Раздзел сямнаццаты Падводны лес

Нарэшце мы прышлі да ўзлесся, мабыць, аднаго з прыгажэйшых у неабсяжных уладаннях капітана Нэма. Ён лічыў гэты лес сваёй уласнасцю, прысвойваючы сабе тыя-ж правы, якія былі ў першых людзей у першыя дні існавання свету. Ды і хто яшчэ мог прэтэндаваць на права ўладання падводнымі маёнткамі? Хто іншы, больш смелы піянер, з’явіцца сюды з сякерай у руках высякаць драмучыя лясы?

Лес вострава Крэспо складаўся з вялікіх дрэвавідных раслін, і як толькі мы ўвайшлі пад яго прасторны шацёр, я быў здзіўлены адной асаблівасцю ў размяшчэнні галін. Нічога падобнага я да гэтага часу не бачыў!

Травянікі, якія засцілаюць дно і галлё на дрэвах, не гнуліся, не выгіналіся і не ляжалі ў гарызантальнай плоскасці — ўсе яны перпендыкулярна паднімаліся да паверхні акіяна. Самыя тонкія былінкі выцягваліся стрункай угару, як жалезныя пруты. Фуксіі і ліяны, пад уплывам шчыльнасці акружаючага асяроддзя, таксама выцягваліся ўгару па строга перпендыкулярнай лініі. Гэтыя расліны, калі я адсоўваў іх у бок, зараз-жа прымалі свой ранейшы стан, як толькі я апускаў руку.

Хутка я прызвычаіўся да гэтага дзіўнага царства вертыкальнасці, таксама як і да акружаючай нас адноснай цемры. “Глеба” ў лесе была ўсеяна вострым каменнем. Падводная флора здавалася мне дужа багатай.

Мне не адразу ўдалося адрозніць расліннае царства ад жывёльнага: я лічыў зоафіты за гідрафіты, і наадварот. І хто не памыліўся-б на маім месцы? Фауна і флора так-жа ж моцна звязаны ў гэтым падводным свеце!

Я заўважыў, што ўсе расліны штучна прыклейваліся да грунту, а не раслі з яго. У гэтым няма нічога дзіўнага: пазбаўленыя карэнняў, яны патрабуюць ад глебы не жыццёвых сокаў, а толькі пункта апоры. Таму яны з аднолькавай ахвотай селяцца і на камянях, і на пяску, і на гальцы і на ракушках. Гэтыя расліны жывуць, дыхаюць і харчуюцца вадой, якая іх акружае. Большасць з іх замест лісця выпускае маленькія пласцінкі самай дзіўнай формы. Афарбоўка гэтых пласцінак абмежавана гамай наступных колераў: ружовы, кармінавачырвоны, зялёны, аліўкавы, буры і карычневы. Я зноў убачыў тут, але ўжо не засушанымі, як у калекцыях “Наўтылуса”, а поўнымі жыцця, падзін-паўлінаў, падобных да раскрытых веяроў, ярка-чырвоныя цэраміі, ламінарыі, выцягваючыя маладыя атожылкі, ніцевідныя нерэацістэі, якія цвітуць на вышыні пятнаццаць метраў, букеты ацэтабулаў, чыё сцябло ўтаўшчаецца ўгары, і мноства іншых марскіх раслін, якія не мелі кветак. “Які дзіўны свет, — сказаў адзін натураліст, — тут жывёлы цвітуць, а расліны не даюць кветак!”

Пад ценем розных дрэвавідных раслін, не ўступаючых па велічыні дрэвам умеранага пояса, віднеліся сапраўдныя зараснікі жывых кветак, цэлыя парканы з зоафітаў, пад якімі пышна красаваліся меандрыны з пакручастымі барознамі, жаўтаватыя карыяфілы з празрыстымі шчупальцамі, і для поўнай аналогіі з надземным садам — рыбы-мухі пераляталі з кветкі на кветку, як рой калібры, а з-пад ног у нас падымаліся, як зграі бекасаў, жоўтыя лепісаканты, дактыляптэры і монацэнтры.

А гадзіне дня капітан Нэма даў сігнал на адпачынак. З свайго боку, я быў вельмі задаволены гэтым. Мы расцягнуліся на дне пад ценем аларый, даўгія сцяблы якіх уздымаліся ўгару, як стрэлы.

Гэты адпачынак быў вельмі прыемны. Не хапала толькі магчымасці пагутарыць. Але ні гаварыць, ні слухаць нельга было. Я абмежаваўся тым, што прыблізіў сваю вялікую мядзяную галаву да гэткай-жа галавы Канселя і ўбачыў, што вочы майго слаўнага таварыша блішчаць ад захаплення. У знак свайго поўнага задавальнення ён смешна закруціў галавой унутры металічнай каскі.

Мяне дужа здзівіла, што пасля чатырохгадзіннай прагулкі я не адчуваў голаду. Чаму страўнік выяўляў гэтую ўмеранасць — я не ведаю. Але затое мне страшэнна хацелася спаць, як гэта бывае з вадалазамі. Павекі мае сплюшчваліся пад тоўстым шклом, і я аддаўся дрымоце, якой да гэтага часу перашкаджала толькі хада. Капітан Нэма і яго асілак-матрос першыя падалі прыклад і, расцягнуўшыся на сваім празрыстым вадкім ложы, моцна спалі.

Не магу сказаць, колькі часу я праспаў. Але калі я прачнуўся, сонца хілілася да заката. Капітан Нэма ўжо быў на нагах. Я толькі пачаў яшчэ пацягвацца, як раптам нечаканае з’явішча прымусіла мяне адразу ўскочыць на ногі.

За некалькі крокаў ад мяне стаяў велічэзны марскі павук, ростам у цэлы метр; вылупіўшы свае раскосыя вочы, ён, відаць, хацеў напасці на мяне. Хаця мой скафандр быў дастаткова шчыльным, каб абараніць мяне ад яго ўкусаў, але я ўсё-такі не мог устрымацца, каб не задрыжаць ад жаху. У гэтую хвіліну прачнуліся Кансель і матрос з “Наўтылуса”. Капітан Нэма паказаў матросу на гэтую жывёліну, і ён забіў яе ўдарам прыклада.

Сустрэча з павуком навяла мяне на думку, што ў гэтых цмяных глыбінях маглі пражываць і іншыя жывёлы, больш страшныя, супроць якіх мой скафандр не з’явіцца дастатковай абаронай. Я вырашыў быць асцярожным.

Я думаў, што гэты адпачынак азначаў канец прагулкі, але аказалася, што я памыліўся, — замест таго, каб павярнуць да “Наўтылуса”, капітан Нэма зноў пайшоў наперад.

Дно паступова ўсё больш зніжалася, і ідучы па яго пакатасці, мы адыходзілі ўсё далей у глыб мора. Павінна было быць каля трох гадзін дня, калі мы дасягнулі вузкай лагчыны, выкапанай паміж двума стромкімі скаламі на глыбіні ў сто пяцьдзесят метраў. Дзякуючы дасканаласці нашага вадалазнага адзення, мы апусціліся ўжо на дзевяноста метраў ніжэй таго рубяжа, які прырода, здавалася, устанавіла для падводных экскурсій чалавека.

Я вызначыў глыбіню нашага апускання ў сто пяцьдзесят метраў, хаця, вядома, ніякіх прылад для вымярэння адлегласці ад паверхні вады ў мяне не было. Але я ведаў, што нават у самых празрыстых марах сонечныя праменні не могуць пранікаць глыбей. Між тым на той глыбіні, дзе мы знаходзіліся, была поўная цемра. Прыходзілася ісці вобмацкам. Але раптам наперадзе бліснула даволі яркае святло. Гэта капітан Нэма засвяціў свой электрычны ліхтарык. Яго спадарожнік узяў з яго прыклад. Тады Кансель і я таксама засвяцілі свае ліхтары: мы павярнулі выключальнік, і змеевідная трубка, напоўненая газам, засвяцілася ад дзеяння электрычнага току. Пры злучаным святле нашых чатырох ліхтароў мора асвяцілася ў радыусе дваццаці пяці метраў.

Капітан Нэма прадаўжаў паглыбляцца ў цёмны лес. Дрэвы пайшлі радзей. Я прыкмеціў, што расліннае жыццё знікла хутчэй, як жывёльнае. Мы ўжо амаль не сустракалі марскіх раслін, у той час як зоафіты, членістаногія, малюскі і рыба яшчэ капашыліся вакол нас.

Мне прыйшла ў галаву думка, што электрычныя ліхтары павінны былі прывабіць да нас жыхароў гэтых цёмных пластоў. Але хоць яны і набліжаліся да нас, дык усё-ж заставаліся на значнай адлегласці, недастатковай для паспяховага палявання.

Некалькі разоў я бачыў, як капітан Нэма спыняўся і прыладжваў стрэльбу да пляча, не страляючы.

Нарэшце каля чатырох гадзін дня мы дайшлі да мэты нашага дзіўнага падарожжа. Перад намі раптам вырасла велізарная гранітная сцяна, велічнае награмаджэнне скал з цёмнымі пячорамі; сцяна гэтая была амаль зусім вертыкальнай. Гэта было падножжа вострава Крэспо. Гэта была зямля.

Капітан Нэма раптам спыніўся. Жэстам ён прапанаваў нам паследваць яго прыкладу, і як мне ні хацелася ўзыйсці на гэтую сцяну, але прыйшлося і мне спыніцца. Тут канчаліся ўладанні капітана Нэма. Ён не хацеў перайсці мяжы іх. За гэтай мяжой пачынаўся іншы свет, у які ён не хацеў уступаць!

Мы пайшлі назад. Капітан Нэма зноў стаў на чале нашага маленькага атрада і павёў нас наперад. Мне здалося, што мы вярталіся да “Наўтылуса” іншай дарогай. Гэта новая дарога дужа крутая, а таму і дужа ўтомная, хутка наблізіла нас да паверхні мора.

Аднак зварот у верхнія пласты вады быў не настолькі хуткім, каб пагражаць нам непрыемнымі вынікамі: як вядома, раптоўная змена ціску выклікае ў чалавечым арганізме кровезліянне з прычыны разрыву крывяносных судзін. Гэтая небяспека пагражае ўсім неасцярожным вадалазам, якія хутка падымаюцца на паверхню з вялікіх глыбінь.

Неўзабаве мы зноў вышлі ў асветленыя пласты вады. Таму што сонца ўжо стаяла нізка над гарызонтам, яго праменні, пераламляючыся, зноў запалілі вясёлкавыя колеры па краях раслін.

Мы ішлі на глыбіні дзесяць метраў, акружаныя зграямі самых разнастайных рыбак, больш шматлікіх і больш рухавых, чымся птушкі ў паветры. Але да гэтага часу ніводная вадзяная жывёліна, вартая стрэлу, не траплялася нам на вока.

Раптам я ўбачыў, што капітан Нэма ўскінуў стрэльбу да пляча і стаў прыцэльвацца ў нейкую істоту, што рухалася ў падводным хмызняку. Ён спусціў курок. Пачуўся слабы свіст, і за некалькі крокаў ад нас звалілася нейкая жывёліна.

Гэта была прыгожая марская выдра — адзінае марское чацвераногае. Скура гэтай жывёлы, даўжынёю ў паўтара метра, цёмна-бурая на спіне і срабрыста-белая на жываце, вельмі высока цэніцца на расейскім і кітайскім рынках. Я з цікавасцю разглядваў гэтага звярка з доўгім плоскім целам на кароткіх нагах, з пляскатай галавою, тупой мордай, кароткімі круглымі вушамі, вельмі развітай перапонкай паміж пальцамі і даўгім, завостраным, сплюшчаным хвастом. Гэта каштоўнае драпежнае аднаўтробнае, на якога старанна палююць рыбакі, стала за апошні час вельмі рэдкай здабычай. Яно водзіцца цяпер толькі ў паўночных частках Ціхага акіяна, і, магчыма, недалёка той час, калі яно зусім знікне.

Матрос падняў забітую жывёліну, ускінуў яе на плячо, і мы зноў крануліся ў дарогу.

На працягу гадзіны мы ішлі па пясчанай раўніне. Месцамі яна падымалася да паверхні мора, не даходзячы да яе толькі на два метры. Тады я бачыў нас саміх у выразным люстраным адбітку — здавалася, што над намі ішла група людзей, паўтараючая ўсе нашы рухі і жэсты, але... галавой уніз і нагамі ўгару.

Яшчэ адно з’явішча, якое заслугоўвае быць адзначаным: над намі бесперапынку праносіліся і раставалі густыя хмары, на момант засланяўшыя святло. Падумаўшы над прычынамі гэтага дзіўнага з’явішча, я зразумеў, што эфект гэтых “хмар” быў не чым іншым, як вынікам хвалявання на паверхні вады. Прыгледзеўшыся, я нават заўважыў пеністыя “барашкі” на грэбнях хваляў. Празрыстасць вады была такая, што я ясна бачыў нават цені вялікіх марскіх птушак, хутка мільгаючых над вадой.

Тут я і стаў сведкам самага цікавага стрэлу, які калі-небудзь даводзілася бачыць паляўнічаму. Да вады набліжалася, лунаючы на шырока распластаных крыллях, нейкая вялікая птушка. Яе можна было выразна бачыць. Матрос з “Наўтылуса” ўскінуў на плячо стрэльбу і стрэліў у яе, калі яна ляцела на некалькі метраў ад паверхні вады. Птушка каменем упала ў ваду, і сіла яе падання настолькі была вялікай, што перасіліўшы супраціўленне вады, яна спусцілася бадай у самыя рукі трапнага стралка. Гэта быў буйны альбатрос, выдатны прадстаўнік групы марскіх птушак.

На працягу двух гадзін мы ішлі то па пясчанай раўніне, то па заросшым водарасцямі лугам, праз якія было цяжка прабівацца.

Павінен прызнацца, што я траціў ужо апошнія сілы, калі ўбачыў за паўмілі ад нас слабае святло. Гэта быў пражэктар “Наўтылуса”. Не пазней як праз дваццаць хвілін мы павінны былі вярнуцца на борт карабля. Там я спадзяваўся зноў уздыхнуць поўнымі грудзямі, — мне здавалася, што сціснутае паветра, паступаючае пад каску з рэзервуара, мае недастаткова кіслароду. Але я не прадбачыў адной сустрэчы, якая крыху затрымала наш зварот.

Я ішоў прыблізна на дваццаць крокаў ззаду капітана Нэма. Раптам ён павярнуўся і хутка накіраваўся да мяне. Жалезнай рукой ён прыгнуў мяне да зямлі. Яго матрос таксама зрабіў з Канселем. Спачатку я не ведаў, што падумаць аб гэтым раптоўным нападзе, але супакоіўся, убачыўшы, што сам капітан улёгся побач са мной і ляжыць нерухома...

Я ляжаў пад кустом водарасцяў, не разумеючы, што адбываецца, як раптам, падняўшы вочы, убачыў, што над намі праносяцца нейкія велічэзныя фасфарасцыруючыя тушы. Кроў застыла ў мяне ў жылах. Я пазнаў у гэтых страшыдлах пару акул. У гэтых страшных жывёлін вялізны хвост, жалезныя сківіцы, якія могуць адным узмахам перарубіць чалавека напалам, і цмяныя шкляныя вочы.

Не ведаю, ці займаўся Кансель класіфікаваннем, але што датычыцца мяне, дык я глядзеў на іх срэбнае чэрава і пасць, усеяную велізарнымі вострымі зубамі, больш як ахвяра, чымся вучоны даследчык прыроды. На наша вялікае шчасце ў гэтых пражэрлівых жывёлін дрэнны зрок. Яны прайшлі над намі, не заўважыўшы нас, хоць іх цёмна-карычневыя плаўнікі бадай закранулі нас. Мы шчасліва выратаваліся ад небяспекі больш страшнай, як сустрэча з тыграм у глухім лесе.

Праз паўгадзіны мы дабраліся да “Наўтылуса”, яркі пражэктар якога паказваў нам дарогу. Знадворку дзверы заставаліся адчыненымі. Капітан Нэма зачыніў іх, як толькі мы зайшлі ў кабінку.

Затым ён націснуў кнопку. Я пачуў шум насосаў знутры карабля і адчуў, як спадае ўзровень вады вакол мяне. Праз некалькі хвілін кабіна зусім аслабанілася ад вады. Тады расчыніліся ўнутраныя дзверы і мы перайшлі ў гардэробную.

З мяне знялі скафандр, і, стомлены да паўсмерці, амаль падаючы ад знясілення і жадання спаць, але бясконца задаволены гэтай прыемнай падводнай экскурсіяй, я вярнуўся да сябе ў пакой.