23. Координаттар жүйесін атаңыз. Кеңістіктік байлауға анықтама беріңіз. Әртүрлі территориялардағы проекциялар айырмашылығын көрсетіңіз.

Координаттар жүйелері:Географиялық, ең танымал сфералық координаттар жүйесі, ендік және бойлық арқылы өлшенеді. Бұл жүйе жер бетінің қандай да бір нүктесінің орнын индентификациялау үшін пайдаланылады. Орналасуға сілтеме жасау қабілеті үшін сфералық координаттар жүйесі Географиялық Координаттар Жүйесі немесе Ғаламдық Сілтеме Жүйесі ретінде танымал.

Бойлық және ендік –  жердің орталығынан жер бетіндегі  пунктқа дейін өлшенген бұрыштар. Бойлық шығыс пен батыс, ал ендік  солтүстік және оңтүстікпен өлшенеді. Бойлық сызықтарын меридиан деп те атайды, олар Солтүстік және Оңтүстік полюстар аралығында таралған. Ендіктің екінші аты параллель, жер шарын  параллель сақиналармен қоршап жатыр.

Бойлық пен ендік дәстүрлі түрде градустар, минуттар және секундтармен есептеледі (DMS). Бойлық Басты Меридиандағы 0^одиапазоннан (Англия, Гринвич арқылы өтетін меридиан) шығысқа қарай 180^о аралығын қамтиды.

Тегістер (Плоские), сфералық координаттарда өлшемдерді жасау қиын болғандықтан, географиялық мәліметтер тегіс координаттар жүйесінде (жиі  Декарт координаттар жүйесі деп аталады) проекцияланады. Тегіс бетте жер  бетінің орналасуы тордың ортасынан  өтетін х, у координаттарымен идентификацияланады. Әрбір орналасу горизонталды және вертикалды орналасқан екі мәнге ие болады. Осы екі мәнді х-координат және у-координат деп атайды.

ArcGis – бұл геоақпараттық жүйені (ГАЖ) құруға арналған бағдарламалық өнімдердің шоғырланған жиынтығы.ArcGis, кеңістіктік мəліметтерді құруға, басқаруға, интеграцияға, талдауға, бейнелеу жəне көрсетуге қолданылады. ArcGis-дің бағдарламалық өнімдері, ГАЖ-функционалдық пен бизнес-логика қажет етілетін барлық жерлерде үстел үсті, серверлік жəне тұтынушы қосымшаларында, WEB арқылы, «алаңда» немесе ұтқыр құрылғыларында қолдануға мүмкіндік береді.

ArcGis бағдарламалық өнімдерінің сызғышы «үйлесімділік» ұранымен өңделініп, СОМ, Net, Java, XHL, SOAP объекттік архитектурасын қосқанда, компьютерлік саланың стандарттары негізінде құрылған.ArcGis архитектурасының ауқымдылығы бағдарламалық қамтамасыздандырудың көптұтынушылық саралауы мен мəліметтерді жаңартуға арналған бірыңғай ортаның қажет болуы, жеке тұтынушылар мен ірі компанияларға бағдарламалық қамтамасыздандырудың біркелкі келетіндігін білдіреді.

Картографиялық құжаттарды бейнелеу, мөлдірлікті қолдану, бұл тек ArcGIS-де визуализациялау мүмкіндіктерінің негізгі бөлігі ғана.

Кеңістікте мəліметтердің үш өлшемді визуализациялауы, динамикалық мəліметтер түсінігі ұсыну, сонымен қатар желілік объектілер схемасы автоматты түрде генерациялау сияқты ArcGIS функциялары ГАЖ-дың пайдалану аумағын мəнді ұлғайтады. Реалистік 3 өлшемді кеңістіктерді, жердің сандық үлгісі, аэро жəне космо суреттер, кез-келген векторлық мəліметтер, қолдану арқылы құрмай, осы көріністерді интернетте жариялау.

ArcGIS-бен жұмыс жасайтын диаграммалардың көптеген түрлері, олардың түсін географиялық объектілер түсімен синхрондауы, динамикалық байланысы, сонымен қатар карталармен анимацияны құруға, ойнатуға жəне экспорттауға арналған құралдар зерттеу нəтижелерін тұтынушыға ерекше кез-келген көрнекі жəне түсінікті тəсілмен мүмкіндік береді.

ГАЖ келесі сұрақтарға жауап бере алады:

• берілген облыста не орналасқан?

• берілген шарт жиынтығын қанағаттандыратын облыс қайда орналасқан?

Заманауи ГАЖ карталарды жеке тақырыптық қабат түріндегі графикалық мәліметтерді сақтау есебінен қолдануды, ал олардың нысандардың сапалық және сандық сипаттамаларын мәліметтер базасы түрінде қолдануды кеңейтті. Картографиялық проекция – бұл элипсоид немесе шар бетінің математикалық жағынан анықталған картадағы бейнесі. Картографиялық проекцияларда бұрмаланулардың келесі түрлері болуы мүмкін.

-Ұзындықтың бұрмалануы – осының нəтижесінде əр нүктеде жəне əр бағыттакарталардың масштабы тұрақсыз, ал сызықтың ұзындығы жəнеарақашықтығы бұрмаланады.

-Аудандардың бұрмалануы – картадағы əр нүктелердегі аудандарыныңмасштабтары əртүрлі, бұл ұзындықтың бұрмалануының салдары болыптабылады жəне нысандардың өлшемдерін бұзады.

-Бұрыштардың бұрмалануы – картадағы бағыттың арасындағы бұрыштаржергілікті жердегі сол бұрыштардан біршама бұрмаланады.

-Пішіндердің бұрмалануы – картадағы фигуралар өзгертілген жəне жергіліктіжердегі фигураларға ұқсамайды, яғни бұрыштық бұрмаланумен тікелейбайланысты дегенді білдіреді. Проекцияның таңдауына әсер ететін факторла

1) Картографияланатын территорияның географиялық ерекшеліктері, жер шарында оның орналасуы, өлшемдері, конфигурациясы. 2) Картаның бағытталуы, масштаб және картаның тақырыбы, ұсынылатын тұтынушылардың ортасы. 3) Карталарды қолданудың әдістері, жағдайлары, мәселелер, өлшеулер нәтижесінің дәлдігіне талап қою. 4) Проекцияның өзіндік ерекшеліктері-ұзындық,аудандық,бұрыштық бұрмаланудың өлшемі және меридиандар мен параллельдердің пішімі, олардың симметриялы болуы, полюстердің бейнесі, жақын арақашықтығы қисықтың сызықтығы.Жекеленген мемлекеттің карталары – әкімшілік облыстың, провинцияның карталары тең бұрышты және тең көлемді конустық немесе азимутальдық проекцияда жасалады, бірақ көбінесе территорияның конфигурациясы жер шарындағы орнына тәуелді.

Геобайлау дегеніміз картаны  кеңістікте байлау немесе орналастыру  болып табылады.

24. ГАЖ-ғы мәліметтердің векторлық форматына сипаттама беріңіз.

Векторлық формат – геоинформатикадағы ең жаңа немесе кең қолданылатын тәсіл. Мұнда картографиялық мәліметтерді формализациялау төмендегідей атрибуттар көмегімен іске асырылады. Ол: нүкте, кесінді-екі нүктені қосатын сызық, сегмент-екі және одан да көп сызықты  қосады және осы сегменттер қосындысын контур немесе аудан деп аталады. Бұл әдісте картаны кеңістікте байлағаннан  кейінгі қабаттар жасалады. Векторлық  моделде әрбір нысан кесте  жолымен беріледі. Ал нысан формасы  кеңістіктегі координат х, у нүктелерімен анықталады. Аудандық полигондар шекараларымен  анықталады және тұйықталған полигон  түрінде көрсетіледі. Шекаралар  ретінде жерді пайдалану учаскелері үшін нақты бекітілген шекаралар  пайдалануы мүмкін. Векторлық көрсетуде  – қос координатаның жиынтығы түріндегі нүктелік, сызықтық, полигонды  кеңістік нысандардың цифрлық көрінісі. Деректер векторлық құрылымдарда сызық  және оданда көп координаттардан  тұрады. Векторлық моделдер әртүрлі  тәсілдермен алынады. Ең көп тарағаны  - сканерленген(растрлы) бейнені векторлау. Бұл тәсіл векторлық объектілерді сканерленген бейнеден бөлу мен оларды векторлық форматта алудан тұрады

Векторлық үлгілеу әдістері

Мәліметтердің векторлық үлгісі әрбір жер бетін изосызықтар сериясы түрінде көрсетеді, жер беті сипаттамаларын есептеуде қолданылады.Мысалы, белгілі бір нүктедегі немесе бағыттағы жер беті еңістігі сияқты жер бетіне қатысты мәліметтерді талдағанда қолданады.Қазіргі кезде графикалық акпараттарды енгізу туралы және картографиялық акпараттарды еңдейтін алгоритмдердің жұмысы негізінде де қолдануға жеңіл әдістердің бірі векторлық «құрылымдарға нүктелік, сызықтық жэне контурлық мәліметтер жатады.Контурлық өзінің ұқсас зерзатгьщ, яғни нүктелік, сызықтық,рвитурлық зерзаттармен сәйкес келеді.Картографиялық мэліметтерді векторлық әдіспен нысандандьфу ірафикалық элементтердің бірнеше түрлерінің көмегімен жүзеге асады.Нүктелік-бірінші элементтің ХҮ координаттарымен беріледі.Картографиялық мэліметтерді векторлық әдіспен көрсету:а) графикалық элементтер жиыны;

б) мәліметтер ұйымының бөлімі;

в) қиын контурға мысал — “аралдар”.

Көптеген нүктелік зерзаттар бір қабат түзеді, олар векторлық форматта ретсіз түрде де беріледі. Онда жүйеліліктің әрқайсысы 3 санда болады. Олар: зерзаттардың бірегей идентификаңиялау нөмірі, координаттың ХҮ мәндері.Кесінділер - түзу екі нүктені қосатын сызық.Сегменттер - кескіндер жиынтығы, торлық нүкте - үш кескінді қосатын нүкте.Полигон жүйенің контурлық сегментінен кұралған.Олардың бүкіл картоғрафиялық мәліметтерді көрсетіп тұрғанын көруге болады.Мысалы, аудандық, сызықтық және нүктелік зерзаттар. Сызыктық зерзатка тоқталсақ (жол немесе су тораптары ретінде беріледі), олар көбінесе нүктелердің жиынтығынан тұрады. Картада кез келген осы сызықтық зерзаттың бағытын анықтауда алғашқы кезде төмендегі сызба векторизатор қолданылған болаты