Лагань балһсн

Хальмгин һурвн балһсна негнь – Лагань. Лагань Көк теңгсин көвәд бәәнә.

Мацг күүкн зун болһн энд амрна. Мацгин аав ээҗ хойрнь Лагань балһснд

бәәнә. Зуна амрлһан Мацг Лаганьд давулхдан дурта.

Теңгсәр заһс бәрдг кермс, хурдн оңһцс усчна. Заһсчнр шүүгүләр заһс

бәрнә.

Мацгин аавд бас эврә бичкн оңһц бәәнә. Теңгст һарсн цагтан аавнь Мацгиг

дахулна. Эн кем күүкнд йир байрта болна. Эргндән эң-зах уга өргн теңгс.

Деерәс цах шовудын ә соңсгдна. Эдн теңгсәс заһс шүүрч иднә.

Хальмг үлгүрмүд

Келнә кеерүл – үлгүр. Үлгүрмүд – товчлад келчксн үгмүд. Үлгүр – мана өвкнрин үлдәсн үнтә зөөр, сәәхн эрднь. Үлгүр урн амн-үгин нег әңг. Үлгүрмүд бәәдл-җирһлин дамшлтас авгдна. Үлгүр хара келчксн үг биш. Үлгүрмүд хальмг улсин хурц, гүн ухан. Үг болһн үлгүр болдго. Үлгүрмүдт то-томҗан уга. Ямаран чигн учрар харһулад, «хар усн деер өрм бәәлһмәр» келчксн үгмүд дала.

Үлгүрмүд олн зүсн төрмүд медүлнә: бәәдл-җирһлин, күч-көлснә, сурһулин, күүнә бәрцин, ни-негнә, үүрллһнә болн нань чигн юмна тускар.

Мини үр

Чарлакт хотнд мини үр Җамба бәәнә. Энүнлә нег соньн йовдл болв. Нег дәкҗ Җамба һолын көвәд наадҗ йовла. Эн хулсн дотр шовуна ә соңсв. Җамба хулсн тал усчв. Хулснд һууҗмул кевтнә. Эн көндрхш. Шовуна көл хуһрҗ одсн бәәҗ. Җамба шовуг гертән авч ирв. Көвүнә аавнь һууҗмулыг эмнв. Җамба иньгтән Цәкр гидг нер өгв. Кесг хонгтан Җамба иньгән арднь

орад хәләв. Җамба һууҗмулла үүрлв.

Тәәлвртә туульс

Тәәлвртә туульс хальмг улсин җирһлд онц орм эзлнә. Кезәнәс нааран хальмг күн хамг үзсн юман шинҗләд, терүгән юн чигн юмнла дүңцүләд, тәәлвртә туульс тогтаҗ йовсмн. Тер шинҗлсн тоотан бүтүһәр, сәәхн олмһа келәр айслулҗ келдг бәәсмн. Тәәлвртә туульс юмна темдг теҗгәр зааҗ медүлнә. Эн туульс йир олн. Тәәлвртә туульстан йиртмҗин, малын, аң-шовудын, күүнә эдлврин тускар келдг бәәсмн. Күн болһн олн тәәлвртә тууль чееҗәр меддг билә.

А1. Чик хәрүһинь темдглтн:

1. Хурһн 2. Экн 3. Босх

а) нег чинртә а) нег чинртә а) нег чинртә

ә) олн чинртә ә) олн чинртә ә) олн чинртә

Ә1. Үгмүд орулад, зәңгс тогтатн:

1. Утц ээрх – мал ээрх

2. Деегшән өлгх – өөмс өлгх

3. Хөөнә хурһн – көлин хурһн

4. Миисин сүл – сүл ирв

5. Шар нарн – цәәһин шар

6. Үкрин ясн – нарн цецгин ясн

7. Аавин гүн – һол гүн

8. Мөр мөрдх – мөр унх

9. Чигәнә экн – толһан экн

10. Киитн ур – көвүнә ур

11. Күүкнә халх – дегтрин халх

Б1. Олн чинртә үгмүдин чинр цәәлһтн:

1. Герл уга харңһу герт умшлһн нүднә харад харшта. Харңһу седкл зүүхмн биш.

2. Зан чидлтә аң, эн күнд аца зөөнә. Күнд ишкдлтә күүнә йовдл холас соңсгдна.

3. Мана селәнд хату девскртә хаалһ татгдв. Һәрә хату зүрктә күн.

4. Му йовдлта үлгүр бийдән авхмн биш. Хальмг үлгүр уха заана.

5. Үвлин киитн аң-аһруснд түрмшг үүдәнә. Өлзәт киитн хәләцәр үр күүкнүрн хәләв.

6. Шатсн нарна халунд һолын усн хагсв. Күүкнә һал асҗ шатсн нүдн герл һарч гилвкнә.

7. Деегүр шовуд ниснә. Деегүр санан кү кеерүлхш.

8. Җөөлн сандл суухд таалта. Мини эк җөөлн седклтә.

9. Хальмг алфавитд 39 үзг бәәнә. Герин терзмүд дөрвн үзг тал хәләнә.

10. Делгр кичәлдән олн зүсн шир авч ирв. Шир ширләд, һазр мөстҗ.

Б2. Теҗг үгмүдиг дора өггдсн шуд үгәр сольтн:

Җивр урһх – _________________________

Көк зү көндлң хатхх – _________________________

Ки мөрнь киисх – _________________________

Эк-толһа уга – _________________________

Диг уга, билгх (жировать), уйх, байрлх.

А1. Чик үгинь тәвтн:

1. Әдл чинртә, зуг өңгданар келгддг үгмүдиг ______________ гиҗ нерәднә.

а) антоним

ә) синоним

б) омоним

2. Әдләр келгддг, зуг оңгдан чинртә үгмүдиг _______________ гиҗ нерәднә.

а) синоним

ә) омоним

б) антоним

3. Сөрүд чинртә үгмүдиг ______________________ гиҗ нерәднә.

а) омоним

ә) антоним

б) синоним

Ә1. Синонимс темдглтн:

1. Дорҗ – ухата көвүн. Эн оньдин ээҗдән нөкд болна. Ээҗин цецн үгмүд көвүн бийдән шиңгәнә. 2. Мана өрк-бүл хамдан сууһад, хотан эдлнә. Санҗ эврәннь үүрән мартхш. Энүнә үр – миисин бичкн кичг. Кичг мах иднә.

3. Цаһан цасн деер гилән девлтә күн йилһрхш. 4. Ноһала шар, ут үстә. Бадм әңгр чирәтә. 5. Эцк ик гер тосхв. Эн җил элвг тәрән урһв. 6. Кеер дала гөрәсн үзгдв. Теегәр олн зурмн гүүнә. 7. Үвлин киитн удан татгдв. Намрин асхн зөвәр серүн болна. 8. Аавин хошт хальмг хөд бәәнә. Эн төлгүд сән нооста, әмтәхн махта.

Ә2. Омонимс темдглтн:

1. Серәтр толһа деерән арсн махлата. Эн толһа деер һарад, малан хәләв.

2. Бичкн хурһн экән хәәһәд мәәлнә. Элдән һарин хурһн көрәд цаһав.

3. Мана үкрин үсн йир өткн. Җуһан үсн чотл хар.

4. Санҗин хамр киитнд улаҗ. Чолун Хамрас тосхлтын элс зөөнә.

5. Багш эрс деер зург өлгв. Мини ээҗ сәәхн бүшмүд өлгв.

Ә3. Антонимс темдглтн:

1. Кермн дала цецгүд кеерәс авч ирв. Делгүрт олн күн хулд кенә.

2. Герин һаза ик ноха сууна. Бичкн ялмн хаалһар өсрнә.

3. Өндр ова деер зурмн ишкрнә. Маштг ширә деер хальмг цә, боорцг бәәнә.

4. Деләшин бичг удан йовв. Гиигн машин хурдар гүүв.

5. Мини эгч әмтәхн хот белднә. Хотан һашун мәңгрсәр амтлна.

6. Цаһан үүлиг хар үүлн бүркәд, хур орв.

7. Му авъясас сагл, сән авъяс бийдән шиңгә.

8. Балһсна захар ут хаалһ татгдна. Номһн ахр, улан бүшмүдтә.

9. Хаврин ноһан җөөлн, намрин хагссн өвсн хату.

А1. Толь олзлад, текст орчултн:

Ач көвүн

Дентелинә Р.

Белг һурвдгч класст орна. Экнь колхозин саальч, эцкнь малын эмч. Эк эцк хойрнь өрүн эрт көдлмштән одна. Көдлмшәсн асхн ора ирцхәнә. Эн көвүн бичкн дүүтә, көгшн ээҗтә. Ңоман йир сәәнәр дасна. Көгшн улсиг күндлнә. Дүүһән һундахш. Сансн санаһан күцәлго бәәхш.

Герин даалһвран күцәчкәд, герән ахулна, дүүһән наадулна. Пластилинәр олн зүсн наадһас кеҗ өгнә. Дүүдән ду дуулҗ өгнә. Бичкн дүнь ахтан йир дурта.

Белг ээҗдән сән нөкд. Ю кехән меднә. Унтсн оран хуралһн – шишлң бийиннь керг. Өдр болһн полан чиигтә кенчрәр арчна. Ус авч ирнә.