Раздзел чатырнаццаты Чорная рака

Плошча, якую займае вада на зямной паверхні, складае трыста шэсцьдзясят адзін мільён квадратных кіламетраў. Аб’ём гэтай масы вады роўны двум мільярдам двумстам пяцідзесяці мільёнам кубічных міль. Калі-б усю гэтую ваду ўзважыць, дык вага яе раўнялася-б тром квінтыльёнам тон. Каб усвядоміць гэтую лічбу, трэба ведаць, што квінтыльён так адносіцца да мільярда, як мільярд да адзінкі, або, інакш кажучы, у квінтыльёне столькі мільярдаў, колькі ў мільярдзе адзінак. Гэтая маса прыблізна адпавядае той колькасці вады, якую маглі-б выліць усе рэкі зямнога мора на працягу сарака тысяч год.

У дні маладосці зямлі за вогненным перыядам пайшоў перыяд вадзяны. Акіян спачатку пакрываў усю зямлю. Затым паступова, у сілурыйскі перыяд, пачаўся гораўтваральны працэс. З акіяна выступілі верхавіны гор. Потым з’явіліся астравы; яны зноў зніклі ад частковых патопаў, затым зноў з’явіліся, умацаваліся і ўтварылі сухазем’і; нарэшце сухазем’е набыло тыя абрысы, якія мы бачым цяпер. Сухазем’е адваявала ў вады сто сорак мільёнаў шэсцьсот сем тысяч квадратных кіламетраў.

Абрысы кантынентаў дазваляюць падзяліць ваду на пяць галоўнейшых частак: Паўночны ледавіты акіян, Паўднёвы ледавіты акіян, Індыйскі акіян, Атлантычны акіян і Ціхі акіян.

Ціхі акіян выцягнуўся з поўначы на поўдзень, паміж абодвума палярнымі кругамі, і з захаду на ўсход, паміж Азіяй і Амерыкай, на працягу ста сарака пяці градусаў даўгаты. Гэта самы спакойны з акіянаў; ягоныя плыні шырокія і павольныя, прылівы і адлівы ў ім невялікія, дажджы багатыя. Вось такі акіян, з якога пачаліся мае незвычайныя вандраванні.

— Калі хочаце, прафесар, — сказаў мне капітан Нэма, — мы дакладна вызначым наша месцазнаходжанне, адпраўны пункт новага вандравання. Цяпер без чвэрці дванаццаць гадзін. Я зараз загадаю падняць “Наўтылус” на паверхню акіяна.

З гэтымі словамі капітан тройчы націснуў кнопку электрычнага званка. Насосы пачалі выштурхоўваць ваду з рэзервуараў. Стрэлка манометра варухнулася і папаўзла па цыферблату, паказваючы, што ціск усё змяншаецца. Гэта сведчыла аб тым, што “Наўтылус” узнімаецца. Нарэшце, яна спынілася.

— Мы на паверхні, — сказаў капітан Нэма.

Я накіраваўся да цэнтральнага трапа, узняўся па яго жалезных усходцах угару і праз адкрыты люк выйшаў на палубу “Наўтылуса”.

Яна выступала з вады не болей як на восемдзесят сантыметраў. Вераценавідныя абрысы “Наўтылуса” сапраўды нагадвалі даўгую цыгару. Я звярнуў увагу на тое, што яго ліставая абшыўка нагадвала луску на целе буйных земнаводных жывёл. Цяпер я зразумеў, чаму ўсе караблі прымалі “Наўтылус” за марскую жывёлу.

Напалову схаваны ў корпус “Наўтылуса” човен трохі выступаў у сярэдзіне палубы. На носе і на карме ўзвышаліся дзве невялікія каморкі з нахіленымі, сценкамі, зашклёнымі тоўстым чачавіцападобным хрусталём. У пярэдняй змяшчаўся стырнавы, што кіраваў “Наўтылусам”, у другой — пільны электрычны пражэктар, які асвятляў дарогу.

Мора было надзвычай прыгожае, неба яснае. Доўгае судна ледзь гойдалася на шырокіх акіянскіх хвалях. Лёгкі ўсходні ветрык варушыў паверхню хваль. Нічым не затуманеная, выразная лінія гарызонта дазваляла з поўнай дакладнасцю рабіць назіранні.

Мора было зусім пустыннае. Нідзе астраўка, ні скалы. “Аўраама Лінкальна” таксама не было відаць. Бязмежная, грандыёзная пустыня акружала нас.

Капітан Нэма пачакаў поўдня і, паднёсшы да вачэй секстант, вызначыў вышыню сонца — гэта давала яму шырату месца. У часе назірання ніводзін мускул яго не здрыгануўся, і секстант, мабыць, быў-бы такім-жа нерухомым і ў руцэ мармуровай статуі.

— Поўдзень, — сказаў ён. — Ці не будзеце вы ласкавы, прафесар, спусціцца ўніз?

Я кінуў апошні позірк на мора, вада якога была крыху жаўтаватая ад блізкасці Японіі, і спусціўся ўслед за ім у салон.

Там капітан Нэма вылічыў пры дапамозе хранометра даўгату месца, праверыў свой разлік па папярэдніх вугламерных назіраннях і занёс на карту знойдзенае месцазнаходжанне “Наўтылуса”.

— Спадар Аранакс, — сказаў ён, — мы знаходзімся на 137°5´ заходняй даўгаты.

— Лічачы ад якога мерыдыяна? — жвава запытаўся я з надзеяй, што адказ капітана пралье святло на яго нацыянальнасць.

— У мяне ёсць розныя хранометры, — адказаў ён,— пастаўленыя па Парыжскаму, Грынвіцкаму і Вашынгтонскаму мерыдыянах. Але ў гонар вашай прысутнасці я карыстаўся сёння Парыжскім мерыдыянам.

Гэты адказ нічога не даў мне. Я пакланіўся ў знак удзячнасці. Капітан прадаўжаў:

— 137°15´ заходняй даўгаты ад Парыжскага мерыдыяна і 30°7´ паўночнай шыраты. Іншымі словамі, мы прыкладна ў трохстах мілях ад берагоў Японіі. Такім чынам, сёння, восьмага лістапада ў поўдзень мы пачнём сваю даследчую кругасветную экспедыцыю пад вадой. А цяпер, спадар прафесар, я не буду вам перашкаджаць працаваць. Я загадаў узяць курс на ўсход — паўночны ўсход і пагрузіцца на глыбіню пяцідзесяці метраў. На гэтай вялікай карце штодня будзе азначацца пройдзены шлях. Салон у поўным вашым распараджэнні, і я ў вас папрашу дазволу пайсці.

Капітан Нэма пакланіўся і выйшаў. Я застаўся адзін у салоне, заняты сваімі думкамі. Яны нязменна вярталіся да ўладара “Наўтылуса”. Ці даведаюся я калі-небудзь пра нацыянальнасць гэтага чалавека, які горда заяўляе, што ён не мае радзімы? Што або хто ўзбудзіў у ім нянавісць да чалавецтва? Быў ён ці адным з тых непрызнаных вучоных, якіх “пакрыўдзіў свет”, як гаворыць Кансель, сучасным Галілеем²⁴, ці вучоным-рэвалюцыянерам, выгнаным са сваёй радзімы? Гэтага я яшчэ не ведаў. Ён прыняў мяне, закінутага выпадкам на яго карабель, гасцінна, але з адценнем халоднасці, не дазваляючы мне забывацца, што маё жыццё ў яго ўладзе. І ён ні разу не паціснуў рукі, якую я яму працягваў, і ні разу не працягнуў мне сваёй рукі.

Цэлую гадзіну я быў заняты гэтымі думкамі, імкнучыся пранікнуць у хвалюючую тайну гэтага чалавека. Потым мае вочы спыніліся на раскладзенай па стале карце, і я апусціў палец на месца скрыжавання вызначаных капітанам Нэма даўгаты і шыраты.

Мора мае свае рэкі, таксама як і сухазем’і. Гэта плыні, якія лёгка пазнаць па колеру і тэмпературы, якія адрозніваюцца ад колеру і тэмпературы астатняй вады. Найбольш вядомая акіянская плынь — гэта Гольфштром. Навука нанесла на карту кірунак пяці галоўнейшых плыней: адной у паўночнай частцы Атлантычнага акіяна, другой — у паўднёвай, трэцяй — у паўднёвай частцы Ціхага акіяна, чацвёртай — у паўночнай і нарэшце пятай — у паўднёвай частцы Індыйскага акіяна. Пэўна можна сказаць, што ў даўно мінулыя часы, калі Каспійскае і Аральскае моры і вялікія азіяцкія азёры складалі адзін вадаём, у паўночнай частцы Індыйскага акіяна існавала шостая плынь.

Праз той пункт карты, дзе кропкай адзначана было месца знаходжання “Наўтылуса”, праходзіла адна з гэтых плыней — Японская плынь Куро-Сіва, што ў перакладзе азначае “Чорная рака”. Выйшаўшы з Бенгальскай затокі з водамі, нагрэтымі вертыкальнымі праменямі трапічнага сонца, яна праходзіць Малакскай пратокаю, ідзе каля берагоў Азіі і апісвае крывую ў паўночнай частцы Ціхага акіяна, даходзячы да Алеуцкіх астравоў. Плынь гэтая цягне за сабой камлі камфорных дрэў і іншых трапічных раслін і рэзка адрозніваецца сваёй ярка-сіняй афарбоўкай і высокай тэмпературай ад цёмна-зялёных і халодных водаў акіяна.

Шлях “Наўтылуса” ляжаў па гэтай плыні. Я сачыў за плыняй па карце, уяўляючы сабе ў думках, як яна знікае, раствараючыся ў бязмежным прасторы Ціхага акіяна, і так далёка адышоў ад сапраўднасці, што не заўважыў, як Нэд Лэнд і Кансель увайшлі ў салон.

Мае слаўныя спадарожнікі проста скамянелі, убачыўшы багацці, што раскінуліся перад іх вачыма.

— Дзе мы знаходзімся, — здзівіўся канадзец. — Няўжо ў Квэбекскім музеі?

— З дазволу гаспадара, — адказаў на гэта Кансель,— я хутчэй падумаў-бы, што мы ў гатэлі Сомерара.

— Сябры мае, — сказаў я, — вы не ў Канадзе і не ва Францыі, а на борце “Наўтылуса”, на пяцьдзясят метраў пад узроўнем мора.

— Прыходзіцца гэтаму паверыць. Калі ўжо так гаворыць гаспадар, — адказаў Кансель, — але, кажучы шчыра, такі салон можа збянтэжыць нават гэтакага фламандца, як я!

— Можаш здзіўляцца, колькі твая душа пажадае, сябра мой. А за адно агледзь вітрыны — там ёсць над чым папрацаваць такому класіфікатару, як ты.

Канселя не трэба было двойчы запрашаць заняцца класіфікацыяй. Схіліўшыся над вітрынамі, ён ужо бурчэў нешта на мове натуралістаў: клас, атрад, падатрад, сямейства, род, від...

Тым часам Нэд Лэнд, якога мала цікавіла конхіліялогія, распытваў мяне аб сустрэчы з капітанам Нэма: ці даведаўся я, хто ён, адкуль родам, куды трымае шлях, у якія глыбіні ўцягвае нас? Ён засыпаў мяне тысячай пытанняў, не даючы мажлівасці адказаць ні на адно.

Калі ён змоўк, я паведаміў яму ўсё, што ведаў сам, і ўсё, чаго не ведаў і, у сваю чаргу, запытаў у яго, што ён чуў і бачыў за гэты час.

— Нічога не чуў і нічога не бачыў, — адказаў канадзец. — Я нават не бачыў нікога з каманды судна. Можа і яна таксама электрычная?

— Электрычная?..

— Сапраўды, гэтаму можна даць веры... Але скажыце, спадар прафесар, — запытаў Нэд Лэнд, захоплены ўсё той-жа ідэяй, — колькі чалавек каманды на борце гэтага судна? Дзесяць, дваццаць, пяцьдзесят, сто?

— Нічога не магу вам адказаць, Нэд, на гэтае пытанне. Паверце мне, выкіньце з галавы думку заўладаць “Наўтылусам” або ўцякаць з яго. Гэты карабель— цуд сучаснай тэхнікі, і я ўсё жыццё шкадаваў-бы, каб мне не ўдалося як належыць азнаёміцца з ім! Шмат хто пазайздросціў-бы нашаму з вамі становішчу, хаця-б дзеля магчымасці зрабіць экскурсію сярод цудаў. Такім чынам, сядзіце ціха і давайце будзем назіраць за тым, што адбываецца вакол нас.

— Назіраць? — ускрыкнуў гарпуншчык. — Ды тут нічога не ўбачыш у гэтай жалезнай турме! Мы рухаемся, нібы сляпыя!

Не паспеў Нэд Лэнд скончыць сказ, як раптам у салоне зрабілася абсалютна цёмна. Асветленая столь пагасла з такой хуткасцю, што ў мяне нават вочы забалелі, нібы ад поўнага змроку я перайшоў адразу да яскравейшага святла.

Мы анямелі і не рызыкавалі нават паварушыцца, не ведаючы, які сюрпрыз — прыемны ці непрыемны — нас чакае. Але тут пачуўся нейкі гук, нібы жалезная абшыўка “Наўтылуса” пачала рассоўвацца.

— Гэта канец, — сказаў Нэд Лэнд.

Раптам салон асвяціўся. Святло праходзіла з абодвух бакоў скрозь дзве авальныя шчыліны ў сценах. Вадзяныя тоўшчы былі ярка асветлены электрычным пражэктарам. Два тоўстыя хрустальныя вокны аддзялялі нас ад мора. Спачатку я здрыгануўся пры думцы, што гэта кволая перагародка можа разбіцца. Але, разгледзеўшы тоўсты медны пераплёт акон, я супакоіўся — ён павінен быў надаваць шклу велізарную трываласць.

Мора было надзвычайна добра відаць у радыусе адной мілі ад “Наўтылуса”. Якое незвычайнае відовішча! Якое пяро магло апісаць яго? Хто можа перадаць дзівосны эфект святла, працінаючага празрыстыя воды, мяккую гаму пераходаў ад святла да ценю, неапісальнае багацце паўтонаў?..

Усім вядома празрыстасць марской вады — яна чысцей за самую чыстую крынічную ваду. Раствораныя і ўзважаныя ў ёй мінеральныя солі толькі павялічваюць гэтую празрыстасць. У некаторых месцах акіяна, напрыклад ля Антыльскіх астравоў, скрозь пласты вады, таўшчынёй сто сорак метраў, можна выразна бачыць кожную пясчынку на дне; сонечныя праменні, наколькі нам вядома, пранікаюць у марскую ваду на глыбіню да трохсот метраў.

Электрычнае святло, здавалася, ператварыла вадкае асяроддзе наўкол “Наўтылуса” не ў асветленую ваду, а ў патокі вадкага святла.

Калі прызнаць правільнай гіпотэзу Эрэмберга аб тым, што глыбокія водныя солі фасфарысцыруюць, то прырода даравала глыбокаводным жыхарам відовішча нябачанага хараства. Я мог пераканацца ў гэтым, гледзячы праз вокны “Наўтылуса” на ігру святла ў вадзе. Абапал салона расчынена было па акну ў свет невядомага і недаследаванага. Цемра, панаваўшая ў салоне, узмацняла эфект вонкавага асвятлення, і мы глядзелі нібы праз шкло гіганцкага акварыума.

Здавалася, “Наўтылус” стаіць на месцы нерухома. Гэта тлумачылася тым, што наперадзе не было ніякага нерухомага прадмета, перамяшчэнне якога магло-б паказаць нам, што мы рухаемся. Але час ад часу струменькі вады, рассечаныя носам нашага карабля, мільгалі перад вачыма з вялікай хуткасцю.

Зачараваныя і захопленыя, мы праціснуліся да акон, не знаходзячы слоў для выказвання свайго здзіўлення.

Раптам Кансель загаварыў:

— Ну-с, прыяцель Нэд, вы хацелі бачыць? Глядзіце-ж!

— Цікава, цікава, — сказаў канадзец, забываючыся перад гэтым захапляючым відовішчам і на свой гнеў і на мары пра пабег. — Варта прыехаць здалёк, каб назіраць такі спектакль!

— Цяпер для мяне зразумела жыццё гэтага чалавека, — ускрыкнуў я. — Ён стварыў сабе асобны свет і цешыцца назіраннем яго непараўнальных цудаў!

— Але дзе-ж рыбы? — запытаў канадзец. — Я не бачыў рыб!

— А ці не ўсёроўна вам, Нэд? — адказаў Кансель.— Вы-ж іх не ведаеце.

— Як не ведаю? Ды я-ж рыбак! — ускрыкнуў Нэд Лэнд.

Паміж сябрамі разгарэлася спрэчка — абодва яны ведалі рыб, але кожны па-свойму. Усім вядома, што рыбы складаюць чацверты і апошні клас аддзела хрыбетных. Навука выпрацавала зусім дакладнае азначэнне для іх: “Хрыбетныя з халоднай крывёю, якія дыхаюць жабрамі і прыстасаваныя да жыцця ў вадзе”. Рыбы падзяляюцца на два непадобныя падкласы²⁵; касцістых, г. зн. такіх, у якіх спінны хрыбет складаецца з косных пазванкоў, і храшчавых, г. зн. такіх, у якіх спінны хрыбет складаецца з храшчавых пазванкоў.

Мажліва, што канадзец чуў пра гэты падзел рыб, але Кансель бясспрэчна ведаў аб гэтым непараўнальна болей. Пасябраваўшы з Нэдам, ён шчыра захацеў пашырыць яго веды і таму сказаў:

— Сябра мой, Нэд, вы — страх для рыб, вы спрытны і смелы рыбак. На сваім вяку вы пералавілі безліч гэтых цікавых стварэнняў. Але я гатовы біцца аб заклад, што вы не маеце ўяўлення аб тым, як іх класіфікаваць.

— Нічога падобнага, — сур’ёзна адказаў канадзец.— Рыбы падзяляюцца на ўжыткоўныя і неўжыткоўныя.

— Гэта класіфікацыя абжораў, — рассмяяўся Кансель. — Але скажыце, ці ведаеце вы розніцу паміж касцістымі і храшчавымі рыбамі?

— Мажліва што і ведаю, Кансель.

— А далейшы падзел гэтых класаў?

— Не, пра гэта не маю ўяўлення, Кансель.

— У такім разе слухайце, Нэд, і запамінайце. Касцістыя рыбы падзяляюцца на шэсць атрадаў. Першы атрад — калючапёрыя рыбы з цэльнай і рухомай верхняй сківіцай і з жабрамі, нагадваючымі па форме грэбень. Гэты атрад уключае пятнаццаць сямействаў, г. зн. амаль тры чвэрці ўсіх вядомых рыб. Прадстаўнік атрада — звычайны акунь.

— Даволі смачная рыба, — зазначыў Нэд Лэнд.

— Другі атрад, — прадаўжаў Кансель, — адкрытапузырныя, у якіх брушныя плаўнікі знаходзяцца пад чэравам, ззаду грудных, і не прымацаваны да плечавых касцей. Гэты атрад уключае пяць сямействаў і ў яго ўваходзіць большая частка прэснаводных рыб. Прадстаўнікі атрада: карп, шчупак.

— Фу, — пагардліва сказаў канадзец, — не люблю прэснаводных рыб.

— Трэці атрад, — казаў Кансель, — мяккапёрыя, брушныя плаўнікі якіх размешчаны пад груднымі і непасрэдна прымацаваны да плечавых касцей. У гэтым атрадзе чатыры сямействы. Прадстаўнік атрада — камбала.

— Во гэта дык рыба! — ускрыкнуў гарпуншчык, упарта прадаўжаючы разглядаць рыб толькі з кулінарнага пункту гледжання.

— Чацвёрты атрад, — не слухаючы, прадаўжаў Кансель, — складае адно толькі сямейства вугроў²⁶, — з падоўжаным целам, пазбаўленым брушных плаўнікоў і пакрытым шчыльнай, нярэдка слізістай скурай.

— Нясмачныя, — уставіў гарпуншчык.

— Пяты атрад, — казаў Кансель, — пучкажабёрныя з цэльнымі рухавымі сківіцамі, але з жабрамі, якія складаюцца з маленькіх пучкоў, размешчаных папарна ўдоўж жаберных дуг. У гэтым атрадзе толькі адно сямейства²⁷ ігліцавых. Прадстаўнік — марскі канёк.

— Фу, брыдота! — ускрыкнуў канадзец.

— Шосты і апошні²⁸ — зроснасківічныя, сківічная костка якіх нерухома злучана з паміжсківічнай і паднёбны звод злучаецца з чэрапам. У гэтым атрадзе два сямействы — цвёрдаскурыя і скалазубыя. Прадстаўнік — луна-рыба.

— Якая можа толькі запэцкаць каструлю, — заўважыў канадзец.

— Вы зразумелі мяне, дружа? — запытаў вучоны Кансель.

— Ні д’ябла не зразумеў, Кансель, — адказаў гарпуншчык. — Але прадаўжайце. Тое, што вы гаворыце, вельмі цікава.

— Што датычыць падкласа храшчавых рыб, — спакойна прадаўжаў Кансель, — дык ён уключае ў сябе ўсяго толькі тры атрады.

— Чым меней, тым лепш, — зазначыў Нэд.

— Першы кругларотыя²⁹, сківіцы якіх злучаны ў адно кальцо, а жабры адкрываюцца, шматлікімі шчылінамі. У гэтым атрадзе толькі адно сямейства³⁰. Прадстаўнік — мінога.

— Нядрэнная рыба,—адказаў Нэд Лэнд.

— Другі атрад — акулы і скаты³¹ з жабрамі, як у кругларотых, але з рухомай ніжняй сківіцай.

— Як! — ускрыкнуў Нэд. — Акула і скат у адным атрадзе? Ну, браце Кансель, калі вы хочаце, каб скаты ўцалелі, не раю вам змяшчаць іх у адзін атрад з акуламі.

— Трэці атрад, — не міргнуўшы вокам, прадаўжаў Кансель, — асятровыя³², жабры якіх адкрываюцца адной шчылінай, прыкрытай крышкай. У гэтым атрадзе чатыры сямействы. Прадстаўнік — асётр.

— Ага, Кансель, лепшае захавалі на самы канец! Ці скончылі вы?

— Так, Нэд. Але майце на ўвазе, што вы ўведалі яшчэ самую дробязь, бо атрады падзяляюцца на падатрады, сямействы, падсямействы, роды, віды, разнавіднасці.

— Во, Кансель, акурат некалькі рознавіднасцей,— сказаў канадзец, павяртаючыся тварам да акна.

— Так, рыбы, — усклікнуў Кансель. — Можна падумаць, што знаходзішся ў акварыуме.

— Не, — адказаў я, — акварыум — гэта-ж толькі клетка, а гэтыя рыбы такія-ж вольныя, як птушкі ў паветры.

— Ну, Кансель, назавіце-ж мне гэтых рыб, — папрасіў Нэд Лэнд.

— Гэта не па маёй спецыяльнасці, — адказаў Кансель, — звярніцеся да майго гаспадара.

І сапраўды, гэты добры дзяцюк, заўзяты класіфікатар, не быў натуралістам, і я не ведаю, ці мог ён адрозніць у натуры тунца ад пузанка. У гэтых адносінах ён быў простай процілегласцю канадца, які адразу называў усіх рыб.

— Гэта спінарог, — сказаў я.

— Прамавугольны спінарог, — дадаў Нэд Лэнд.

— Род спінарогаў, сямейства цвёрдаскурых, атрад зроснасківічных, — прашаптаў Кансель.

Сапраўды, Кансель і Нэд Лэнд, разам узятыя, склалі-б аднаго выдатнага натураліста!

Канадзец не памыліўся. Мноства спінарогаў, з прамавугольнымі, нібы спрасаванымі целамі, з лускаватай скураю, з шыпам на спінным плаўніку, круціліся наўкол “Наўтылуса”, варушачы чатырма радамі калючак, якімі ўсеяны іх хвост. Цяжка ўявіць сабе што-небудзь прыгажэйшае за іх луску — шэрую на спіне і белую на чэраве, залатыя плямы якой блішчэлі агнямі ў цёмнай вадзе. Побач са спінарогамі плылі скаты, нібы палотнішчы, узнятыя на ветры. Сярод іх я заўважыў кітайскага ската з жаўтаватай спіною, квола ружовым чэравам і трыма шыпамі над вокам; гэтая рознавіднасць надзвычайна рэдка сустракаецца. У часы Ласепеда³³ ў існаванні кітайскіх скатаў нават наогул сумняваліся, бо ён бачыў іх толькі ў адным зборы японскіх малюнкаў.

На працягу двух гадзін цэлая падводная армія суправаджала “Наўтылус”. Сярод прыгажэйшых адна за адну і спрытнейшых рыб я распазнаў зялёнага губана, султанку з падвойнай чорнай рыскай на спіне, японскую макрэль з сінім целам і срэбнай галавою, блішчастых лазоравых рыб, адна назва якіх замяняе цэлае апісанне, паласатых спараў з сіне-зялёнымі плаўнікамі, спараў з чорнай паласою вакол хваста, спараў з шасцю “паяскамі”, бекасавых рыб, з якіх некаторыя дасягалі цэлага метра даўжыні, японскіх саламандраў, мурэн даўжынёю ў шэсць футаў, з маленькімі жывымі вочкамі і шырокім ротам, усеяным зубамі.

Мы не пераставалі захапляцца. Нэд называў рыб, Кансель зараз-жа класіфікаваў іх, а я прыходзіў у экстаз ад хараства іх форм і хуткасці руху. Нідзе мне яшчэ не даводзілася бачыць жывых, вольных рыб у іх натуральным асяроддзі.

Не буду пералічаць усе рознавіднасці, прамільгнуўшыя перад нашымі вачыма, усю гэтую калекцыю рыб японскіх і кітайскіх мораў. Прывабленыя, відаць, яркім электрычным святлом, яны сцякаліся зграямі, больш шматлікія, як птушкі ў паветры.

Раптам салон асвятліўся. Жалезныя акяніцы засунуліся. Цудоўнае відовішча знікла, але я доўга яшчэ быў ахоплены марамі, пакуль вочы мае выпадкова не спыніліся на прыборах, вісеўшых на сцяне. Стрэлка компаса па-ранейшаму паказвала кірунак на ўсход — паўночны ўсход, манометр — ціск у пяць атмасфер, што адпавядала пяцідзесяціметровай глыбіні, а электрычны лаг — хуткасць у пятнаццаць міль у гадзіну.

Я чакаў капітана Нэма. Але ён не з’яўляўся.

Хранометр паказваў пяць гадзін пасля поўдня.

Нэд Лэнд і Кансель вярнуліся ў сваю каюту. Я таксама пайшоў у свой пакой. Абед чакаў мяне на стале. Ён складаўся з чарапахавага супу, смажанай султанкі, пячонка якой, прыгатаваная асобна, была на дзіва далікатнай стравай, і філею з круглагаловага шыпаглаза, больш смачнага, як сёмга.

Вечар я правёў за чытаннем, пісаннем і ў разважаннях. Калі сон пачаў авалодваць мною, я расцягнуўся на ложку і моцна заснуў, у той час, як “Наўтылус” хутка рухаўся па “Чорнай рацэ”.