17. Валюталардың сатып алу қабілеттілігінің тепе-теңдік теориясының негізгі идеялары мен маңызын түсіндіріңіз

Сатып алу қабілеттігі паритетінің теориясы бірінші Дүниежүзілік соғыстан кейін швед экономисті Густав Касселмен ұсынылған болатын. 20 ғ. басында алтын стандартты алып тастағаннан кейін, бұл теория маңызды рөл атқарды, себебі жаңа шарттарға сәйкес валюта бағамын орнатуды түсіндіруді талап етті. Бұл теорияның негізгі идеясы – валюта бағамдары міндетті түрде елдегі ішкі баға деңгейімен байланысты болуы тиіс. Ішкі баға деңгейінің валюта бағамына тікелей әсерімен қатар, ішкі бағаға бағамның кері әсері де болуы тиіс. Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі (purchasing power parity, PPP) — әр елдің өзгермеген баға деңгейінде түрлі валюталардың сатып алу қабілеттігінің тепе теңдігі. Мысалы: Ресейдегі орташа баға АҚШ қарағанда, рубль бойынша 6 есе жоғары болса, онда рубльдің долларға айырбас бағамы 6 руб./долл болуы тиіс. Яғни, шынайы бәсекелестік (транспорттық шығындар мен мемлекет аралық кедергілердің толық жоқ болуы кезінде) кезінде түрлі елдер нарығында бірдей тауарлар бірдей бағада сатылады.

Бірыңғай баға заңы (law of one price) — шынайы бәсекелестік шарттарында түрлі елдердегі бір тауар бірдей бағаға ие болады, егер ол бірдей валютамен көрсетілсе.

Бірыңғай баға заңы формуласы:

Рⁱ_d = E_d/f * Рⁱ_f

Мұндағы:

Рⁱ_d — мемлекет ішіндегі тауар бағасы;

Рⁱ_f — осы тауардың шетелдегі бағасы;

E_d/f — валюта бағамы; Бірыңғай баға заңы түрлі елдерде сатылатын бір нақты сатылатын тауарға жатқызылады. Жетілдірілмеген бәсекелестік салдарынан және қолда бар транспорттық шығындар мен елдер арасындағы сауда кедергілері салдарынан бірыңғай баға заңы сақталмайды. Егер транспорттық шығындар мен сауда кедергілері тұрақты болып қалса, тауарлар дәл бірдей және елдер арасында сауда бар болса, онда олардың бағалары тізбектелген қозғалыста болуы тиіс. Автокөліктер - түрлі модельдері, цемент – түрлі маркаларда, ұн – түрлі сорттарда және т.б. Халықаралық сауда үшін кей тауарлар сатылымға түспейді (хим. тазалау қызметі, құм, ғимарат арендасы), сондықтан оларға бағаларының елдер арасындағы айырмашылығы ұзақ уақытқа созыла алады. Абсолютті сатып алу қабілетінің паритеті – екі елдің валюталарының айырбас бағамының арақатынасы осы елдердегі бағаларының деңгейіне байланысты. Абсолютті СҚП формуласы: Егер: Рd —ішкі бағалар деңгейі,

Pf — шет елдегі бағалар деңгейі,

Ed/f.— валюта бағамы,болса онда:

Ed/f= Рd/ Pf

Сонымен қатар ортақ бағаны есептеу үшін екі елде бірдей тұтынылатын тауарлармен қоржын жасалады, екеуінің бағасын ұлттық валютада есептейді, содай кейін екі бағаны салыстырып валюта бағамын анықтайды. Егер екі елдегі баға мөлшері өзгерсе, онда валюта бағамы да өзгереді. Мысалы: Егер А елінде бағалар 50% өсіп, Б елінде өзгеріссіз қалғанда, онда А елінің валюта бағамы Б елімен салыстырғанда 50% төмендейді. Салыстырмалы сатып алу қабілетінің паритеті - екі ел валюталары арасындағы айырбас бағамының осы елдердегі баға деңгейінің салыстырмалы өзгерісіне пропорционалды өзгерісі.

P ^o_d – базалық жылдағы ішкі баға деңгейі

P ^o_f - базалық жылдағы шетелдік баға деңгейі

E^o_d/f - базалық жылдағы валюта бағамы

P ¹_d ағымдағы жылдың ішкі бағаның деңгейі

P ¹_f ағымдағы жылдың шетелдік бағаның деңгейі

E¹_d/f ағымдағы жылдың валюталық бағамы

P ¹_d / P ^o_d

E¹_d/f = P ¹_f / P ^o_f

Формуладан көріп тұрғанымыздай салыстырмалы сатып алу паритеті теориясына сәйкес валюта бағамын анықтау үшін әр жылдағы тепе-тең валюта бағамы және базалық бағам және екі елдегі бағалардың индексін білу керек. Салыстырмалы сатып алу паритеті теорисяна қатысты тепе-тең валюта бағамын анықтау әдісі: π_{d –} π_{f =}

Сол жағындағы: ел ішіндегі (π_d) және шетелдегі (π_f) инфляция қарқыны айырмашылығы, оң жағындағы: ұлттық валюта бағамының өзгерісі.