Зертханалық жұмыс № 7 Тақырыбы: Ағзалардың қоршаған ортаға бейімделуі

Мақсаты: мекен ортасына байланысты бейімделушілік белгілердің пайда болу механизімінің салыстырмалы сипатта болуы, бейімделушілік-табиғи сұрыпталудың нәтижесі екендігі жайлы қорытынды жасау.

Құрал - жабдықтар: бунақденелілер коллекциясы, құстар мен сүтқоректілердің чучеласы, кабинеттегі бөлме өімдіктері, өсімдіктердің кеппешөптері, әр түрлі ортада мекен ететін жануарлардың суреттері, дәптер, қалам, қарындаш, сызғыш.

Жұмыс барысы:

1. Өсімдіктердің кеппешөптерімен танысу.

2. Әр үлгінің мекен ортасын анықта.

3. Мекен ортасына тән бейімделу белгілерін сипатта.

4. Кестені толтыр.

№	Түрдің атауы	Мекен ортасы	Мекен ортасына тән бейімделу белгілері
1	күйдіргіш қалақай	Көбінесе шөптесін, кейде бұта, шырмауық және ағаш түрінде өседі әсіресе, тропиктік, субтропиктік аймақтарда өсетін 60 туысы 700-дей түрі (кейбір деректерде 2 мыңға жуық түрі) бар. 2 туысқа жататын 7 түрі республиканың шығысындағы таулы аймақтарда, Балқаш – Алакөл ойыстарында, Тобыл, Есіл,Ертіс өзендері алабында, жол бойында, т.б. жерлерде өседі. Көлеңкелі, ылғалды жерлерде, орманда, бақта, жол бойында өседі.	Сабағы тік, жай жапырақтары кезектесіп немесе қарамауылықарсы орналасады. Өсімдікті түгелдей күйдіргіш түктер қаптап жатады. Ұсақ, реңсіз гүлдері шоғырбас, сыпыртқы, сырға тәрізді гүлшоғырына топталған
2	тікенекті долана	Қазақстанның таулы аймақтарында жиі кездеседі Тікенекті бұталы өсімдік немесе шағын ағаш түрінде кездесетін долананың биіктігі шамамен 2-8 м болып келеді. Долананың Америка мен Еуразияның қоңыржай белдеулерінде кездесетін 200 (кей деректерде 1000-нан астам) түрі бар. Қазақстанда 7 түрі Алтай, Тарбағатай, Іле және Жетісу (Жоңғар) Алатауында кездеседі. Көбірек тарағаны – алқызыл долана (C. sangvіnea). Жарық сүйгіш, аяз бен құрғақшылыққа төзімді, топырақ талғамайды. Бұтақтары тікенді	Долананың шаң мен газға төзімділігін және ауа тазартатын қасиетін ескере отырып, оны қала көшелеріне молынан егеді. Бірақ, қала көшелеріне егілген долананың жемісін жеуге болмайды. Бойы аса биік емес, әрі тікенекті болғандықтан долананы көбінесе жасыл қоршау жасауға қолданады. Жаз айларында қырқып-пішіндеуге болады. Өсуі жай болғанымен, долана төзімді ағаш болып саналады.
3	мамыр інжугүлі	Меруертгүл(Convallarіa majalіs), май інжугүлі – лалагүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік. Биіктігі 30 см, тамыры ұзындығы Жемісі – қызыл жидек (кейде сары). Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.

Аталған бейімделушілік белгілер қалай пайда болған және не себепті салыстырмалы сипатта? Қорытынды жаса.

5. Кеппешөптерден келесі өсімдіктердің сыртқы құрылысын салыстыр:

а) жануарлар жемейтін: күйдіргіш қалақай, тікенекті долана, сібір балдырғаны.

б) ерте гүлдейтін: мамыр інжугүлі, қаз пияз, чистяк.

6. Нәтижесін кестеге жаз.

Кесте «Өсімдіктердің ерекшелік белгілері»:

Өсімдік атауы	Ерекшелік белгілері
Сібір балдырғаны	шатырша гүлділер тұқымдасына жататын екі немесе көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Олар Алтайда, Тарбағатайда, Жетісу (Жоңғар), ІлеАлатауларында, Кетпен жотасында, сондай-ақ, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қостанай облысындағы ылғалды шалғындарда өседі. Биіктігі 2 м-дей. Жұмыр сабағының сырты қырлы, іші қуыс болады. Үш құлақты жапырақтары қауырсын тәрізді тілімденген. Гүлдері ақ, сары түсті, күрделі шатырша гүлшоғырына топталған. Шілде айында гүлдеп, тамызда жеміс береді. Жемісі — сыртын түк басқан, ұзынша келген тұқымша. Сабағы, жас өркендері тағамға пайдаланылады. Тамыры мен жапырағын медицинада, ал жемісінен алынатын эфир майы парфюмерия өнеркәсібінде қолданылады
Қаз пияз	------

Тапсырманы орындауда анықта:

А). Құрылысындағы қандай ерекшелік белгілер бірінші топтағы өсімдіктерді жануарлардың жеуінен қорғайды, екінші топтағы өсімдіктерді ерте гүлдеуге бейімдейді.

Б). Құрылысындағы бейімделушілік белгілер қандай факторлармен байланысты екенін анықта.

Экологиялық факторларға байланысты( ауа райы,топырқ)

Абиотикалық факторларға байланысты (климаттық, химиялық,физикалық факторлар)

Биотикалық факторларға (фитогендік,зоогендік,микробиогендік)

7. Берілген ағзалармен танысып, кестені толтырғаннан кейін, бейімделушілік белгілердің пайда болуына себепші эволюцияның қозғаушы күштердің механизмі жайлы жалпы қорытынды жаса.

4. Бейімделушіліктің мысалдарын сипаттарымен сәйкестендір.

5. Камбала :Камбала тәрізділердің денесі екі бүйірінен өте қысыңқы сүйір болады. Көзі басының екі бүйіріне немесе оның бір бүйіріне ғана орналасқан. Торсылдағы болмайды. Су түбінде тіршілік ететін балық, сондықтан бір бүйірімен жайлап жүзеді. Денесінің үстіңгі беті әр түсті пигментті болады да, ал астыңғы жақ беті әрқашанда ақ түсті болады.  камбалабалықтарының су түбіне бейімделіп, жалпак пішіндінді болуы — идиоадаптация (аллогенез) мысалдарына жатады .

Көртыш Көртышқан. Ол тіршілігін жер қазып, жер астында өткізеді. Сондықтан осындай тіршілік жағдайына қарай өте жақсы икемделген. Атап айтқанда, оның алдыңғы аяқтары жер қазуға икемделіп төмен қарай иілген және екі жағына қарай қайырылған. Жер қазуға бейім өткір тырнақтары да бар. Жер қазу әрекетіне сәйкес аяқтарының сүйектері де имиіп, қазу мүмкіншілігін арттырады. Ал саусақтары болса бір-бірімен тері жарғақпен қосылған. Сөйтіп, тіршілік орталығының әсерінен көртышқанның алдыңғы аяқтары жалпақ қалақша немесе күрекше сияқты болады. Дене құрылысының осындай болуы көртышқанның эволюциялық тарихи дамуына байланысты. Көртышқанның мойны жеке бейнеленбей қысқарып басымен денесі қосылып кеткен. Ал денесінің алдыңғы жағы сүйір конус пішіндес болады. Мұндай дене пішіні жер астында тар індерде жүргенді жеңілдетеді. Көртышқан алдына қарай және кейін шегініп те жақсы жүре алады. Оған жүні кедергі жасамайды, өйткені оның жүні қысқа және өте жұмсақ алға және артқа қарай да жығылады. Көртышқанның қатты қабықты насекомдарды жейтін үшкір жіңішке шошақ тістері болады. Оның азу тіс пен алдыңғы тістерінің бір-бірімен айырмасы аз. Көртышқан жер астында көрінбей жатады. Бірақ иіс сезімі жақсы жетілген. қан :

Тоқылдақтың басы өткір қашау тәрізді мықты тұмсығы ағаш діңін ұрғылап ,қалың қабықтың астыңғы бунақденелілердің дернәсілдерін тілімен алып жеуге бейімделген.Қорек аулау тәсіліне қарай аяғының саусақтары өзгеріске ұшыраған өткір саусақтары қорегін бүріп ұстауға ,ағаш діңін еркін ұстауға екі саусағы алға екеуі артқа қарай бағытталып орналасқан.

Шұбалшан жауынқұрты шұбалшаң – азқылтанды құрттардың бірнеше тұқымдасын біріктіретін үлкен топ. Бұлар көбінде топырақ астында тіршілік ететін ірі құрттар. Тропиктік жерлерде кездесетін кейбір жауын құртының ұзындығы 2,5 м-ге жетеді. Жаңбыр ұзақ жауып індері суға толып кеткенде, топырақ бетіне шығып жорғалап жүретіндіктен жауын құрты аталған. 

Ақ аюдың жамылғысының түсі-1 Керіктің(жирафтың) түсі-2 Түкті араның түсі-4 Палочинктің дене пішіні -3 Қанқызы қоңызының түсі-4 Жұлдызқұрттың ашық дақтары-4 Орхидеяның гүлінің құрылысы-3,5 Бызылдауық шыбынның (мухи-журчалки)сыртқы түрі-3 Гүл дәуітінің пішіні-3 Бомбардир-қоңызының әрекеттері-5

Қорғаныш реңі Маскировка Мимикрия Ескерту реңі(Предупреждающая окраска) Бейімделушішік әрекет

Қорытынды:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________