Хальмг келнә грамматикәр өггдҗәх көдлмшин девтр

I. Әс болн үзгүд. Эгшгүд болн хадврмуд.

А1. Чик тооһинь шүүҗ бичтн:

Хальмг алфавитд __________ үзг бәәнә.

а) 29 ә) 39 б) 33

Хальмг алфавитын ханьд ___________ шишлң хальмг үзгүд орна.

ә) 10 ә) 6 б) 9

Ә1. Хойр әәһәс тогтдг үзгүд темдглтн:

а) һ ә) җ б) л

ә) т ә) ң б) м

Ә3. Үгин эклцд зогсдго үзг темдглтн:

а) ш ә) ң б) х

Б1. Чик хәрүһинь темдглтн:

а) Дорҗ – 4 үзг, 4 ә ә) Дорҗ – 4 үзг, 5 ә

а) хальсн – 6 үзг, 6 ә ә) хальсн – 6 үзг, 5 ә

а) сөөкә – 5 үзг, 5 ә ә) сөөкә – 5 үзг, 4 ә

а) харада – 2 эгшг, 3 хадвр ә) харада – 3 эгшг, 3 хадвр

а) йиртмҗ – 5 хадвр, 1 эгшг ә) йиртмҗ – 4 хадвр, 2 эгшг

а) салькн ә) салькн

с – дуута с – дүлә

л – дүлә л – дуута

н – дуута н – дуута

а) титм ә) титм

т – хадвр, хату т – хадвр, җөөлн

т – хавр, җөөлн т – хадвр, хату

а) Элст ә) Элст

л – хадвр, хату л – хадвр, җөөлн

с – хадвр, җөөлн с – хадвр, хату

т – хадвр, җөөлн т – хадвр, хату

Б2. Кергтә үгмүд орулад, үзг-әәһин йилһлт бичтн:

1. Җиңнүр

___________ [дж], _______________ җ – _____________________

___________ [и], ________________ и – ______________________

___________ [нг], _______________ ң – ______________________

___________ [н], ________________ н – _____________________

___________ [ү], ________________ ү – _____________________

___________ [р], ________________ р – _____________________

__________________________________

2. Биир

___________ [б], ________________ б, __________________________

___________ [и:], _______________ и, __________________________

___________ [р], ________________ р, __________________________

___________ [э], ________________ – . __________________________

_________________________

3. Хаяр

___________ [х], ________________ х, ___________________________

___________ [а], _________________ а, __________________________

___________ [йа], ________________ я, __________________________

___________ [р], _________________ р, __________________________

_______________

1. Эгшгүдин таарлт ирлцүлтн:

ө

ы а

ә у

и я

о ю

ү э

2. Үгмүдин әс темдглтн:

Ээҗ – [ ___________________________ ]

Бүл – [____________________________]

Гер – [____________________________]

Терз – [____________________________]

Хоома – [____________________________]

Түлкүр – [____________________________]

Дөрвлҗн – [____________________________]

Хурнясн – [_____________________________]

Сурһуль – [_____________________________]

Янз: Ээҗ [э:дж◦]

А1. Чик хәрү темдглтн:

1. Нег үгд хоорндан ниицнә:

а) нег дарани эгшгүд

ә) солю дарани эгшгүд

б) цуг эгшгүд

Ә1. Чик эгшгинь орулҗ бичтн:

Герл(я, ә) сурһул(ә,я)н сәән(я,ә) сурна.

1._________________________________________________________________

Күүкн(я,ә) өдрлгт тавн болн дөрвн гисн темдг(ю,ү)д бәән(я,ә).

2._________________________________________________________________

Эн экд(я,ә)н нөкд болна, гер(ә,я)н хурана.

3.__________________________________________________________________

Ә2. Дуту эгшгүд орулҗ бичтн:

1. Эгшгин таарлтын зокал ямаран үгмүдт эс ирлцҗәхинь темдглтн:

Хальмг Таңһч____н цутхлңгнь – Элст хотл балһсн. Элстд зәңгллһн___ цутхлң болҗ радио болн телеүзгдл, газет-журналын редакцс үүлдн____. Элст балһснд олн сурһул_____н, сойл_____н, ном_____н цутхлңг____д бәәнә. 1970-гч җил_____с нааран Хальмг_______н шаңһа университет көдлҗ____нә. Олн зүсн факультетд көвүд, күүкд сурна.

Б1. Чик хәрүһинь темдглтн:

а) ар дарани эгшгүдиг җөөлн эгшгүд гиҗ нерәднә

ә) өмн даран эгшгүдиг җөөлн эгшгүд гиҗ нерәднә

б) өмн дарани эгшгүдиг хату эгшгүд гиҗ нерәднә

Б2. Чик хәрүһинь темдглтн:

1. Л хадврин хөөн җөөлн темдг бичгдхш:

а) л хадврин өмн хату эгшг бәәхлә

ә) л хадврин өмн җөөлн эгшг бәәхлә

б) л хадврин өмн ар дарани эгшг бәәхлә

Б3. Кергтә ормднь җөөлн темдгүд орулҗ бичтн:

1. Хал____мгин бел____гдлмүд эврә ончта.

2. Шовуд – мана ин_____гүд.

3. Хамгин хурдн көл____гн – аһарин керм.

4. Сал____кн хурдн,

5. Сал____кнас санан хурдн.

6. Өл_____н чон әәмшгтә.

7. Өдр сөөһәр сол_____на.

А1. Чик хәрүһинь темдглтн:

1. Удан эгшг ә бичгт

а) нег үзгәр темдглгднә

ә) хойр үзгәр темдглгднә

2. Удан эгшг үгин альднь бәәнә?

а) үгин сүүлд

ә) үгин эклцд

б) үгин дунд

а) мис мәлнәә б) үкр мөрнәә

ә) мис мәәлнә в) үкр мөөрнә

Ә1. Ахр болн удан эгшгүд орулҗ бичтн:

Сә___н – сә___хн зу___н – зу_____на

ми___с – ми___син хө___н – хө_____нә

Мана һазрин бә____дл олн зүсн. Зәрм һазрар өндр биш ө____дмс бәәнә. Сала болн хотхр һазрмуд бә____нә.

Хаврт сала болн хотхрмуд хә_____лсн усар дү_____рнә. Нигт өвстә ормси____г царң гиҗ нерәднә. Энд-тенд көкрсн царңгудт олн зүсн цецгүд шавшҗ нә___хлнә. Иим ормс те_____гин ке_____рүл болна.

Теегт ут, нәрхн җим ха____лһс харһна. Булгта ормс чигн харһна. Цевр, киитн булгин усн йир әмтәхн. Мана һазрт ну___рмуд чигн бәәнә. Хамгин ик ну____р – Маныч Гудило.

Б1. Ахр болн удан әәсин йилһлтин темдг бичтн:

За [а] – заавр – [а:]

Ур [ ] – уурта [ ]

То [ ] – тоол [ ]

Өмн [ ] – өөмнә [ ]

Сө [ ] – сөөһәр [ ]

Сән [ ] – сәәнәр [ ]

Бу [ ] – бууна [ ]

Көр [ ] – көөрнә [ ]

А1. Чик хәрүһинь темдглтн:

а) Хошад үзгүдәр (яа, юу) ахрар келгдхлә бичгднә.

ә) Хошад үзгүдәр (яа, юу) уданар келгдхлә бичгднә.

а) Удан яа болн юу үгин сүүлд бичгднә.

ә) Удан яа болн юу үгин эклцд бичгднә.

б) Удан яа болн юу үгин дунд бичгднә.

Ә1). Дуту үзгүдинь орулад, Зәңгс буулһҗ бичтн:

Мини аав я..мад хәрүлнә.

_________________________________________________________________

Эцк я..рмд хулд кев.

__________________________________________________________________

Һол ю..нас эклнә?

__________________________________________________________________

Цасн ю..ңгад хәәлнә?

__________________________________________________________________

Хальмгин туг я..маран зүстә?

__________________________________________________________________

Үвл ирхлә я..х кергтә?

__________________________________________________________________

Кеер хөөнә я..сн кевтнә.

__________________________________________________________________

Мис ю..нур гүүв?

__________________________________________________________________

Теегт я..лмн үзгднә.

__________________________________________________________________

Цааснд ю..н зурата?

__________________________________________________________________

Ю..на сүл бавһр?

__________________________________________________________________

Ю..нас хамтхасн унна?

__________________________________________________________________

Мис ю..нла таархш?

__________________________________________________________________

Ю..та өдмг әмтәхн?

__________________________________________________________________

Хулһн ю..нур орна?

__________________________________________________________________

Ю..на өвсн ноһан?

__________________________________________________________________

Б1. Чик хәрүһинь темдглтн:

Удан юу ямаран киискврмүдт тәвгднә?

а) нерәдгч киискврт

ә) киизң киискврмүдт

б) цуг киискврмүдт

а) ярм

ә) яарм

б) яярм

а) юта?

ә) юута?

б) ююта?

А1. Чик хәрүһинь темдглтн:

1. Йотлсн эгшгүдин өмн зогсдг үзг темдглтн:

а) ё

ә) й

б) е

2. Йотлсн эгшг кедү үзгәс тогтна?

а) нег үзгәс

ә) хойр үзгәс

б) эгшгәс

3. Йотлсн эгшгүд үгин ямаран әңгднь зогсна?

а) үгин дунд

ә) үгин эклцд

б) үгин сүүлд

Ә1. Чик үгинь орулҗ бичтн:

1. Нег ик баглад ___________ цецгә бәәнә.

а) есн ә) йисн б) исн

2. Балһсна уульнцар олн күн ______________________ .

а) ёвна

ә) йовна

б) йёвна

3. Эк суулһас еңгәр ус ___________________ .

а) юув

ә) йүв

б) юв

4. Ээҗ сәәхн ___________________ келв.

а) ёрәл

ә) йөрәл

б) йорәл

5. Көгшдүд юмнас ________________________ авъяста.

а) ёрлдг

ә) йорлдг

б) йөрлдг

А1. Чик үгинь орулҗ бичтн:

1. Бичкн күүкн унтхар нүдән _________________________ .

а) әнв

ә) аньв

2. Санл _____________________ авад, сәәхн айс татв.

а) бишкүр

ә) бүшкүр

3. Намр ирв, теегин өвсн ___________________________ .

а) хомхарв

ә) хумхарв

4. Киитн ______________________ ирәд, һазр цасар бүркгдв.

а) өвл

ә) үвл

5. Модн деер __________________ сууна, эн сөөһәр аңһучлна.

а) һорвлһ

ә) һурвлһ

6. Манҗ толһа деерән ____________________ махла өмсв.

а) хүрсх

ә) хурсх

7. Герин үүднд ик __________________________ өлгәтә.

а) өнс

ә) оньс

8. Өндр ова деер ________________________ моһа тоһшрад кевтнә.

а) бөдүн

ә) бүдүн

9. Ээҗ хальмг цәәд _____________________ зорҗ ууна.

а) зәт

ә) зать

10. Хурин өмн ик _______________________ көдлв.

а) сәлкн

ә) салькн

А1. Чик хәрүһинь темдглтн:

1. Тодрха биш эгшгүд үгд бичгднү?

а) Э, бичгднә

ә) Уга, бичгдхш

2. Тодрха биш эгшгүд ниилвр тогтану?

а) Уга, тогтахш

ә) Э, тогтана

3. Үгд тодрха биш эгшг үзгин тоод орну?

а) Орна

ә) Орхш

Ә1. Тодрха биш эгшгүдин то шүүҗ бичтн:

1. Көглҗрһн

а) хойр

ә) һурвн

б) нег

2. Дегтр

а) хойр

ә) нег

б) һурвн

3. Йиртмҗ

а) нег

ә) хойр

б) дөрвн

4. Титм

а) һурвн

ә) нег

б) дөрвн

5. Төрскн

а) хойр

ә) нег

б) тавн

А1. Чик хәрүһинь темдглтн:

1. Хальмг алфавитд кедү шишлң хальмг хадврмуд бәәнә?

а) дөрвн

ә) һурвн

б) хойр

2. Дуута хадврмудын то темдглтн:

а) 11

ә) 14

б) 15

3. Дүлә хадврмудын то шүүҗ бичтн:

а) 8

ә) 10

б) 13

Ә1. Чик үгинь орулҗ бичтн:

1. Хадвр үзг җ ____________ . 8. Хадвр р __________________ .

а) дүлә а) хошадлсн

ә) дуута ә) эс хошадлсн

2. Хадвр үзг ш ____________ . 9. Хадвр н ____________________ .

а) дуута а) нег үзг, хойр ә

ә) дүлә ә) нег үзг, нег ә

3. Хадвр үзг м _____________ . 10. Хадвр ң ___________________ .

а) хошадлсн а) нег үзг, нег ә

ә) эс хошадлсн ә) нег үзг, хойр ә

4. Хадвр үзг ң _________________ . 11. Хадвр ж ___________________ .

а) дүлә а) нег үзг, хойр ә

ә) дуута ә) нег үзг, нег ә

5. Хадвр үзг й ________________ . 12. Хадвр җ ___________________ .

а) хату а) нег үзг, нег ә

ә) җөөлн ә) нег үзг, хойр ә

6. Хадвр үзг ч _________________ . 13. Хадвр ф ___________________ .

а) хату а) дуута

ә) җөөлн ә) дүлә

7. Хадвр с ____________________ .

а) эс хошадлсн

ә) хошадлсн

А1. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Хальмг келнд ______ _______, ______, ______ хадврмуд алңтрҗ соңсгдна.

а) с-з, п-ф

ә) д-т, г-к

2. Алңтрулгч чик хадвринь йилһхин төлә эднә дару ___________ тәвх кергтә.

а) хадвр

ә) эгшг

А2. Чик йилһвринь олад, хадвр г эс гиҗ к тәвтн:

1. Кер___тә 2. Ба____тна 3. Сө___т 4. Кат____т

а) керкт а) бактх а) сөкт а) каткт

ә) кергин ә) багар ә) сөгәр ә) катгин

А3. Дуту үзгүдинь тәвтн:

1. Намрар мини ах цер___т мордв.

2. Хальм___т олн мал өскнә.

3. Хальмг Таңһчин ту___т һурвн зүсн орна.

4. Хаврин тее___т олн зүсн цецгүд урһна.

5. Цецгүд заа____т шар җамб, цаһан камб үзгднә.

Ә1. Чик йилһвринь олад, алңтрулгч хадврмуд чикәр орулҗ бичтн:

1. Мо___та 2. О__та 3. Са__та 4. Хөө__тә

а) мотта а) отта а) сатта а) хөөттә

ә) модар ә) одар ә) садар ә) хөөдәр

Ә2. Чик хадврмуд орулҗ бичтн:

1. Са__та күн – салата модн.

2. Мини ээҗ сән се__клтә күн.

3. Ме__хд үг кел, мергнд гөрәс шах.

4. Әмтәхн хот и__хд тааста.

5. Дорҗ зуульчллһна тускар ме__хәр бәәнә.

6. Булһн үр күүкнүр гиичд о__хар бәәнә.

7. Бичкн күүкн сәәнәр умшдг се__х саната.

8. Мана школд өөдән мергҗл__тә багшнр көдлнә.

9. Нег өдр сонҗл__та йовдл болв.

10. Элстд шин тосхл__та микрорайод өсчәнә.

11. Мана школд соньн харһл__та асхд давв.

12. Му дасл__та йовдлмудас бийән саглх кергтә.

13. Сән тооврин хөөн гиичнр ик ханл__та һарв.

(Диктантсин текстс соңссан чикәр бичлһнд олзлҗ болҗана.)