Удың ағзаға ену жолдары

Улы заттардың ағзаға ену жолдары, сіңу жылдамдығы токсикологияда аса маңызды болып саналады. Мал дәрігерлік токсикологияда ағзаға удың ауыз арқылы ену жолы негізгі маңызға ие. Қарында улы заттар азықпен, қарын сөлімен, ондағы микрофлоралармен араласады. Мұның бәрі қарынға түскен улы заттардың физикалық - химиялық құрылымына және уытттылығына әсер етеді. Мысалы, құрамында алколойдтары бар өсімдіктер қарынға түскенде азық есебінен уыттылығын жоғалтады, ал каломель қарында уытты әсер ете алмайды, бірақ кейбір жағдайларда сулемаға айналып кетуі мүмкін. Өз кезегінде, ол өте уытты. Құсқан кезде қарыннан улы заттар шықпаса, онда кілегей қабықтардың сору қабілеті нашарлап, у ащы ішекке, одан ары қанға, қан арқылы бауырға өтеді. Тоқ ішекте ащы ішекке қарағанда удың сорылуы аз деңгейде болады.

Тыныс алу (ингаляциялық) жолмен ағзаға газ тәрізді улы заттар (көміртегі тотығы , күкіртті сутегі, аммиак) т.б. аэрозольдар, шаң-тозаң түсуі мүмкін. Бұл жолмен ағзаға түскен у өкепе арқылы сорылып, онда күшті тітіркенген өкпе ұлпалары қабынуға ұшырайды (хлор, фосген) немесе өкпе арқылы қанға сіңіп, ағзаға резорбтивті әсер етеді.

Улы заттар әртүрлі ағзалардың кілегей қабықтары арқылы да сорыла алады. Сонымен қатар, көз конъюктивасы, жыныс мүшелерінің кілегей қабықтары, қуық арқылы да енеді. Бірақ, бұлардың мал дәрігерлік токсикология тәжірибесінде маңызы шамалы. Кейбір улы заттар тері арқылы да енуі мүмкін.

Удың ағзаға таралуы және оның талғамалы әсері

Улы заттар жергілікті және жалпы әсер етеді.

- Жергілікті әсер еткенде улы заттар сол жердегі ұлпалармен ғана байланысқа түседі. - Ал жалпы әсер еткенде улы зат қанға түседі де, бүкіл ағзаға таралады және жекелеген мүшелер жүйесін зақымдайды да, клиникалық белгілері пайда болады.

Улы заттар мал ағзасына талғамалы әсер еткенде жүйке жүйесін, ас қорыту жолдарын зақымдайды, бұл улы заттардың ағзаға таралуының негізгі көрінісі болып табылады.

Улы заттардың резорбтивті (қанға сіңгеннен кейінгі) әсері ағзаның қан тамырлар жүйесімен тығыз байланысты болады. Қандағы өзгерістер қозу және тежелу түрінде білінуі мүмкін. Қан улы заттарды бүкіл ағзаға тасымалдайды және жүйке ұлпасына да жеткізеді, жүйке қызметінің бұзылуы, қатерлі белгілер пайда болады. Жүйке жүйесін зақымдайтын улы заттарға есірткілер, гликозидтер және алколойдтар жатады.

Ағзаға түскен улы зат ұлпалармен өзара әрекеттесу барысында көптеген өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістер удың физиклық - химиялық қасиеттерімен анықталады, сондай-ақ ағзаның залалсызданыдыру мүмкіндігіне немесе удың бөлінуіне де байланысты болады.

Улы заттардың ағзадағы күйі және оларды залалсыздандыру жолдары

Кейбір улар ағзада сорылып (сіңіріліп), ұлпалар мен торшаларға таралып, олармен өзара әсерлеседі. Улы заттардың ағзада таралуы бірдей немесе кейбір мүшелерге көп мөлшерде таңдамалы түрде жинақталуы мүмкін. Сондықтан да мүшелердің зақымдалуы әртүрлі бағытта болады. Әсіресе алиментарлы (азықтық) улану кезінде улы заттар бауырда көп жинақталынады. Сонымен қатар, көп жағдайда зақымданған мүшелерде у залалсызданады. Мұндай жағдайлар көбінесе созылмалы улану кезінде байқалады. Мысалы: фтор қосылыстары сүйек ұлпасында немесе хлорорганикалық қосылыстардың май ұлпаларында шөгуінен ( қор - депо) пайда болады. Бұл ауыр металдар мен басқада көптеген улы заттарға да қатысты.

Көп жағдайда улардың ағзада әртүрлі қосындыларға айналуы қиынға түседі. Осыдан барып ағза көптеген улар үшін ыңғайлы залалсыздандыратын орын болып табылады.

Ағзада өтетін тотығу-тотықсыздану реакциялары немесе кешенді құрылымдар түзілуі улы заттардың құрылысын өзгертіп, концентрациясын төмендетіп, моллекулаларының ыдырауына әкеліп соқтырады. Ағзада тотығу реакциясы өте жақсы жүреді, бұл көптеген улы заттарға да әсер етеді. Нитриттердің - нитратқа, альдегидтердің - қышқылдарға, бензолдың - фенолға, морфиннің - оксиморфинге айналуын атап көрсетуге болады.

Бауырда кейбір улы заттар күкіртпен кешенді қосылыс түзеді. Осының нәтижесінде фенол туындылары залалсызданады, фенильсульфаттар күкіртпен қосылады. Ескертетін нәрсе: удың залалсыздануына ағзаның әртүрлі жүйелері де әсер етеді. Бұл жағдайда ферментті жүйелер де ескеріледі. Кейбір улар ферменттердің маңыздылығын төмендетеді және ағзаның улануына әкеліп соғады. Бұған мысал: фосфорорганикалық заттар холинэстеразаның ингибиторы болып табылады.

Кейбір улар ағзада тез бұзылады, керісінше біреулері біртіндеп өзгереді. Созылмалы уланулар нәтижесінде ағзаға түскен улар жинақталып,кумулятивті әсер етеді.