35. Құрамында карбоксил топтары бар қанттарды (урон қышқылы) қалай анықтауға болады.

Моносахаридтердің бірінші деңгейлік спирт тобы СН2 ОН ғана тотықса урон қышқылы түзіледі. Глюкозадан — глюкурон, манно-задан — маннурон, галактозадан — галактурон қышқылы түзіледі. Урон қышқылы өсімдіктерде оңай түзіледі де, сілемей мен полисахаридтердің құрамына кіреді, оларды полиуронидтер деп атайды. Өсімдіктерде неғұрлым кең таралған моносахаридтерге D -рибо-за, 2 дезокси- D -рибоза, D -ксилоза, D -глюкоза, D -фруктозалар жатады. 

Урон қышқылдары глюкозадан алынады, бірінші ретті спиртті тобын тотығу реакциясы нәтижесінде алынады, ол үшін бірінші көміртегідегі альдегид тобын қорғау керек. Д-глюкоза Д-глюкурин қышқылы Урон қышқылдары декарбоксилдену реакциясының нәтижесінде Д-глюкурон қышқылынан Д-ксилоза пайда болады. Осы реакция гексозалармен пентозалардың арасындағыгенетикалық байланыстылығын көрсетеді. Урон қышқылдары ағзада маңызды қызмет атқарады, өйткені олар бауыр жасушаларында улы заттарды детоксикацияландырады, несеппен глюкуронидтер түрінде бөліп шығарады.

Гиалурон қышқылы көптеген дисахаридтік бөлшектен тұрады. Бір-бірімен олар β-Д-1,4 гликозидтік байланыс арқылы қосылған. Әрбір дисахаридтік фрагменттері өз бетінше гиалурон қышқылынан және N-ацетилглюкоаминнен -β-1,3 гликозидтік байланыспен қосылған. Молекулалық массасы 2-7х10⁶ тең. Гиалурон қышқылының ерітіндісінің тұтқырлығы жоғары болып келеді, сонымен бірге жалғастырушы ұлпалардың бактерияға қарсы тұратын өткізгіштік қасиетін нығайтады. Ұлпалармен және сұйықтар гиалуронқышқылы белоктармен комплекстерді түзеді. Бірінші гиалурон қышқылы мыңы тәріздес көз алмасынан бөлініп шығарылған, жасушалардың қабатшасына кіреді, синовиалдық сұйықта, кіндікте, сүйектерге жиі жүректік қақпашаларда болады.

36)

Аминоқанттар – спиртті гидроксил тобының аминтобына орынауыстыруы нәтижксінде пайда болатын, моноза туындылары. Олар табиғатта полисахаридтердің структуралық элементі түрінде кездеседі, оларды қышқылды гидролиздеу жолымен алынады.

Аминоқанттар қышқылдармен күшті кристаллданатын тұздар түзеді. Аминотоптары гидроксил топтары сиякты жеңіл ацетилденеді, N-ацетил тобы О-ацетил топка караганда гидродизге тұракты. Көп аминоқанттар 2-дезокси-2-аминоальдоза түрінде кездеседі.оның ішінде коп тарагандары: 2-дезокси-2-амино-D-глюкоза және и 2-дезокси-2-амино-D-галактоза.

Аминдермен реакцияласу. Бұл реакциялар моносахаридтерді аныктауга қолданылады. Реакцияның жүру жолы –қышқылдық катализпатор қатысымен жүреді.аминдер канттармен ашық тізбекті түрде әрекеттеседі, ал циклді түрден ашық түрге ауысуы қышқыл катализаторлар аркылы жүреді. Олар циклді ашады. N-гикозидтердің көбі циклді түрде болатыны дәлелденді. Төрт циклді N-гикозид түрлерінің теориялық болу мүмкіндігі және екі Шифф негізіндегі түрлер.

N-гикозиламиннің түзілу механизмін берген Исбел және Фраш. Бұл жүйе бойынша канттың циклдық түрі протонның көмегімен ашық тізбекке айналып, одан кейн аминдермен әрекеттеседі.амин косылган жерден су бөлінеді, ал пайда болған аммоний ионы , протондалған шифф негізі циклденеді. Алкил және арилгликозидтері өте тұраксыз қосылыстар, олар жеңіл гидролизге ұшырап, амадори кайта топтасуына және баска реакцияларга түседі.

Тәжірибе жүзінде пираноза түрлерінің болуы дәлелденген, ал Шифф негізі N-гикозиламинге өтудегі орталық қосылыс.бос канттарға тән касиет ,ол мутаротацияны N-гикозидтерге корсетеді.

Қышқылдар әсерінен N-гикозиламиндер амадори кайтатоптасуынан онай түседі, түзілген қосылыстар түссіз кристалдар береді.

38) Полисахаридтерді бөліп алу. Полисаха-ді бөліп алу әдістері оның ерігіштік, әр түрлі реагенттерге лабильдігі сияқты қасиеттеріне байланысты. Суда еріген полисах-ді сумен, қышқыл немесе сілтілік ерітінділермен экстрациялап, белгілі бір әдістермен тұндыруға болады. Егер полисахаридтер ерімесе немесе тұрақты болса, онда олармен байланысты заттарды бөліп алу немесе бұзу онайырақ болады. Экстракцияның жай нұсқасы – бөліп алынатын полисахаридтердің еруі. Көп жағдайларда қолданылатын еріткіш – су, ерігіштікті жоғарылату үшін қыздыруға болады. Полисахаридтердің судағы әртүрлі ерігіштігі, оларды фракциялап бөлуге мүмкіндік береді. Жылы сумен крахмалды бөліп алғанда, ерітіндіге амилоза өтеді, ал өте қатты ісінетін және жоғары молекулалы амилопектин ерітіндіге өте аз мөлшерде өтеді. Көптеген қышқылдық функционалды топтары бар полисахаридтер. Ерекше жағдайда немесе өте сирек полисахаридтерді басқа еріткіштермен бөліп алады, диметилсульфоксидпен, диметилформамидпен, сулы спиртпен және т.б. олардың көмегімен салыстырмалы түрде төменірек массалы немесе азполярлы орынбасушылары көп мөлшерде (мысалы, ацетил тобы) болатын полисахаридтерді таңдамалы экстракциялауға болады. Бөліп алынған полисахаридтер кейін тұндырылады. Мұнда олар тұнып қана қоймай, төмен молекулалық қоспалардан тазартылады, көп жағдайда минералды тұздардан, экстракциялау кезінде ерітіндіге полисахаридтермен бірге өтетін моносахаридтер мен төменгі олигосахаридтерден тазартылады. Тұндырғыш зат ретінде көбінесе этил спирті қолданылады. Спирт концентрациясы 80 % болғанда, көп полисахаридтер тұнбаға түседі, ал төмен молекулалық қоспалар ерітіндіде қалады. Ақырындап спирт қосып, тұндыра берсек, спирттің жоғарылай беретін концентрациясына байланысты, полисахаридтердің фракциялы тұндырылуын жүргізуге болады. Кейбір жағдайларда полисахаридтердің тұндырылуы тұздармен жүргізіледі. Бейтарап полисахаридтерді тұндыру кезінде, бейтарап тұздар (мысалы, аммоний сульфаты) қатысында ерігіштігінің төмендеуі қолданылады. Басқа жағдайларда қышқылдық полисахаридтерді (альгинді және пектинді қышқылдар) тұндыру кезінде суда нашар еритін сол полисахаридтердің барийлі немесе кальцийлі тұздары қолданылады, ол қышқылдық және бейтарап полисахаридтерді бөлуге мүмкіндік береді. Полисахаридтер Фелинг ерітіндісімен тұндырылғанда мыс комплекстері түзіледі. Полисахаридтің моносахаридті қалдықтарында екіншілік гидроксил болғанда, мыс ионы гидроксилдердің сутек атомының орнын басады да, суда ерімейтін қосылыс түзеді. Полисахаридтердің мыс комплексін сірке қышқылымен ыдыратады, кейін оларды спиртпен тұндырады. Бірақ, құрамында күшті негіз бен сірке қышқылы бар Фелинг ерітіндісін қолдану, бастапқы полисахаридтердің деполимеризациялануы мен деградациялануына әкелуі мүмкін. Полисахаридтерді тазарту. Бөліп алынған полисахаридтер, қоспалардан бөліктеп тазартылады. Одан арғы төмен молекулалық қоспалардан тазарту диализдеу, электродиализдеу (электрлік ток қатысында иондар оңай шығарылады), ультрафильтрлеу (кеуек мөлшері белгілі жартылай өткізгіштік мембрана арқылы) әдістері арқылы өткізіледі, бұл арқылы қоспалар кетіп, полисахаридтер молекулалық массалары белгілі шектелген фракцияларға бөлінеді. Ақуыз қоспалары үшхлорсірке қышқылымен кетеді: полисахаридті 5-10 % қышқылда ерітеді, ақуыз коагулянтын центрифуга арқылы бөліп алады, кейін ерітіндіден полисахаридті спиртпен тұндырады. Бұл әдіс ақуыздан босату үшін қолайлы болып келеді, бірақ полисахарид үшін кейбір деполимеризациялау жүргізеді. Жұмсағырақ әдіс Севага әдісі: амил спирті бар хлороформмен полисахарид ерітіндісін өңдегенде, ақуыз хлороформ-сулы орта шекарасында жиналады. Нуклеин қышқылды ферментті бөлу қажет болады. Полисахаридтерді бөлу мен тазартуда хромотографиялық әдіс маңызды роль атқарады.Полисахаридтердің әртүрлілері болғандықтан, хромотография әдістері тең мөлшердеқолданылмайды. Таза полисахаридтерде хроматографиялық қозғалмалылығы жақын, сорбциялыққасиеттері мен коллоидтық мінезі ұқсас болатын полимергомологтардың жинағы, қағаздық,үлестірлік және адсорбционды хроматография түрлері аз эффект көрсетеді. Полисахаридтерді бөлу мен тазартуда ионалмастырғыш хроматографиялау және гельфильтрациялау маңызды роль атқарады.

39. Крахмалдың химиялық қасиеттеріне сапалық реакциялары.Крахмал салқын суда ерімейтін ақ түсті ұнтақ зат. Ыстық суда ісініп, коллоид ерітінді — клейстер түзеді.Крахмалдың маңызды химиялық қасиеттерінің бірі — йодпен әрекеттескенде көк түстің пайда болуы. Оны картоптың немесе ақ нанның кесіндісіне, крахмал клейстріне йод ерітіндісін тамызып көруге болады. Бұл реакцияны тағам өнімдерінде крахмалдың бар-жоғын анықтау үшін қолданады.

Крахмал минерал қышқылдың (H₂SО₄) немесе ферменттердің әсерінен гидролизденіп, глюкоза түзеді:

(С₆Н₁₀О₅)_n + nH₂O → C₆H₁₂O₆

Реакция жағдайына байланысты әр түрлі аралық өнімдер түзіліп, гидролиз сатылап жүруі мүмкін:

(С₆Н₁₀О₅)_n → (C₆Н₁₀О₅)m → xС₁₂Н₂₂O₁₁ → nС₆Н₁₂O₆

Макромолекуланың ыдырауы біртіндеп іске асады, әуелі ірі молекулалы қосылыс декстрин, содан кейін дисахарид мальтоза және гидролиздің соңғы өнімі глюкоза түзіледі.

Крахмалдың ферменттік гидролизі

Крахмал

↓

Еріген крахмал

↓

Амилодекстрин (йод→ көк түс)

↓

Эритродекстрин (йод →қызыл)

↓

Ахродекстрин ( йод →сары түс)

↓

Мальтодекстрин (йод түс бермейді)

↓

Мальтоза

40). Тірі организмдердің ерекше қасиеті — олар зат алмасуға (метаболизмге) және көптеген әр түрлі химиялық реакцияларға қатысуға кабілетті болады. Сырткы ортамен үнемі зат алмасып отыру — тірі жүйелердің негізгі қасиеттерінің бірі. Жасушаларда биологиялық синтез және ыдырау процестері үздіксіз жүріп отырады. Синтез процесі жалпы анаболизм (гр. "ана" — тірі дене), ал ыдырау процесі катаболизм (гр. "ката" — өлі дене) деп аталады.

Синтез — бұл жай заттардың энергия жұмсау аркылы күрделі заттар түзу процесі. Мысалы, аминқышқылдарынан нәруыздар, моносахаридтерден күрделі көмірсулар, нуклеотидтерден нуклеин қышқылдары синтезделеді. Синтезделген заттар өсу процесі кезінде жасуша мен оның органоидтерінің түзілуі үшін және жұмсалған немесе зақымданған молекулаларды қалпына келтіру үшін пайдаланылады.

Ыдырау процесі кезінде күрделі заттардан жай заттар түзіліп, энергия бөлініп шығады. Мысалы, қанттар органикалық қышқыл мен спиртке ыдыраса, органикалық қышкылдар өз кезегінде көмірқышқыл газы мен суға ыдырайды. Зат алмасудың ерекше белгісі сол, мұнда анаболизм және катаболизм процестері бірдей уакытта сыртқы ортамен өзара тура байланыста жүреді.

Метаболизмнің қарапайым молекулаларынан күрделі құрылымдық заттардың түзілу реакциясын анаболизм деп атайды. Анаболизм –күрделі молекулалардың биосинтезіндегі энергия жұмсалатын

Анаболизм сатылары:

1 саты: аминқышқылы, моносахарид, тепеноид, нуклеотидтер сияқты бастапқы молекулалар түзіледі.

2-саты: түзілген молекулалардан АТР энергиясының жұмсалуы арқылы белсенді формаға ауысуы.

3-саты: белсендірілген мономерлер күрделі молекулаларға бірігеді.

. Анаболизм реакцияларына мыналар жатады:

• қанттар мен полисахаридтердің синтезі;

• крахмал және целлюлозаның түзілуі;

• глицерин мен май кышқылдарынан майдың, органикалық қышқылдардан аминқышқылының, аминқышкылы мен қанттардан нуклеин кышқылдары азоттық негіздерінің синтезделуі.