42. Қаржы активі және қаржы міндеттемесі бір-біріне қарсы есепке алынуға тиіс, ал нетто-сома баланста тек қана мынадай жағдайларда ұсынылуы тиіс:

(а) ұйым ағымдағы уақытта танылған сомаларды есептеуге заңды құқығына ие болған жағдайда;

және

(b) ұйымның не қарсы талаптарды есептеу жолымен есеп айырысу жасау, не бір уақытта активті өткізіп және міндеттемені орындау ниеті болған жағдайда.

Тануды тоқтату критерийлеріне түспейтін қаржы міндеттемесі беруді есептеу кезінде ұйымның жіберілген активтің және қатар жүретін міндеттеменің өзара есептелуін шығаруға құқығы жоқ (39 IAS Халықаралық стандартынатың (36-параграфын қараңыз)).

43. Осы Стандарт есептілікте нетто-негіздегі қаржы активтерін және қаржы міндеттемелерін ұсынуды ол ұйым күтетін екі немесе одан да көп бөлек қаржы құралдары ағындары көрсететін жағдайда ғана талап етеді. Ұйымның бір нетто-саны қабылдай немесе төлеу ниеті болған жағдайда, оның негізінен бір ғана қаржы активі немесе қаржы міндеттемесі бар. Басқа жағдайларда сипаттамадан шыға отырып, ресурс немесе ұйым міндеттемесі ретінде қаржы активтері және қаржы міндеттемелері бір-бірінен бөлек ұсынылады.

44. Танылған қаржы активінің қаржы міндеттемесіне қарсы есептеу және нетто-соманы есептілікте ұсыну қаржы активін немесе міндеттемесін тануды тоқтатумен бірдей емес. Өзара есептесудің табысты немесе залалды тану салдары болмаған кезде, қаржы құралын тануды тоқтату бұрын танылған бапты баланстан шығарумен қатар, табыстың және залалдың танылуына әкеліп соқтырады.

45. Өзара есептеуге арналған құқық дебитордың кредиторға берешектің барлық сомасын немесе бір бөлігін оған кредитордан алынуға жататын берешек сомасын қарсы қоя отырып, реттеу немесе элиминирлеуге арналған шартта немесе өзгеше түрде айқындалған заңдық құқығы болып табылады. Дебитордың, сирек жағдайларда, өзара есеп айырысуға дебитордың құқығының бар екенін біржақты көрсететін үшжақты келісім болған жағдайда ғана кредиторға борыштың сомасына қарсы есептеу үшін үшінші тұлғадан алынуға жататын соманы пайдалануға арналған заңды құқығы болуы мүмкін. Өзара есеп айырысу құқығы заңды құқық болып табылатындықтан, осы құқық негізге алатын шарттар әр түрлі заңдық ортада әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан тараптар арасындағы қатынастарға қолданылатын заңдарды назарға алған жөн.

46. Қаржы активін және қаржы міндеттемесін өзара есептеуге заңды құқығының болуы, қаржы активімен және қаржы міндеттемесімен байланысты құқықтар мен міндеттемелерге ықпал етеді және ұйымның кредиттік тәуекелге және өтімділік тәуекеліне ұшырауына ықпал етуі мүмкін. Шындығында, құқықтың болуы өздігінен өзара есептеуге жеткілікті негіз болып табылмайды. Осы құқықты пайдалану немесе міндеттемелер бойынша бір мезгілде есептесуді жүргізу ниеті болмаған кезде ұйымның болашақ күтілетін ақша қаражатының мөлшері және уақыт бойынша бөлу өзгеріссіз қалады. Ұйым өзінің құқығын пайдалану немесе бір мезгілде есептесу жүргізуге ниеттенген кезде нетто-негізде активтер мен міндеттемелерді ұсыну күтілетін ақша қаражатының болашақтағы ағынының шамасын және уақыт бойынша бөлуді, сондай-ақ осы ағындар ұшырайтын тәуекелді неғұрлым дәл көрсетеді. Тараптардың біреуінің немесе екеуінің де тиісті заңдық құқығы болмаған кезде қарсы талаптарды есептеу жүргізу ниетінің болуы, жекелеген қаржылық активтер және қаржылық міндеттемелерге байланысты құқықтар мен міндеттемелер өзгермейтіндіктен, осындай есептеу үшін жеткілікті негіз болып табылмайды.

47. Ұйымның нақты активтерді және міндеттемелерді есептеу ниетіне оның шаруашылық қызметтегі әдеттегі тәжірибесінің, қаржы нарығының жағдайлары және қарсы талаптарды немесе бір мезгілдегі есептеу мүмкіндігін шектей алатын басқа да міндеттемелер әсер ете алады. Ұйымның есептеуге құқығы бола тұрып, бірақ ол қарсы талаптарға есептеме жасау ниеті болмаса, бір мезгілде активті іске асыруды және міндеттемені өтемесе, ұйым ұшырайтын кредит тәуекеліне осы құқықтың әсері 7 IFRS Халықаралық стандарттың 36-параграфына сәйкес ашылады.

48. Екі қаржы құралы бойынша міндеттемелерді бір мезгілде, мысалы, ұйымдастырылған қаржы нарығында клирингтік төлем арқылы немесе тараптар арасындағы тікелей айырбас кезінде өтей алады. Мұндай жағдайда істің мәніне қарай ақша қаражатының ағындары бір нетто-соманың баламалары, ал кредит тәуекеліне немесе күшін жою тәуекеліне ұшырау қаупі жоқ. Басқа жағдайларда ұйым жеке сомаларды алу және активтің толық сомасына кредит тәуекеліне немесе міндеттемелерінің барлық сомасына жою тәуекеліне ұшырай отырып, екі құрал бойынша есептеме жүргізе алады. Осындай тәуекелге ұшырау қаупі елеулі болуы мүмкін, бірақ салыстырмалы түрде ұзаққа созылмайды. Осыған сәйкес, қаржы активінің жүзеге асырылуы және қаржы міндеттемесінің өтелуі мәмілелер бір уақытта өткен кезде ғана бір мезгілді болып табылады.

49. 42-параграфта аталған талаптар:

(а) бір қаржы құралының қасиетін шығару үшін (атап айтқанда, «синтетикалық құралдың» бірнеше әр түрлі қаржы құралдары пайдаланғанда);

(b) қаржы активтері және қаржы міндеттемелері бастапқы тәуекелдері бірдей қаржы құралдарына байланысты пайда болғанда (мысалы, форвардтық шарттардің сол портфелінің немесе басқа туынды құралдардың құрамдас бөлігіндегі активтер және міндеттемелер), бірақ әр түрлі контрагенттермен байланысты болған;

(с) регресс құқығынсыз қаржы міндеттемелерін қамтамасыз ету ретінде кепілдікке қаржы немесе басқа да активтер берілген;

(d) міндеттемелерді өтеу есебінен бұл активтерді кредит берушінің қабылдауынсыз міндеттеме бойынша есептеу үшін қаржы активтерін борышкер трастқа берді (мысалы, өтеу қоры);

немесе

(e) сақтандыру шарты бойынша талап қоюшы арқылы үшінші тараптан өтемақы

алынуы мүмкін жағдайда жалпы қанағаттандырылмайды, және өзара сынақ әдетте жүргізілмейді.

50. Бір контрагентпен қаржы құралдары бар бірнеше мәмілені жүзеге асыратын ұйым онымен «өзара есептесу туралы бас мәмілені» жасаса алады. Осындай мәміле кез келген келісілген шарттар орындалмаған немесе тоқтатылған жағдайда мұндай мәміле таратылатын барлық қаржы міндеттемелері бойынша қарсы талаптардың бір мезгілді есептеуін қарастырады. Осы мәмілелерді қарсы ұйымдар банкрот болған жағдайда залалдардан немесе контрагент өзінің міндеттемелерін орындау қабілеті болмау нәтижесінде басқа міндеттемелерден сақтайды. Өзара есептеме жасау туралы бас келісім арқылы белгілі бір талапты орындамаған немесе істің барысы қалыпты болған жағдайда туындайды деп күтілмейтін басқа да жағдайларда ғана жекелеген қаржы активтерін немесе қаржылық міндеттемелерді іске асыруға немесе өтеуге ықпал ететін, әдетте заңдық күшке ие болатын қарсы талаптарға есептеме жүргізу құқығы белгіленеді. Өзара есептеме жасау туралы бас келісім 42-параграфта келтірілген өлшемдердің екеуі де қанағаттандырылмаса, өзара есептеме жасау үшін негіздеме болмайды. Өзара есептеме жасау туралы бас келісімнің мәні болып табылатын қаржы активтері немесе қаржылық міндеттемелер есептелмесе, кәсіпорынның кредит тәуекеліне ұшырауына осы келісімнің ықпалы 7 IFRS Халықаралық стандартының 36-параграфына сәйкес ашылады.

АҚПАРАТТЫ АШУ

51-95. [жойылған]

Күшіне ену күні және өтпелі кезең

96. Ұйым осы Стандартты 2005 ж. 1 қаңтардан және осы күннен кейінгі басталатын жылдық кезеңдерге қатысты қолдануы тиіс. Стандартты мерзімінен бұрын қолдануға қолдау көрсетіледі. Ұйым осы Стандартты 2005 ж. 1 қаңтарға дейін басталатын кезеңдерге қатысты қолданыла алады, 2004 ж. наурызда қабылданған түзетулерді қоса алғанда, бірақ 39 IAS Халықаралық стандартты (2003 ж. редакцияда) бірдей мезгілде қолдану шартымен ғана. Егер ұйым осы Стандартты 2005 ж. 1 қаңтарға дейін басталатын кезеңдерге қатысты қолданса, осы фактіні ашуға міндетті.

96А Жоюдан соң туындайтын мерзімнен бұрын өтеу құқығы бар қаржы құралдары және

міндеттемелер (32 (IAS) ХҚЕС-на және 1(IAS) ХҚЕС-на түзетулер), 2008 жылдың ақпанында шығарылған, 16А және 16В тармақтарындағы немесе 16С және 16D тармақтарындағы белгілері бар және шарттарға сай қаржылық құралдарды үлестік құрал деп жіктеуді талап етті, 11, 16, 17-19, 22, 23, 25, AG13, AG14 және AG27 тармақтарына түзтулер енгізді, 16А-16F, 22A, 96B, 96C, 97C, AG14A-AG14J және AG29A тармақтарын қосты. Осы түзетулерді кәсіпорын 2009 жылдың 1 қаңтарынан немесе бұдан кейінгі күннен бастап жылдық кезеңдер үшін қолдануы тиіс. Бұдан ертерек қолданысқа рұқсат етіледі. Егер кәсіпорын өзгерістерді ертерек мерзім ішінде қолданса, бұл деректі ашып көрсетуі тиіс және ілеспелі түзетулерді 1(IAS) ХҚЕС-қа, 39 (IAS) ХҚЕС-қа, 7 (IFRS) ХҚЕС-қа және 2 (IFRIC) ХҚЕСТК -ке сол уақытта қолдануы тиіс.

96В Жоюдан соң туындайтын мерзімнен бұрын өтеу құқығы бар қаржы құралдары және

міндеттемелер қолданылу салаларын шектелген ерекшелік енгізді, сондықтан кәсіпорын осы ерекшелікті ұқсастығына қарай қолданбауы тиіс.

96С құралдардың осы ерекшелік бойынша жіктелуі осындай құрал жөнінде 1(IAS) ХҚЕС, 32(IAS) ХҚЕС, 39 (IAS) ХҚЕС, 7 (IFRS) ХҚЕС бойынша есеп берумен шектелуі тиіс. Құрал үлестік құрал ретінде басқа құсқау бойынша, мысалы 2 (IFRS)акцияға негізделген төлемдер ХҚЕС бойынша қарастырылмауы тиіс.

97. Осы Стандарт ретроспективті негізде қолданылуы тиіс.

97А 1 (IAS) (2007 жылы қайта қаралғандай) ХҚЕС бойынша ХҚЕС-тарында қолданылған терминологияға түзету енгізілді. Сонымен бірге 40 тармаққа түзетулер енгізілді. Кәсіпорын осы түзетулерді жылдық кезеңдер үшін 2009 жылдың 1 қаңтарынан немесе осы күннен кейін бастап қолдануы тиіс. Егер кәсіпорын 1 (IAS) (2007 жылы қайта қаралғандай) ХҚЕС-ын ертерек мерзімде қолданса, осы түзетулер сол ертерек мерзім ішінде қолданылуы тиіс.

97В 3 IFRS (2008 жылы қайта қаралғандай) ХҚЕС бойынша 4(с) тармағы алынып тасталды. Кәсіпорын осы түзетулерді жылдық кезеңдер үшін 2009 жылдың 1 шілдесінен немесе осы күннен кейін бастап қолдануы тиіс. Егер кәсіпорын 3 IFRS (2008 жылы қайта қаралғандай) ХҚЕС-ын ертерек мерзімде қолданса, осы түзетулер сол ертерек мерзім ішінде қолданылуы тиіс.

97С 96А тармақта сипатталған түзетуледі қолданғанда, кәсіпорыннан басқа тарапқа нетто-активтің пропорциялық үлесін тек жоюдан соң үлестіру міндеттемесі бар бірлескен қаржылық құралды бөлек міндеттеме және үлес компоненттеріне айыру талап етіледі. Егер міндеттеме компоненті өтелген болса, 32 (IAS) ХҚЕС-қа енгізілген түзетулерді ретроспективті қолдану үлестің екі компоненттін айырумен бірге жүреді. Бірінші компонент жинақталған үлестірілмеген таза пайда бойынша болады және міндеттеме компонентіне қосылған жинақталған пайызды көрсетеді. Басқа бір компоненті бастапқы үлес компонентін көрсетеді. Сондықтан, егер, міндеттеме компоненті түзетулеерді қолдану күнінде өтелген болса, кәсіпорын осы екі компоненттерді айырмаса да болады.

97D 4 тармаққа 2008 жылдың мамырында шығарылған ХҚЕС-тарына жетілдірулер бойынша түзетулер енгізілді. Осы түзетулерді кәсіпорын 2009 жылдың 1 қаңтарынан немесе бұдан кейінгі күннен бастап жылдық кезеңдер үшін қолдануы тиіс. Бұдан ертерек қолданысқа рұқсат етіледі. Егер кәсіпорын түзетулерді ертерек мерзім ішінде қолданса, бұл деректі ашып көрсетуі тиіс және сол ертерек мерзім ішінде 2008ж. мамырында шығарылған 7 (IFRS)ХҚЕС-ның 3 тармағына, 28 (IAS)ХҚЕС -ның 1 тармағына және 31 (IAS)ХҚЕС -ның 1 тармағына енгізілген түзетулерді қолдануы тиіс. Кәсіпорынның осы түзетулерді проспективті түрде қолдануына рұқсат етіледі.

БАСҚА ҚҰЖАТТАРДЫҢ КҮШІН ЖОЮ

98. Осы Стандарт 2000 ж. қаралған 32-«Қаржы құралдары – ақпаратты ашу және беру» IAS Халықаралық стандартын алмастырады.*

99. Осы Стандарт мынадай Түсініктерді ауыстырады:

(а) «Қаржы құралдарын жіктеу – шартты өтеу бойынша бағалау міндеттемелері» SIC-5-ті;

(b) «Акционерлік капитал – қайта сатып алынған меншікті үлестік құралдары» SIC-16-ті;

және

(с) «Жекеменшік капитал – жекеменшік капиталымен операциялар бойынша шығындар» SIC-17-ті.

* 2005 жылғы тамызда IASB қаржы құралдары туралы ақпаратты ашып көрсетуге қатысты барлық ережелерді 7-«Қаржы құралдары – ашып көрсету» IFRS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына көшірді.

100. Осы Стандарт «Қаржы құралдары - ұстаушылар сатып ала алатын құралдар немесе құқықтар» SIC D34 Жарияланым жобасының күшін жоя алады.

А ҚОСЫМШАСЫ: 32-«Қаржы құралдары – ақпаратты ашу және беру» IAS Халықаралық стандартын қолдану жөніндегі нұсқаулық

Осы Қосымша осы Стандарттың ажырамас бөлігін құрайды.

AG1. Қолдану бойынша осы Нұсқама осы Стандарттың нақты ережелердің қолданылуын түсіндіреді.

AG2. Осы Стандарт баланста немесе қаржы құралдарын бағалауда тану рәсіміне қатысты емес. Қаржы активтерін және қаржы құралдарын тану және бағалау талаптарын 39-«Қаржы құралдары – тану және бағалау» IAS Халықаралық стандарты қалыптастырған.