6. Ә. Бөкейханның деректанулық ойлары және еңбектері.

Өткен ХХ ғасырдың басында еңбек етіп, тарихи білімнің дамуына өз үлестерін қосқан Алаш зиялылары болғандығы белгілі. Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлы бастаған Алаш зиялылары, басқа да ғылым салаларымен қатар, деректану ғылымының дамуына да әсер етті деп айта аламыз. Мысалы, Ә. Бөкейхан біріншіден, ХХ ғасыр басындағы қазақтардың әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайын, мәдени өмірі мен рухани бітім-болмыстарын, күнделікті тұрмыс-тіршіліктерін өзінің ұлан-ғайыр еңбектерінде асқан шеберлікпен бейнелеп, шынайылық деңгейі өте жоғары дерек көздерін жасады. Көтерген мәселелердің ауқымдылығы, еңбектерде сақталынған деректердің шынайылық дәрежесінің жоғары болуы Ә. Бөкейхан еңбектерінің деректік маңыздылығын арттырып, оларды баға жетпес жазба дерек көздеріне айналдырды. Автордың өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі, терең де жан-жақты энциклопедиялық білімі, екі тілде бірдей жазу шеберлігі, өз ұлтының жағдайын және дүние жүзілік тарихты жетік білуі оған мәселелерді кең қойып, терең талдау жасауға және жан-жақты ашып көрсетуге мүмкіндік берді.Екіншіден, Ә. Бөкейхан деректану ғылымының талаптарына сай, тарихи құжаттарды іздеп тауып (эвристика) жариялады. Үшіншіден, ол өз еңбектерінде деректанушылық ойлар да айтты. Мысалы, ол қазақ тарихы үшін шежіренің деректік маңызын көрсетіп, деректану ғылымының күрделі проблемаларының бірі, деректің, сол деректе бейнеленген уақиғаның уақытын анықтау (датировка) мәселелсін шешуге әрекеттенеді. Әлихан Бөкейхан көркем шығармалардың деректік маңызы, ондағы халықтың тұрмыс-салтының бейнеленуі, жалпы халықтың рухани, мәдени ескерткіштерінің тарих ғылымында алатын орны туралы өз пікірін білдірді. Ол барлық халықтар сияқты қазақ тарихына да тән кемшілік соғыстардың көбірек айтылып, ал халықтың негізгі тарихы болып табылатын күнделікті бейбіт өмірін суреттейтін деректердің аз екендігін, ғылым үшін (аздығымен, деректік құндылығымен де) маңызды болып келетін мәдениет ескерткіштерінің тек шын ақындардың, үлкен суреткерлердің жырларында ғана кездесетіндігін айтты. Сонымен қатар, Ә. Бөкейхан зерттеуші ретінде деректану ғылымының аса күрделі проблемаларының бірі – деректің түпнұсқалығын анықтау мәселесін де өз шығармасында көтерді. Ол сыншының, жалпы деректанушылық сынның негізгі мақсаты-деректің түпнұсқалық қасиетін сақтау, сол арқылы оның сапасын, деректік құндылығын арттыру екенідігін дәлелдеді.

7 А. Байтұрсынұлы тарих және тарихи дерек туралы.

А. Байтұрсынұлының тарих ғылымы туралы, тарихи деректану туралы негізгі ойлары, оның 1926 жылы жазған “Әдебиет танытқыш” деп аталатын ғылыми – зерттеу еңбегінің “Әуезе түрлері” деп аталатын бөлімінде айтылған. Біріншіден, А. Байтұрсынұлы тарих ғылымының белгілі бір табиғи заңдылықтарға негізделтіндігін дәлелдеп, жалпы адамзаттық құндылықты басшылыққа алған методологиялық тұрғыдан өте дұрыс бағдар ала білген. Сонымен қатар, ол, тарих ғылымның негізгі принципті қағидаларының бірі – тарихшы өзі пайдаланған кез келген деректің деректанулық талдауды қажет ететіндегін де, тарихшылардың өздеріне жеткен мағлұматтарды, яғни тарихи деректерді “сынға салып”, демек деректанулық талдаудан өткізіп, “мінсіз етіп”, яғни ғылыми құндылығын анықтап алулары керектігін де айтады.

Ахмет Байтұрсынұлы, басқа да асыл заттар сияқты, тарихи деректердің табиғатта “таза” күйінде кездеспейтіндігін, олардың түрлі қоспалардан тұраттындығын және оның себептерін де көрсетті. Ол тарих ғылымының негізін тарихи деректер құрайтындығын, деректерде салынған ақпараттарды алып, ғылыми еңбектерде пайдалану үшін алдымен оларды түрлі қоспалардан тазарту қажеттігін қарапайым ғана сөздермен дәлелдеп, аса маңызды ғылыми проблеманың шешімін түсіндіре білді. Дегенмен, А. Байтұрсынұлының: “Тарихшылардың мақсаты - уақиғаның уақытын ғана көрсету емес, яки не түрде болған тысқы сиқын ғана көрсету емес, ол оқиғаның болуына нендей нәрселер, нендей уақиғалар себеп болғанын көрсетіп, ішкі мәнісімен де таныстыру” деген сөздеріне ерекше көңіл бөлу қажет деп ойлаймыз. Біріншіден, онда кез келген тарихи оқиғаны, не қоғамдық құбылысты ашып көрсету үшін тарихшы алдымен сол оқиғаның немесе құбылыстың пайда болуының тарихи алғышарттарын, объективті себептерін және оқиғаның белгілі бір бағытта дамуына әсер еткен субъективті факторларын көрсету арқылы оның “ішкі мәнісімен де таныстыру” қажетті туралы айтылған.

Екіншіден, А. Байтұрсынұлының бұл ойлары тарихи танымның эмпирикалық және теориялық деңгейлері туралы түсінікке толық сай келеді. Атап айтқанда, тарихшының міндеті эмпирикалық деңгейде уақиғаның сыртқы көрінісін ғана суреттеу емес, теориялық деңгейде оның ішкі мән-мағынасын ашып көрсете білу болуы керек. Ал, ол, тек деректану ғылымы арқылы ғана іске асырылуы мүмкін. Міне осылай, Ахмет Байтұрсынұлы өзінің “Әдебиет танытқыш” – деп аталатын еңбегінде деректану ғылымының қажеттігін нақты аргументтер келтіре отрып, дәлелдеп берумен қатар, тарихи зерттеудің теориялық деңгейі туралы да айтқан.