле эшләр белән үзлә-реннән ерак булмаган бер шәһәргә барып йөри. Биредә аның Әбүзәр Дәүләтгилдиев исемле 18 яшьлек гимназист дусты, 26 яшьлек Гайса Зурколаков исемле фикердәше була.

Бервакыт Хисамеддин, шәһәргә килгәч, мөсафирханә (кунак йорты, гостиница) хуҗасы Габбасның Хәнифә исемле кызы белән таныша. Ике арада мәхәббәт хатлары алышу, сөйләшү­ләр башлана.

Хисамеддин яшәгән авылда бөтен тирә-юньнең бай сәүдәгәре Гали бай Җаватов яши. Ул үзенең улы Сибга­тулланы Хәнифәгә өйләндерергә ниятли. Яучы итеп Бикбулат мулланы җибәрә. Кызның әти-әнисе, ягъни Габбас абзый белән Шәмсия абыстай, Хәнифәне Гали бай улына бирергә рәхәтләнеп риза булалар. Ни өчен дисезме? Чөнки аларны булачак коданың байлыгы, дәрәҗәсе кызыктыра. Хисамед­дин җибәргән яучы да хәлне үзгәртә алмый. Ике яктан да туйга әзерлек башлана. Хәнифә белән Хисамеддин кайгыга кала.

Менә Гали бай яшәгән авылда зур туй мәҗлесе. Анда кат­нашучылардан зур төркем кызны алырга шәһәргә юнәлә. Әмма юлда Хәнифәнең атасы йортыннан качып китүе турында хәбәр алына. Бар да аптырашта кала.

Тиз арада Хәнифә белән Хисамеддин гаилә коралар. Кыз­ның әти-әнисе дә моңа риза, шат. Шулай итеп, гаделлек тантана итә.

Әсәрнең жанры. М. Акъегетзадә бу әсәрен «милли роман яки хи­кәя» дип атаган. Мондый исем аклана да. Чөнки озак гасырлар буе татар әдәбиятында теләсә нинди чәчмә әсәрне (хикәя, повесть, роман, мәзәк, әкият һ. б.), кагыйдә буларак, хикәят дип йөрткәннәр. М. Акъегетзадә дә, бер яктан, бу традициягә тугрылыклы кала. Икенче яктан, төрек, рус, Көнбатыш Европа романнарын белгән автор үз әсәренең татар әдәбиятындагы яңалыгын үзе дә аңлый. Шуңа күрә ул бу әсәрне «милли роман» дип атый.

«Хисамеддин менла», гәрчә күләме ягыннан әллә ни зур булмаса да, эчтәлеге, образлар системасы, сюжет-композициясе белән роман исеменә лаек. Әсәрдәге вакыйга-хәлләр төрле урыннарда: авылда, шәһәрдә, тимер юл вокзалында, мөсафир­ханәдә, хосусый йортларда һәм башка җирләрдә бара. Алар бер елга якын вакытны эченә алалар. Каһарманнарга мөнәсә­бәттә үткән чорларга да чигенешләр ясала.

Роман урын-вакыт ягыннан гына түгел, вакыйгаларның, сюжет сызыклары һәм персонажларның бирелеше ноктасын­нан да чагыштырмача катлаулы. Әсәрдә берничә гаилә язмы­шы теге яки бу дәрәҗәдә гәүдәләнеш таба (Хисамеддин һәм аның әнисе, Гали бай Җаватов һәм аның улы, Габбас абзый һәм аның гаиләсе, Гайса Зурколаков һәм аның әнисе Гайни­җамал, Бикбулат мулла һ. б.). Боларга Әбүзәр Дәүләтгилдиев, Мохтар һәм кайбер башка персонажларның да язмышы барып тоташа. Романның үзәгендә Хисамеддин, аның Хәнифәгә мә­хәббәте тора. Барлык вакыйга-хәлләр дә аларның характерын, үзара мөнәсәбәтләрен гәүдәләндерүгә, хәл итүгә буйсынды­рылган. Хат язышу, егет белән кызның яшерен очрашу­лары, Хәнифәнең туй алдыннан качып китүе, Мохтарның «пулисәгә» (полициягә) эләгеп алуы, Хисамеддиннең киемен алыштырып йөрүе һәм башка шундый күренешләр сюжетка билгеле бер дәрәҗәдә маҗаралылык төсмере дә өсти.

Романның идея-сәнгатьчә үзенчәлекләре. «Хисамеддин менла» идея-проблемати-касы белән дә роман исеменә лаек. Анда­гы каһарманнарның эш-гамәлләре иҗти­магый мәсьәләләр белән турыдан-туры керешеп китә. Автор фикеренчә, гаилә кору мәхәббәткә, егет белән кызның шәхси ирегенә нигезләнергә тиеш. Кеше үз бәхете өчен үзе иҗтиһад итәргә (тырышырга) бурычлы. Роман­да Мөхәммәд пәйгамбәрнең «кем иҗтиһад итәр, ул табар» гыйбарәсенең китерелүе дә юкка түгел.

Әсәрдәге иң төп һәм мөһим мәсьәләләрнең берсе — милләт язмышы мәсьәләсе. Башкаларның һәммәсе диярлек шуңа буй-сынулы.

Ни өчен «зиһене бик мөкәммәл», «истигъдадлы» (сәләтле, зирәк) татар милләте немец, француз һәм башка халыклардан артта калган? Аны ничек алдынгы милләт итәргә? Күрәсез: әсәрдә куелган бу төр сораулар бүгенге көн өчен дә бик аваздаш!

М. Акъегетзадә фикеренчә, милләтне үстерү өчен, кешеләр­нең инициативалы, белемле, һөнәрле, әхлаклы һәм шәфкатьле булуы шарт. Хисамеддин, Әбүзәр, Гайса, Хәнифә нәкъ әнә шун­дый сыйфатларга ия. Уңай каһарманнарның яшь булуы да игътибарга лаек. Чөнки аларда дәрт, энергия, тәвәккәллек көчле.

Автор аеруча милләт балаларының эшлекле булырга тиеш­легенә басым ясый. «Эшлеклелек,— диелә әсәрдә,— һәр җә­һәттән файдалы вә саваплыдыр». Хисамеддин, муллалык һәм педагоглыктан тыш, китап тарату, игенчелек һәм сәүдә белән дә шөгыльләнә. Аның йорты ук хуҗасының «иҗтиһадлы вә хезмәт сөйгән адәм икәнлеген» күрсәтеп тора. Гайса Зурко­лаков — эш-гамәл иясе, бакырханә хуҗасы.

Әсәрдәге персонажлар арасында Мохтар образы үзенчә­лекле урынны алып тора. 18 яшьлек бу егет, авылдан шәһәргә килеп, теләнчелек итә башлый. Хисамеддин һәм Гайса кат­нашы белән ул сәүдә эшенә керешә, тырышлыгы аркасында олуг сәүдәгәр, мал-мөлкәт иясе булып китә.

Хисамеддин, Гайса, Әбүзәр, Мохтар — төрле шөгыльле һәм төрле табигатьле кешеләр. Аларның берсе — мөгаллим, икен­чесе — эшкуар (промышленник), өченчесе — булачак чиновник, дүртенчесе — сәүдәгәр. Әмма ал арны милләтпәрвәрлек, ягъни милләтне сөю берләштерә. Автор фикеренчә, бу дүрт шөгыль иясенең берлеге — милләтне алга җибәрүнең төп факторы. Әсәрдә Әбүзәр бәк тарафыннан мондый сүзләр дә әйтелә: «Мәгыйшәттә (тормышта, яшәештә.— X. М.) иң бөек куәт — акчадыр. Бу куәт илә мәгарифе миллиямез (милли мәга­риф.— X. М.) юлында күп эш кылмага мөмкин булыр иде».

М. Акъегетзадә, үз элгәреләре кебек, милләтнең тәрәккыя-тен белем-мәгьрифәттә дә күрә. «Яшьлектән гыйлем вә укы-мак сөйгән инсанның,— ди ул,— әхлак вә фикерләре» дә яман булмый. Автор ислам диненең тәрбияви көченә аеруча игъ­тибар итә, милли үсешне, европалашуны мөселманчылык белән тыгыз бәйләнештә карый. Әмма Бикбулат кебек надан, көн­чел, мәкерле муллалар — милләтнең алга барышында киртә. Чөнки алар үзләрендәге начар сыйфатларны, ямьсез эш-гамәл-ләрне шәкертләренә дә күчерәләр.

М. Акъегетзадә белем-мәгърифәт, әхлак мәсьәләләрен җан­лы вакыйгаларда, тормышчан ситуацияләрдә, реалистик образ­ларда тасвирлый.

«Хисамеддин менла»да вакыйга-хәлләр хыялый дөньяда, әллә кайчан һәм әллә кайларда түгел, ә XIX гасырның 80 нче елларында татар җирлегендә бара. Әсәрне укыганда, шактый дәрәҗәдә Чембар, Пенза яклары, башка халыклар белән ара­лашып яшәгән мишәр татарларының тормышы күзаллана. Бу — этнографик күренешләрдә ачык күренә.

Романда Петербургтан Уфага кайтучы мөфти Сәлимгәрәй Тәфкилевнең (1802—1884) Пензада туктап алуы, биредәге мөселманнар белән очрашуы кебек реаль вакыйгалар да тер­кәлгән. 1883 елның апрелендә Бакчасарайда «Тәрҗеман» газе­тасы чыга башлый. Хисамеддин бу басманың «ярым еллык» саннарын укып бара, газета мәкаләләрен хуплый, баш мөхәр­рир Исмәгыйль Гаспралыга «афәрин»нәр (мактаулар) укый.

Романда автобиографик моментлар үзен нык сиздерә. Әсәр тукымасында, бигрәк тә Хисамеддин образында, авторның шәхси язмышы, милләт, тормыш, кешеләр турындагы күзал­лаулары шактый дәрәҗәдә гәүдәләнеш тапкан.

М. Акъегетзадә тирә-юньне, вакыйгалар бара торган мохит-не сыйфатларга ярата. Бу — очраклы хәл түгел. Автор фике-ренчә, кеше тирәлек, иҗтимагый мөнәсәбәтләр белән тыгыз бәйләнешле, шәхесне чынбарлык формалаштыра. Шулай ук әсәрдә каһарманнарның тышкы кыяфәтләрен тасвирлауга да җитди игътибар ителә. Гадәттә, тышкы портретлары күркәм, сөйкемле булган геройларның эш-гамәлләре, эчке сыйфатлары да уңай, кешелекле итеп сурәтләнә. Автор, гомумән, персо­нажларның характерын, рухи халәтен ачуда уңышлы гына адымнар ясый. Үз-үзенә гадәттән тыш ышанган кызмача Сиб­гатулла туй көнне иптәш егетләренә «сүттерт, йөздерт!» кебек әмер сүзләре белән генә мөрәҗәгать итә. Исерек егетләр атны шулкадәр куалар ки, хәтта юл аша узарга теләгән бер эт ко­ляска көпчәкләре астында калып, «уртага ярылып», аның «эчәкләре һаваны... исләтә».

Сөйгән кызын югалтудан Хисамеддин кара кайгыга баткан. Караңгы кич, көчле яңгыр аның рухи халәтен тагын да ачыг­рак күрсәтүгә ярдәм иткәннәр. Сибгатуллага ярәшелгән Хәни-фә, аптырап, үз күңеле белән үзе сөйләшә, башында каршы­лыклы уйлар бөтерелә. «Һай, кош булса идем, очып яныңа җитешеп, хәлемне сәңа белдерер идем»,— ди кыз.

Автор урыны белән әсәр тукымасына хәдисләр (пәйгамбәр сүзләре...) кертеп җибәрә. Алар ярдәмендә персонажлар үз фикерләрен төрлечә дәлиллиләр, ныгыталар.

Вакыйга-хәлләрне хикәяләү барышында автор кайвакыт укучыга турыдан-туры дәшеп куя, сюжет күчешен искәртә.

Романның теле бүгенге укучы өчен авыр. Авторга гос­манлы, ягъни иске төрек әдәби теленең тәэсире көчле. (Бу үзе үк XIX гасыр татар зыялыларына, хәтта, М. Акъегетзадә ке­бек, рус уку йортларында белем алганнарына да Истанбул йогынтысының зур булуы хакында сөйли.) Әсәрдә күпчелек халыкка аңлашылып җитми торган гарәп, фарсы сүзләре шак­тый очрый. Шуның белән бергә әсәр теленә татар җанлы сөйләм теле дә тәэсир иткән. Автор, үз элгәреләре Кандалый, Акмулла кебек, текстка аерым рус сүзләре (кэпик — копейка, порх —порох һ. б.), мәкаль-әйтемнәр (аның сүзләре «стенага борчак кеби иде»; «үлек кеби агарып»...), җырлар да («Ак эшләпә мамыктан, кызлар карый ярыктан, Карамас иде ярык­тан, бер күрергә зарыккан»...) кертеп җибәрә.

Милләт язмышын, искелек һәм яңалык көрәшен, мәгъри­фәтчелек фикерләрен үзәккә куйган «Хисамеддин менла» әсәре үзенең тормышчанлыгы, яңа тип каһарманнары, тәнкыйди рухы белән татар әдәбиятында яңа сәхифә ачып җибәрде. Дөрес, әле анда, бүгенге көн эстетик үсеш ноктасыннан караганда, сәнгати кимчелекләр, тел-стиль җитешсезлекләре бар. Әмма шуңа да карамастан Муса Акъегетзадәнең бу романы татар әдәбиятының реалистик үсешендә мөһим бер вакыйга, этәргеч көч булды. Шул ук елларда аңа З. Бигиев, бераздан Р. Фәхреддин, С. Максудын, Г. Камал, Г. Исхакый һәм башкалар­ның әсәрләре килеп кушылды. Шуның нәтиҗәсендә XX гасыр башы татар әдәбиятында реализм хәлиткеч көчкә, төп юнә­лешкә әверелде.

М. Акъегетзадә үз укучыларын милләтнең тәрәккыяте өчен көрәшергә, эшлекле, белемле, һөнәрле һәм әхлаклы булырга чакыра. Аның бу фикерләре, «кем иҗтиһад итәр, ул табар» сүзләре бүгенге көнебез өчен дә аваздаш яңгырый.

Заһир Бигиев (1870—1902).

Мөхәммәдзаһир Ярулла (Җарулла) углы Би­гиев 1870 елда Ростов-Дон шәһәрендә рухани гаиләсендә туа. Аның әтисе әүвәл Чембар төбәгендәге Кикин авылында яши. Чыганак­ларда Ярулла Габделкәрим углының «эшлекле, шөһрәтле бай булуы», «урысча, исламча галимлеге» күрсәтелә. 60 нчы еллар урталарында ул Ростов-Донга ахун итеп билгеләнә. Бигиев-ләрнең бу калага күчеп китүләре очраклы түгел. Чөнки чем-барлылар Ростов-Дон белән элек-электән сәүдә багланыш­ларында торганнар. Бу шәһәрдә хәзер дә Пенза төбәге кешеләре шактый яши.

Укымышлы, зыялы даирәдә, чагыштырмача мул тормышлы гаиләдә яшәгән Заһир һәм рус, һәм татар мәктәпләрендә бе­лем ала. Аның кечкенәдән үк татар, рус, француз, төрек, гарәп, фарсы әдәбиятларын күпләп укуы хакында да мәгълүматлар

бар. Әдәби иҗат белән ул Ростовта уку елларында ук шөгыль­ләнә башлый. Шушы ук чорда аның Кырымда, Мәскәү, Петер­бург һәм кайбер башка калаларда булуы мәгълүм. Әти-әнисе-нең (әнисе Фатыйма абыстай) туган төбәгенә, ягъни Чембар якларына да еш кайтып тора.

Җаекта яшәгән Тукай кебек, Ростовта гомер кичергән За­һир Бигиевне дә татарның мәркәзе (башкаласы, үзәге) тарта. Менә яшь әдип Казанда. Биредә ул «Меңнәр, яки Гүзәл кыз Хәдичә» романын төгәлли. Әдипнең «Зур гөнаһлар» ро­маны да Казанда языла һәм 1890 елда шунда ук дөнья да күрә.

Заһир Бигиев монда үз вакытында күренекле саналган Күл буе мәдрәсәсендә укый. Казан тормышы, татар мәдәнияте белән ныклап таныша. Бу аның әдәби әсәрләрендә дә ачык гәүдә­ләнеш тапкан. Алардагы күпчелек вакыйга-хәлләр 80 нче ел­лардагы Казан тормышы белән бәйләнешле.

Күл буе мәдрәсәсен тәмамлагач, 1891 елда 3. Бигиев Ростов-Донга кайта һәм шәһәр мөселманнарының имамы булып тора башлый. Күп укый, иҗат эшен дәвам иттерә, күренекле кеше­ләр белән аралаша. Аның дини бәхәсләрдә катнашуы, хрис­тиан руханилары белән дискуссияләр алып баруы да мәгълүм. 1893 елда Урта Азиягә ике ай ярымлык сәфәр кыла. Шуның нәтиҗәсе буларак, «Мавәраэннәһердә сәяхәт» исемле атаклы язмасы туа. Бу сәяхәтнамә 23 яшьлек авторның милләтпәрвәр, Шәрык һәм Европа гыйлемен тирән үзләштергән зыялы шәхес икәнлеген ачык күрсәтеп тора.

3. Бигиев Бохара һәм Сәмәрканд якларына ике максат белән бара. Беренчедән, Исмәгыйль Гаспралы кебек, татарча газета чыгарырга хыяллана. Әмма бу эш барып чыкмый. Чөнки, әдип үзе язганча, «андый эшләрнең ихтыяры Бохара кулында кал­маган». Бу ханлык үзе Рәсәйгә буйсынулы. Икенчедән, аның Нохарада укырга калырга да нияте була. Әмма анда белем бирүнең түбәнлеген күргәч, ул бу теләгеннән дә баш тарта.

Урта Азиядән 3. Бигиев кайгылы күңел белән кайта. Сәяхәт­намәсенең азагында ул болай дип яза: «Гаять көчле авырулы бор хәлгә төштем. Башлануы кайгыдан юану өчен бер кәеф-сафа кору сымаграк булып күренсә дә, ахыры соң дәрәҗәдә һәлакәтле булды. Кулыма каләм алмас бер хәлгә килдем. Тормыш ләз-мотләреннән өмет өздем. Газраилнең визитен көтә башладым...»

Шушындый төшенке халәттә яшәгән Заһир Бигиевнең го-море 1902 елда фаҗигале төстә өзелә. Кабере — Ростов-Дон шәһәрендә.

Татар әдәбиятын реалистик әсәрләр, мавыктыргыч роман­нар белән баеткан Заһир Бигиевнең, гәрчә үзе үлсә дә, исеме һәм әсәрләре онытылмый. Аны бөек шагыйребез Г. Тукай аеруча ярата һәм хөрмәт итә. «Төшемдә күргәннәрем» (1908) исемле язмасында ул 3. Бигиевне «ахирәттәге сарайда» күрүен искәртә. Имеш, ул сарайның диварларына, идән-түшәмнәренә алтын хәрефләр белән әдипнең әсәр исемнәре язылган. Ал арны Тукай: «Әдәбият бәһарымызның (языбызның.— X. М.) иң әүвәлге чәчәкләре!» — дип атый.

Әдипнең, нигездә, дүрт роман һәм бер сәяхәтнамә язуы мәгълүм. Алардан икесе автор үзе исән вакытта ук дөнья күрә: «Меңнәр, яки Гүзәл кыз Хәдичә» әсәре — 1887, «Зур гөнаһлар» 1890 елда басылып чыга. «Мавәраэннәһердә сәяхәт» исемле юлъязмасы исә, ни сәбәптәндер, 1908 елда гына нәшер ителә.

«Меңнәр, яки Гүзәл кыз Хәдичә» романы. Бу әсәр — 3. Бигиевнең тәүге романы. Автор текстында әсәр исеме «өлүф» сүзе белән башлана. «Өлүф» гарәп телендә «мең» санының күплеген (ягъни «меңнәр» мәгънәсен) белдерә.

Г. Ибраһимовның «Тирән тамырлар» романы «Фәхрине үтереп ташладылар» дигән җөмлә белән башланып китә. Шушы фаҗигале төенләнеш вакыйгаларның үстерелешен тәэмин итә. «Меңнәр, яки Гүзәл кыз Хәдичә» романында да шундый ук хәл. Роман төп каһарманнарның берсе булган Зөләйханың серле үлеме белән башлана. Бу гадәттән тыш хәл күпләрне тетрәндерә, һәм алга таба барлык вакыйгалар дияр­лек шуңа мөнәсәбәттә бәян ителә. Күп кенә фактлар Зөләйха фаҗигасендә Казан сәүдәгәре Муса Салиховның гаепле бу­луын күрсәтә. Нәтиҗәдә егет «10 ел каторга хезмәтенә хөкем ителә». Әмма тиз арада шик Мусаның танышы Габденна-сыйрга төшә. Тикшерү дәвам итә. Мәрхүмәнең әнисенә язган хаты исә фаҗиганең чын асылын күрсәтә: баксаң, Зөләйха үз-үзен үтергән икән. Алга таба вакыйгаларның чишелеше башлана: Муса төрмәдән азат ителә һәм Хәдичәгә өйләнә. Ә инде мәкерле эш-гамәлләр кылган Габденнасыйр, үз гаебен аңлап, агу-зәһәр эчеп үлә.

Гәрчә роман «Меңнәр, яки Гүзәл кыз Хәдичә» дип аталса да, анда Зөләйха иң җанлы образлардан саналырлык. Дөрес, әсәрдәге вакыйгаларда ул аз катнаша. Әмма шуңа да карамас­тан аның язмышы һәм хатирәсе роман сюжетында хәлиткеч урын тота.

Зөләйха — егерме ике-егерме өч яшьләрендәге гаять тә чибәр, гүзәл кыз. Гимназия бетергән, укымышлы һәм зыялы. Әтисе (Сөләйман.— X. М.) морза булса да, артык бай кеше түгел. Үлеменнән бер ел элек Зөләйха әти-әнисе белән Кы­рымнан Петербургка килә. Шунда Муса Салихов белән таныша. Егет кызга «үлеп гашыйк була». Зөләйха да Мусаны ярата. Әмма кызның әтисе, егетне яхшы белмәгәнлектән, аларның кушылуына каршы чыга. Зөләйха әти-әниләре белән — Кы­рымга, ә егет Казанга кайтып китә.

Бер еллап вакыт узгач, Муса Салихов Әхмәди бай кызы Хәдичәне ярәшә. Туйга хәзерлек башлана. Шулвакыт искәр­мәстән Казанга Зөләйха килеп төшә. Муса белән ул мөсафир­ханәдә очраша. Аның максаты — егеткә кияүгә чыгу. Әмма

Муса Зөләйхадан инде баш тарта. Кыз, гәрчә еласа да, «мине хатынлыкка ал дип ялынмый», киресенчә, Мусага бәхетле гаилә тормышы тели. Кыз, егет чыгып киткәч, әнисенә хат яза, үз-үзен юк итәчәге хакында кәгазь калдыра һәм « номер»ында атылып үлә.

Әсәрдән Зөләйханың Мусаны чын күңелдән яратуы, мәхәб­бәтне бөтен нәрсәдән өстен куюы аңлашыла. Егет аңа, Кырымга кайту өчен, акча бирергә уйлый. Кыз исә: «Үзең булмагач, акчагыздан миңа файда юк»,— дип җавап бирә. Аның бу сүз­ләре Хәдичәне «йөз мең сум акчасы белән кәләшлеккә алу» вакыйгалары фонында бик мәгънәле яңгырый.

Мусаның кыздан бант тартуы Зөләйханы һәлакәткә этәрә. Бу фаҗиганең тагын бер сәбәбе бар. Зөләйханың әтисе үлә. Кыз, кайгылы әнисенә әйтмичә-белдермичә, Казанга китеп бара. Биредә аны янә бәхетсезлек көтә. Ата-ана ризалыгын һәм фатихасын алмау хәерлегә илтми. Моны Зөләйха да ахырда аңлый. «Сезнең рөхсәтләрегездән башка качып китүем сәбәп­ле,— ди ул әнисенә язган соңгы хатында,— минем Казанга сәфәрем дә хәерле булмады». Тәүбә кыла һәм әнисенең гафу итүен үтенә.

Зөләйха, гәрчә аның эш-гамәлендә бәхәсле яклар булса да, шәхес бөтенлеге, үзенчәлекле табигате, максатчанлыгы һәм мәхәббәткә тугрылыгы белән күңелдә уңай тәэсир калдыра.

Муса Салихов — романдагы вакыйгаларда иң күп катнаш­кан персонаж. Ул — Казан баеның улы. «Петербург универ­ситетын тәмамлаган». 25—26 яшьләрендә. Сәүдә эшләре белән шөгыльләнә, абыйсы Нигъмәтулла белән бер йортта тора.

Муса Салихов — укымышлы, төсе-кыяфәте белән дә килеш­ле, күңеле дә йомшак, беренче карашка, вәгъдәсенә дә тугры­лыклы, кешеләргә дә игътибарлы, ышанучан. Әмма аның Зө­ләйха белән мөнәсәбәте каршылыклы фикерләр уята. Кырым кызына «үлеп гашыйк булган» Муса тиз арада икенче кызга өйләнергә йөри. «Максатым,— ди ул Зөләйхага,— Әхмәди Хәмитовның кызын йөз мең сум көмеш акчасы белән кәләш­леккә алу». Бу сүзләр үзләре үк Мусаның тотрыксыз таби­гатьле, байлыкка кызыгучы шәхес икәнлеген күрсәтеп торалар. Аның Хәдичәгә мәхәббәте әсәрдә юньләп күренми дә.

Тикшерүче Шубин Мусага мондый сорау бирә:

«— Хөрмәтле Муса әфәнде, сез үтерелгән Зөләйханы исән чагында күреп белә идегезме?..

— Юк! Юк! Белми идем,— дип җавап бирде Муса әфәнде». Бу эпизод үзе генә дә Муса Салиховның куркак табигатьле кеше булуы турында сөйли. Аны милләт язмышы да, халык мәнфәгатьләре дә кызыксындырмый.

Муса Зөләйха фаҗигасендә хокукый (юридик) яктан гаепле түгел. Әмма аның әхлакый гаебе зур. Шуңа күрә дә ул билгеле бер кыенлыкларга, рухи газапларга дучар ителә.

Бай кызы Хәдичәгә өйләнү өчен көрәш сюжетның үзәгендә ята. Бу каршылыкның бер ягында Муса Салихов булса, икенче тарафында — Габденнасыйр. Аларның һәр икесе дә — Казан байлары, укымышлы егетләр. «Габденнасыйр әфәнде,— ди автор,— гимназиядә курс тәмам иткән, егерме өч-егерме дүрт­тән артык түгел, үзе әле өйләнмәгән».

Ул, «Казанда өч-дүрт җирдә ташпулат өйләре» булса да, соңгы вакытта мөсафирханәдә яши.

Габденнасыйр тыштан Мусага дус булып йөри. Әмма эчтән аңа бик дошман. Ни өчен дисезме? Чөнки Муса Хәдичәне кә­ләшлеккә ярәшкән, ә Габденнасыйр «читкә тибәрелгән иде». Зөләйханың һәлакәте исә аңа Мусадан котылу мөмкинчелеген тудыра. Ату тавышын ишеткәч, Габденнасыйр кыз бүлмәсенә керә дә «Зөләйханың үз-үзен атып үтергән револьверы белән «үз-үземне үтерәмен» дип язып калдырган хатын урлап» чыга. Алга таба тикшерүчеләргә ялган белешмәләр бирә, Муса хакында төрле гайбәтләр тарата.

Үзенең көндәшен төрмәгә утырткач, Габденнасыйр алдау, икейөзлеләнү, мәкер ярдәмендә Хәдичәнең ризалыгын алуга ирешә. «Без капчыкта ятмый»,— ди халык. Шуның кебек, Габденнасыйрның да кыңгыр эшләре халыкка фаш була. Егет­кә үзе чәчкәнен үзенә урырга туры килә.

Романның исеменә янә игътибар итегез: «Меңнәр, яки Гү-ләл кыз Хәдичә». Инде сез әсәрдә бу кыз белән очрашырга җыенасыз. Әмма автор Хәдичә турында аз сөйли, хәтта, күп кенә персонажлардан үзгә буларак, аның портретын да бирми, «гүзәл кыз» икәнлеген генә искәртә.

Хәдичә Мусага гашыйк. Ярәшелгән егете төрмәгә эләккәч, кыз кайгы-хәсрәттән авырып китә. Зөләйхадан яки «Хисамед-дин менла»дагы Хәнифәдән аермалы буларак, ул күндәм, ини­циативасыз. Гомумән, аның бу рәвешле бирелүе аңлашыла да. ¹1өнки ул әсәр тукымасында шәхесе белән түгел, ә меңнәре белән кыйммәт. Шуңа күрә дә роман «Меңнәр, яки...» дип башлана.

3. Бигиевнең бу романы — җинаятьне ачуга корылган де­тектив әсәр. Шуңа күрә анда, жанр таләбе нигезендә, тикшерү,

хокук вәкилләренең дә катнашуы табигый. Болар арасында адвокат Андреев, шымчы Шубин һәм Иванов мөһим урын тоталар. Әсәрдәге вакыйгаларда алар, шәхес, характер булудан | бигрәк, үз эшләренең белгече сыйфатында тасвирлана. Автор аларның профессиональ осталыгына, зирәклегенә басым ясый. Әмма бу затлар өчен дә ялгышу, ялганлау чит түгел. Мәсәлән, Мусаның гаепле икәнлеген раслаган Шубин бераздан үзенең хаталануын аңлый һәм ахырда хакыйкатьне ачуга ирешә. Адвокат Андреев та, дустын коткару өчен, әүвәл ялган план кора.

Әсәрдә башка персонажлар да бар. Алар, сюжет үстереле­шендә билгеле бер әһәмияткә ия булып, теге яки бу сыйфат­лары белән күренеп китәләр. Хәдичәнең әтисе Әхмәди бай, мәсәлән, ипле, ярдәмчел кеше рәвешендә күзаллана. Ул, ата буларак, кызын гаиләле итәргә, вакытында урнаштырып калырга тели. Муса төрмәгә эләккәч, аның Габденнасыйрга ризалык бирүе дә аңлашыла.

«Меңнәр, яки Гүзәл кыз Хәдичә» романын 3. Бигиев, әйт­кәнебезчә, 16 яшендә иҗат иткән. Шуңа күрә анда, әдәби тәҗ­рибә җитмәү аркасында, аерым җитешсезлекләрнең булуы та­бигый. Урыны белән, мәсәлән, рус, француз романнарына иярү дә сизелә, каһарманнарның эчке дөньяларын ачуга, эш-гамәл-ләрен мотивлаштыруга игътибар җитми. Тел-стиль кытыршы­лыклары да бар. Әмма, гомумән, автор татар әдәбияты өчен яңа эчтәлекле әсәр иҗат иткән. Анда тормышчан каһарманнар, кызыклы вакыйгалар, татар чынбарлыгына хас күренешләр шактый. Бер урында әдип, укучыга дәшеп, болай ди: «Госпо-дин Шубин, рус кешесе булса да, татарча-мөселманча сөйләшә белә иде. Гомумән, башка шәһәрләрдән аермалы буларак, Ка­занда яшәүче русларның күбесе татарча сөйләшү генә түгел, хәтта укый-яза беләләр иде». Бу — авторның хыял җимеше генә түгел. Октябрьгә кадәр Казан төбәгендәге күп кенә рус­ларның татарча белүе башка чыганаклар белән дә раслана.

Икенче романында инде 3. Бигиевнең иҗат принцип­лары камилләшә, тормышны аңлавы һәм гәүдәләндерүе тагын да тирәнәя, киңәя төшә.