21) Бәсекелестегі жетілген нарықтың сипаттамасы

Таза бәсекелі рыноктың негізгі белгілері: көп фирмалар саны. Негізгі белгісі, өзара тәуелсіз сатушылар, әдетте өнімін жақсы ұйымдастырылған рынокта ұсынады.

Өнім біртекті. Бәсекелес фирмалар бірдей өнім өндіреді. Берілген бағада тұтынушыға қайсы сатушыдан сатып алуы бәрібір. Өнім біртүрлі болғандықтан «бағалық емес бәсеке» туралы айтуға негіз жоқ.

Таза бәсекені рынокта жеке фирмалар өнім бағасына өте әлсіз бақылау жасайды. Бұл жағдайда әр фирма өндірістің жалпы көлемінің аз ғана бөлігін өндіргендіктен, өндірісті фирманың азайтуынан және көбейтуінен жалпы рыноктық ұсыныс, баға өзгере қоймайды. Әр бәсекелес фирма рыноктық бағамен келіседі, баға анықталған өлшем болып қалады.

Салаға кіру – шығу ерікті. Жаңа фирмалар жеңіл кіре алады, жұмыс атқарып жатқан фирмалалар бәсекелі рыноктан шығуына жол ашық. Ешқандай заңдық, технологиялық, қаржылық немесе басқадай кедергі жоқ.

Таза бәсекелі рынок іс жүзінде өте сирек кездеседі. Таза бәсекелі рыноктың аналитикалық және практикалық маңызы бар.

Жеке фирмалар кездестіретін сұраныс икемді екенін ескеру керек.

Сатушы үшін өнім бірлігіне тағайындалған баға орташа кіріс (өнім бірлігінен алынатын кіріс) болып табылады. Сонда баға мен орташа кіріс әртүрлі көзқарастағы,  бірақ бір ғана нәрсе.

Жалпы (жиынтық) кіріс товар бағасын өнімнің сәйкес көлеміне көбйету арқылы алынады.

Өндіріс көлемін өзгертуде фирма мүмкін кіріс деңгейін қарастырады. Шекті кіріс қосымша өнім бірлігін сатудан жалпы кірістің өсімін (өзгерісін) көрсетеді.

Таза бәсеке жағдайында товар бағасы жеке фирма үшін тұрақты болғандықтан, келесі өнім товар бағасын төмендетпестен – ақ сатылуы мүмкін.

Шекті кіріс жетілген бәсекелі рынокты тұрақты, өнім бағасына тең.

Фирма max пайда және min шығын жұмсауына сай өндіріс көлемін аналитикалық 2 әдісі бар: біріншісі, жалпы кірісті жалпы шығындармен салыстыру болса; екіншісі, шекті кірісті шекті шығындармен салыстыру. Екеуі де тек таза бәсекелі фирмаға ғана емес жетілмеген рынок фирмалалары үшін де қолдануға жарамды

22) Қысқа мерзімдегі және ұзақ мерзімдегі бәсекелестегі фирма

Бәсекелес фирма, нарықтық конъюнктураға байланысты, 3 мүмкін болатын нұсқадан 1 таңдайды.

1. Фирма пайдасын көбейтеді. Бұл іске асырылады, егер нарықта қалыптасқан баға фирманың орташа шығындарынан асып кетсе:

Р > АС_min, яғни фирма кәдімгі қарапайым пайдасын алады. Оны (пайданы) көбейту үшін өндіруші шекті табыс шекті шығындармен теңескенше өндіріс көлемін көбейтеді.

C,R MC

A B P=MR

D C AC

Q

Бәсекелес фирманың пайдасын көбейтуі

Фирма шығындарды (залалдарды) азайтады. Бұл мүмкін болады, егер баға мына деңгейде тұрса: AVC_min<P<AC_min Осы жағдайда фирма дұрыс пайда алмайды, яғни залал шегеді. Бірақ өндірістің тоқталуы фирма үшін оның жалғасуынан да залалды. Шынында да, егер фирма өндірісін жалғастырса, ол пайдасын алмаса да ауыспалы шығындарды толық және тұрақты шығындарды жартылай жабады; егер өндірісін тоқтатса, тұрақты шығындар көлемінде залал шегеді. Сондықтан, фирма өндірісті таңдап, осылай залалдарды азайтады 67 сурет залалдарды азайту ахуалын көрсетіп тұр. Ондағы сызылған көлем (ABCD) залалдардың шамасына сәйкес. Ендігі назарды ABEF тікбұрышқа аударайық – бұл фирма жабылған жағдайда оның болатын залалдары.

C,R MC

A B AC

C D P=MR

E F

Бәсекелес фирманың залалдарын азайту

Фирма өндірісін жабады. Егер фирма өніміне нарық бағасы орташа ауыспалы шығындардан төмен түссе (P< AVC_min), фирмаға өндірісін жалғастыруға қажеті жоқ, өйткені ол өндірістің кез келген көлемінде тіпті ағымдағы шығындарды да жаба алмайды.

C,R MC

AC

AVC

P=MR

Q

Фирма жабылған жәйт

Сонымен, фирма әрекеттері нарық бағасы мен орташа шығындар араларындағы қатынастарға байланысты. Пайданы көбейту қағидасы ретінде бағаның шекті шығындарға теңдігі болып келеді (МС = Р). Өндірістің оңтайлы көлемінің барлық нүктелері шекті шығындар қисық сызығында, орташа шекті ауыспалы шығындардың ең аз мағынасынан жоғары жатыр. Орташа ауыспалы шығындардың ең аз мағыналарынан жоғары жатқан шекті шығындар қисық сызығының көлемі фирма ұсынысының қисық сызығын қалыптастырады

С MC AVC

Q

Қысқа мерзімдегі фирма ұсынысының қисық сызығы

Бәсекелес фирма ұсынысы қисық сызығының ұлғаймалы еңкіштігі бар. Себебі, Q өсуімен бірге МС өседі және де келесі факторардан тәуелді: саладағы фирмалардың саны, олардың көлемі, ауыспалы ресурстардың бағалары, технологиясы

Ұзақ мерзімді тепе-теңдік орнату ерекшелігі: ұзақ мерзімді кезеңде фирма өндірістің барлық факторларын өзгерте алады немесе ол өндірістен кетеді. Ұзақ мерзімді кезеңде тұрақты шығындар болмағандықтан, тек қана «орташа шығындар» деген түсінік пайдаланады. Енді ұзақ мерзімді тепе-теңдік қалай болатындығын қарастырайық (70 сурет). Өнімге деген нарық сұранысы өсті дейік, бұл сұраныс қисық сызығын D орнынан D₁ ауыстырады, ал тепе-теңдік бағасы. Р-_ДАН – Р₁ дейін өседі. Әр фирманың ұсынысы q₁ дейін өседі, ал нарық ұсынысы – Q₁ дейін. Р₁ бағасы ең аз орташа ұзақ мерзімді LRAC_min шығындарынан асып түседі де, бұл фирманың экономикалық пайданы алуын білдіреді. Осының арқасында салаға жаңа фирмалар тартылып, нарық сұранысы өсе түседі. Нарық сұранысы S₂ деңгейге жетті дейік, оның нәтижесінде нарық бағасының LRAC_min төмен Р₂ деңгейге түседі. Онда өндіріс шығынды (залалды) болып, фирмалар нарықтан кете бастайды. Бұнын салдарынан баға қайта өсіп, ұсыныс та S₃ деңгейге өседі. Осындай нарықтық тепе-теңдікте саладағы кез келген фирманың пайдасы дұрыс болады: п = (Р – LRAC_min)Q = 0 тепе-теңдік q шығару жағдайында. Экономикалық пайданың жоғы саланы басқаларға қарағанда, тартымсыз қылады, демек, жаңа фирмалар оған кірмейді, ал ондағы фирмалар тастамайды. (Q₃> Q, яғни жаңа келген фирмалар салада қалады).

P LRMC LRAC S₁

P1 S₃

P S₂

P₂

D D₁

q q₁ Q Q₁ Q₂

Ұзақ мерзімді тепе-теңдік моделі (үлгісі)

Сонымен, ұзақ мерзімді тепе-теңдік қалыптасады, яғни фирмалар ең аз ұзақ мерзімді орташа шығындармен өндіріп, экономикалық пайда алмайды (түсірмейді). Бәсекелес фирманың ұзақ мерзімді ұсынысының қисық сызығы – ұзақ мерзімді орташа шығындардың қисық сызықтарымен қиылысу нүктесінен жоғары жатқан оның ұзақ мерзімді шекті шығындар қисық сызықтарының ұлғаймалы кесіндісінің жартысы. Фирмалардың бәрі де пайда алмайды, кейбіреулері бір себептерден төмен шығындары болса да, экономикалық пайда түсіреді. Бұл жағдайда ол «экономикалық» рента нысанын алады.