12.1 Сурет. Тепе теңдік күйдің үш түрі: а – орнықты; б – орнықсыз; в – бейтарап.

Тепе теңдік күйдің мүмкін болатын түрлерін алдымен беттің әртүрлі нүктелерінде орналасқан шариктің қозғалыс бағытынан қарастырайық: а) шарикті бастапқы тепе теңдік күйіне қайтарушы F күші шарик беттің қай жерінде жатса да пайда болады; б) шарик тепе-теңдік күйінен сәл ауытқыса F күші пайда болып, оны одан әрі тепе теңдік күйінен ауытқытуға тырысады; в) шарик беттің қай нүктесінде жатса да орнықты күйінде қалады.

Автоматты жүйелере мынадай үш талаптар орындалуы қажет: орнықтылық шарты, өтпелі процеске және қалыптасқан режимге қойылатын талаптар АРЖ-ның орнатылығын анықтау мәселесі басты болып саналады, өйткені орнықсыз жүйелер іс жүзінде жарамсыз.

№ 31 билет

1. Салыстырушы элемент деген не?

Автоматты жүйе өзара байланысқан және белгілі бір қызымет атқаратын дербес конструкциялық элементтен тұрады, оларды автоматика элементтері немесе құралдары деп атайды. Элементтерді жүйеде атқаратын қызыметіне қарай салыстырушы, түзетуші, қабылдаушы, жоспарлаушы, түрлендіруші және атқарушы деп ажыратады.

Салыстырушы элементтер реттелетін шаманың берілген мәнін нақты мәнімен салыстырады. Бұл элементтің шығысында алынатын айырымдық сигнал атқарушы элементке тікелей немесе күшейткіш арқылы беріледі.

2. Интегралдаушы буын

Буын теңдеуі .

Теңдеуді келесі түрде келтіруге болады ,

Яғни, шығыстық шаманың жылдамдығы кірістік шамаға пропорционал.

Буынның беріліс функциясы

Өтпелі функциясы

Өтпелі функциясы кординатаның бас нүктесінен өтетін түзумен сипатталады. Көлбеуліктің бұрыштық коэффициенті К –ға тең (10.3 сурет)

Импульстік өтпелі функциясы ω(t)=К,

10.3 Сурет Өтпелі сипаттама

яғни, импульстік өтпелі сипаттамасы абсцисса өсіне параллель жатыр.

Жиіліктік сипаттамалары

Буынның КБФ – сы

Буынның АФЖС жорамал өстің бойында жатыр (10.2 сурет).

10.2-сурет. АФЖС звеносы

КБФ-ың модульі А(ω)=К/ω,

КБФ-ың аргументі φ(ω)=-π/2.

Бұл өрнектерден көретініміз, егер ω=0 болса, онда А(ω)=∞. Жиіліктің өсуімен А(ω) мәні азаяды, егер ω=∞ болса, онда А(ω)=0. Бұл буында шығыстық сигнал кірістік сигналдан фаза жағынан барлық жиілікте - 90° қалыс қалады (10.3б суреті)

ЛАЖС-ың өрнегі .

Буын ЛАЖС көлбеулігі– 20 дб/дек болатын, ал ω=1 жиілігінде ординатасы 20 lg к тең түзумен сипатталады. Қию жиілігі ω_с = К.

а) б)

3. Электр орындаушы тетіктер

Электр орындаушы тетіктер қызмет әрекетіне қарай электромагниттік және электрқозғалтқышты болып бөлінеді. Бұлардың ішіндегі неғұлым қарапайымы, сенімдісі әрі тез әрекеттісі электромагниттік орындаушы тетікте болып саналады. Оларды әртүрлі реттеуші және тосқауыл клапандарының, шұралардың (вентильдедің), золотниктедің жұмысын басқару үшін пайдаланады. Орындаушы органның, шығыс қозғалу түріне қарай электромагниттік механизмдер қозғалысы түзу сызықты және қозғалысы айналмалы электомагниттік муфталар болып ажыратылады.

Құрылымы жағынан электромагниттер әртүрлі болып кездесуі мүмкін. Әйтсе де олардың 5.3-суретте келтірілгендей ортақ элементтері бар. Оларға катушка(2), жылжымалы өзекше(3), қайтымды серіппені (1) жатқызуға болады. Жылжымалы өзекше арқылы магнит өрісінің энергиясы механикалық энергияға түрленіп, сояуыш (4) (өзек-шток) арқылы тосқауыл бөлікке беріледі. Тосқауыл бөліктің қозғалуын тудыратын өзекшенің жылжу аралығын жұмысшы жүріс (рабочий ход) деп атайды.

Өзекшенің және оған байланысты реттеуші органның қозғалыс сипаты бойынша электомагниттік тетіктер татушы, итеруші, бұрушы, тежеуші және реверсивті болып ажыратылады.

№ 32 билет