11. Ақша жүйесінің түсінігі, оның элементтері, ақша жүйесін ұйымдастыру принциптері.

Ақша жүйесі – қандай да бір елде ақша айналымын ұйымдастырудың тарихи қалыптасып, заңмен бекітілген формасы. Әлемдік өркениетті ақша жүйелерінің жекелеген элементтері ежелден белгілі ірі олар құнының ақшалай формасы – ақшаның пайда болуымен байланысты. Ұлттық ақша жүйесі 15-17 ғасырлардан қалыптаса бастады.

Ақша жүйесі өз эволюциясында ақша – тауар қатынасының даму деңгейіне тікелей тәуелді болғандықтан көртеген өзгерістерге тәуелді болғандықтан көптеген өзгерістерге ұшырады. Әрбір мемлекеттің өз ақша жүйесі бар. Ол мынадай элементтерді қамитды:

• ақша жүйесін ұйымдастырудың принципі

• ақша бірліктерінің атауы

• ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету сипаты

• ақша аналымын ақша-кредит тұғысынан реттеудің тегі

• ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастау тәртібі.

Ақша жүйесін ұйымдастырудың принциптері мыналар:

• ақша жүйесінің орталықтандырылған басқару принципі. Ол көбінесе шаруашылық жүргізуші субъектілердің уәждемесіне (мотивация) негізделген экономикалық әдістерге жүгінеді

• тиісті болжауларды жасау негізінде ақша айналымын жоспарлау принципі

• ақша айналымының тұрақтылығы және икемділік принциптері. Ақша айналымы экономиканы ақшалай қаражатпен қамтамасыз ету керек, алайда инфляцияның дамуына жол бермеуі қажет.

• Ақша эмиссиясының кредиттік сипатының принципі. Бұл ақша эмиссиясының кредит операциялары негізінде жүзеге асырылатынын білдіреді

• Эмиссияланған ақшаның қамтамасыз етілу принципі

• Орталық банк тәуелсіздігінің принципі.

12. Ақша жүйелерінің типтері.

Металдық айналымға ақша жүйесінің биметаллизм және монометаллизм деп аталатын екі түрлері тән.

Биметаллизм – баламаың жалпыға бірдей құнының рөлі айналымда болатын екі тетал – алтын мен күміске заңмен бекітілген ақша жүйесі. Биметаллизмнің 3 түрі болған:

• қосарлы валюталар жүйесі. Мұнда алтын мен күміс монеталардың арасындағы арақатынас металдың нарықтық құнына сәйкес нарықта берекесіздік түрде белгіленеді

• егер мұндай арақатынасты мемлекет анықтайтын болса, онда ол – екі жақты валюта жүйесі

• «ақсақ» валюта жүйесі. Онда алтын мен күміс бірдей негізде заңды төлем құралдары болып табылады.

Нәтижесінде күміс монеталар алтын белгілеріне айналады.

Биметаллизм 16-17 ғасырда кеңінен тараған, ал Батыс Еуропа елдеріне 19 ғасырда пайда болды. Алайда, биметаллизм дамыған тауар өндірісінің экономикалық қатынасқа қоятын талаптарына сәйкес келмейд, өйткені екі металдың бір мезгілде құн өлшемдері ретінде пайдалануы осы ақша қызметінің табиғатына қайшы кеді. Құнның жалпыға бірдей өлшеміне тек бір тауар ғана қызмет ете алады. Оның үстіне, мемлекет белгіленген алтын мен күміс арасындағы нақты құндық арақатынас олардың нарықтық құнына сәйкеспейді. 19 ғасырдың соңында күміс өндірісінің артуы мен олардың құнсыздануы нәтижесінде алтын монеталар айналымынан қазынаға кете бастады. Түпкі есебінде Құн заңының стихиялы әрекет екі жақты құн өлшемін жойып, монометаллизм (алтын) биметаллизмді ығыстырды.

Монометаллизм – ақша жүйесі. Онда бір металл (алтын немесе күміс) жалпыға бірдей балама ретінде әрі ақша айналымының негізі ретінде қызмет етеді. Алтын монометаллизмді алғаш рет Ұлыбританияда 1816 жылы, Германияда – 1871-1873 ж.ж., Жапонияда – 1897 ж., АҚШ-та 1990 ж. белгіленеді. Ал Ресейде күміс монометаллизм жүйесі 1893-1843 ж.ж., ақша реформасының нәтижесінде еңгізіледі және бұл жүйе 1852 жылға дейін қолданыста болды. Алтынның құн белгілеріне айырбасталуы сипатына қарай алтын монометаллизмнің үш түрі болды: алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын-девиз (алтын-валюталық) стандарты.