Ертедегі түріктердің отқа табынуының дәлелі: Жерлеу орындары.

• Түріктердің отқа табыну салты түрік қағанына Византия елшісі Земархты жанып тұрған оттың арасынан өткізіп барып кіргізуінен көрінеді.

• Түрік садақтары құрамалы болған.

Батыс-Түрік қағанаты

(603 – 704 ж.)

• Батыс-Түрік қағанатының жер аумағы

32. Батыс-Түрік қағанатының құрылған уақыты: 603 жыл.

33. Батыс-Түрік қағанатының солтүстік-батыс шекарасы жетті: Еділ мен Кубань өзенінің төменгі ағысына дейін.

• оңтүстік-шығысында Іле, Шу өзендері дейін жетті.

• солтүстік-шығыста Есіл мен Ертіс өзендерінің жоғарғы ағысы аралығы.

• оңтүстік-батыста Тарым, Әмудария өзендері.

34. Батыс-Түрік қағанатының орталығы Шу өзенінің бойындағы: Суяб.

35. Батыс-Түрік қағанатының жазғы ордасы: Мыңбұлақ (Жамбыл облысы).

36. Батыс-Түрік қағанатының негізгі этникалық-саяси ұйытқысы: Қаратаудың шығысынан Жоңғарияға дейінгі жерді мекендеген «он тайпа».

37. Батыс Түрік қағанатына енген тайпалар Дулулар, нушебилер.

38. Батыс-Түрік қағанатының өзге атауы: «Он тайпа» мемлекеті.

• Қағанаттың саяси жағдайы

39. Батыс Түрік қағанатының алғашқы билеушісі: Тардуш (Дато) қаған.

• Тардуш қаған шығыс түріктерді басып алуды, екі қағанатты қайта қосуды жүзеге асыруға тырысты.

40. Батыс-Түрік қағанатының саяси билігінің күшейген кезі: Шегу (610-618 ж.) мен Тон (618-630 ж.) қағандарының билік құрған мезгілі.

• Шегу қаған мемлекеттің шығыстағы шекарасын Алтайға дейін, батыста Тарым өзені мен Памир тауына дейін жеткізді.

41. Батыс-Түрік қағанатының билеушісі Тон қаған: Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрды.

42. Тон қағанның Батыс-Түрік қағанатында салық жинауға бекітілген жергілікті адамдарға берген атағы: селиф.

• Салық жинауға жергілікті адамдарды бекітіп,оларға «селиф» деген атақ берген қаған: Тон.

43. Батыс-Түрік қағанатындағы селифтер: салық жинаушылар.

44. Батыс Түрік қанатында селифтер есеп беріп отырды: Жасауылдарға.

45. Батыс-Түрік қағанатының Иранға қарсы одақтасы: Византия.

46. Батыс-Түрік қағанатының халықаралық жағдайдағы саяси беделін көтерген жағдай: 627 жылы Византияға әскери көмек беруі.

47. 634 жылы нушеби тайпасының қолдауымен билік басына келген: Ешбар Елтеріс (634 – 659 ж.).

48. Батыс Түрік қағаны Ешбар Елтерістің енгізген басқару жүйесі: «Он оқ бұдұн».

49. 640-657 жылдары Батыс Түрік қағанатында билік үшін таласқан тайпалар: Дулу мен нушеби.

50. Батыс-Түрік қағанатының әлсірегендігін пайдаланып, 659 жылы Жетісуға басып кірген: Қытай мемлекеті.

51. VII ғасырдың аяғы мен VIII ғасырдың басында Үшліктің Тан империясына қарсы жүргізген соғыстарының нәтижелі болуы, түргеш тайпасының беделін көтерді.

• Қағанаттың әлеуметтік жағдайы

52. Ерте түрік феодалдық мемлекеттердің атауы: қағанат (қағандық).

53. Қағанның билігі шексіз және мұрагерлік жолымен берілді. Түрік қағандары Ашина руынан шыққан.

• Қағаннан кейінгі билік қаған сайлаған ұлыққа берілді.

54. Батыс-Түрік қағанатында яғбу, шад, елтебер атағы берілді: қаған руынан шыққандарға.

55. Батыс-Түрік қағанатында сот қызметін атқарушылар: бұрықтар мен тархандар.

56. Батыс-Түрік қағанының жергілікті жерлердегі негізгі тірегі: бектер.

57. Батыс-Түрік қағанатындағы «қара бұдундар»: Қарапайым халық.

58. Батыс-Түрік қағанатында алым-салық төлейтін, ауырпалықты көп көтерген: «қара бұдундар».

59. Батыс-Түрік қағанатындағы «тат» сөзінің мағынасы: Құл.

60. Салықтың «қанмен өтелетін» түрі дегеніміз: Тәуелді тайпалардың адамдары майдан шебінің алдыңғы қатарында жүрген.

• Шаруашылығы

• Батыс Түрік қағанаты шаруашылығының негізін құраған: Маусымды жайылымға негізделген жартылай мал шаруашылығы.

61. Түріктер жаппай отырықшылана бастаған кезең: VII ғасырдың бас кезі.

62. Ерте орта ғасыр кезінде Қазақстанда қала мәдениетінің дамуында елеулі рөл атқарған: Соғдылықтар.

• Батыс-Түрік қағанаты жерінде жібек саудасының дамығандығы туралы жазған қытай монахы: Сюань Цзянь (629–630 ж.).

• Ол: «Қаған жасыл жібектен желбегей шапан киген, оның жанында жүрген нөкерлері де қамқадан желбегей шапандар жамылған, қандай тамаша көрініс», - деп таңданады.

Шығыс-Түрік қағанаты

(682–744 ж.)

63. 682 жылы Қытаймен жүргізген соғыстың нәтижесінде өз мемлекетін қалпына келтірген: Шығыс түріктері.

64. 682 жылы шығыс түріктері өз мемлекетін қалпына келтірді: Монғолияда.

65. 682–744 жылдары Қазақстан, Орталық Азия, Шығыс Түркістан, Оңтүстік Сібір жерлерін алып жатқан мемлекет: Шығыс Түрік қағанаты.

66. Шығыс-Түрік қағанатының алғашқы қағаны: Елтеріс атанған Құтлық.

67. Шығыс-Түрік қағанатының (түркі халқының) жауынгерлік даңқын асқақтатқан даңқты қолбасшы: Төныкөк.

68. Шығыс-Түрік қағанатының күшейген кезі: Білге қаған мен Күлтегін билік жүргізген мезгіл.

69. 742 жылы қарлұқтар басмыл және ұйғырлармен бірігіп Шығыс-Түрік қағанатын жеңеді. Нәтижесінде Моңғолияда құрылған жаңа мемлекет: Ұйғыр қағанаты (745-840 жж.).

Түргеш қағанаты

(704-756 жж.)

• Жер аумағы мен халқы

1. Түргештер туралы алғашқы деректер кездеседі: қытай жазба деректерінде және «Күлтегін» ескерткішінде.

2. VI ғасырда түргеш тайпаларының мекендеген аймағы: Шу, Іле өзендері аралығы.

3. Батыс Түрік қағанатының сол қанатына енген, адам саны жағынан көп болған тайпа: Түргештер.

• Әл Идрисидің айтуынша «түргеш» сөзінің мағынасы: «Нағыз түрік».

• Қағанаттың жер аумағы – Шаш (Ташкент) қаласынан Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Тұрфан қалаларына дейінгі аралық.

4. Түргеш қағанатының астанасы (орталығы): Суяб.

5. Қағандық халқының негізгі құрамы түргештерден тұратын. Басқа түркі тілдес тайпалардың көпшілігі осы түргештерге бағынған. Түргештердің өзі екі топқа бөлінді:

1. Сары түргештер – ордасы Суяб қаласы.

2. Қара түргештер – ордасы Тараз қаласы.

• Қағанаттың ішкі және сыртқы саяси жағдайы

6. Түргеш қағанатының негізін қалаушы және алғашқы қағаны: Үшлік (704-706 жж.).

7. Үшлік қаған өзінің негізгі тайпаларын бөлді: Екі ордаға.

8. Түргеш қағанатының Үлкен ордасы: Суяб.

9. Түргеш қағанатының Кіші ордасы: Іле бойындағы Күнгіт қаласы.

• Күнгіт қаласын және оның аймағын мекендеген тайпа: күнгіт.

10. Түргеш қағанаты бөлінген әкімшілік аймақ саны: 20.

• Соғыс жағдайында әр аймақ 7 мыңнан әскер жинады.

• 706 жылы Үшлік қаған қаза болғаннан кейін билік басына келген: Сақал қаған (706-711 жж.).

11. 708 жылы басталған сары және қара түргештер арасындағы билік үшін талас-тартысты пайдаланып, Түргеш қағанатына шабуыл жасаған Шығыс Түрік қағаны: Қапаған.

12. Орта Азия мен Қазақстанға арабтардың жорығы басталды: VIII ғасырдың басында.

13. 709 жылы Бұхараны соғыссыз алған, 714 жылы Шашты басып алып, Испиджабқа жорық жасаған араб қолбасшысы: Кутейба ибн Муслим.

14. 715 жылы билік үшін тартыста қара түргештер жеңіске жетіп, билікке келген: Сұлу қаған.

15. Сұлу қағанның билік құрған жылдары: 715-738 жылдар.

16. Сұлу қаған кезінде Түргеш қағанатының орталығы болған қала: Талас (Тараз).

17. Сұлу қаған Түргеш мемлекетінің тәуелсіздігін сақтап қалу үшін күрес жүргізді: үш жақта:

• Батыста – араб шапқыншылығы.

• Шығыста – Қытай мемлекеті.

• Солтүстік-шығыста – Шығыс Түрік қағанаты.

18. 717 жылы Сұлу қағанның барып қайтқан елі: Тан империясы.

19. Сұлу қағанға шығыстағы саяси жағдайын түбегейлі жақсатуға мүмкіндік берді: Шығыс Түрік қағанымен, Тибет патшасымен құдаласуы.

20. Сұлу қаған шығыстағы саяси жағдайын дұрыс жолға қоюға тырысқан: Құдандалық арқылы.

• Сұлу қаған арабтарға қарсы Орта Азиядағы халықтардың (Самарқан, Бұқара, Шаш, Ферғана тұрғындары) күресін пайдаланып, оларды қолдап, жәрдем беруге тырысты.

21. 720-721 жылдары Соғды жеріндегі арабтарды қуып шығып, жеңіске жеткен Сұлудың әскербасы: Күли шор.

22. 737 жылы Тоқарыстанда Сұлу қағанмен бірігіп арабтарға ойсырата соққы берді: қарлұқтар.

• 738 жылы Сұлу қаған Навакет қаласында өз қолбасшысы Баға тарханның опасыздығынан қаза болды.

23. Арабтардың Сұлу қағанға берген атағы (атауы): «Сүзеген», «мүйізді қаған» («Әбу Музахим»).

24. Сұлудан кейін қаған болған оның баласы: Тұқарсан Құтшар.

• Оның қағандық құрған мезгілі бір-екі жылға созылған. Бұл кезде сары және қара түргештердің арасында талас-тартыс ушығып кетті. Ішкі талас-тартыстан қағандықтың саяси және экономикалық жағдайы мүлде әлсірейді.

25. Қытай әскерлері Суябты жаулап алды: 748 жылы.

26. 751 жылы Атлах қаласының жанында арасында үлкен шайқас болды: Арабтар мен қытайлар арасында.

27. Атлах шайқасының үлкен тарихи маңызы болды, себебі Қытай әскерлері Жетісу жерін тастап кетуге мәжбүр болды.

• 749-753 жылдары қағандықты өз қолына алған қара түргештердің тарханы Жыпыр.

• Бірақ оның билік құрған кезінде де жағдай жақсара қоймайды.

28. Түргеш қағанатының әлсіреу себебі: Қара және сары түргештердің билік үшін таласы.

29. 756 жылы Түргеш қағандығын құлатып,билікті өз қолына алған тайпа: Қарлұқ.

• Шаруашылығы

• Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашлығы, жартылай отырықшы егіншілік. Ел сауда, қолөнер де айналысты.

• Аң аулау – бай-шонжарлар үшін көңіл көтеріп, сауық құру, кедейлер үшін күн көру мен жан бағу көзі болды.

• Шұрайлы жер қағанның жеке меншігінде болған. Көкорай-шалғын жерлерді ақсүйектер иеленді.

30. 704-766 жылдар арасында соғылған, «Түргеш қағанының теңгесі» немесе «түріктің көк ханының теңгесі» деген соғды жазуымен жазылған теңгелер табылған қала: Тараз.

• Сауда дамуының басты себептері:

• Қағанат жерінің Ұлы Жібек жолы бойында орналасуы.

• Суяб, Баласағұн, Тараз, Испиджаб сияқты қалалар әсер етті.

• Жетісудағы соғдылар

31. Соғдылар – Орта Азияда өмір сүрген иран тілдес халық.

• Ежелден Зеравшан мен Қашқадария өзендерінің алабын қоныстанған.

32. VII ғасырдың басында Жетісуда болып, соғдылар туралы жазған қытай саяхатшысы: Сюань Цзянь.

• Өзінің күнделігінде: «Суяб қаласының батыс жағында бірнеше қала бар. Олар басқаларға тәуелсіз, бірақ түріктерге бағынышты өз билеушісі бар. Шу өзенінен Кушанияға дейінгі бүкіл ел Сули (Соғды) болып аталып келген. Тұрғындарының жартысы егіншілікпен, жартысы саудамен шұғылданған» деп жазады.

33. Қытай саяхатшысы Сюань Цзяннің деректері бойынша соғдылардың негізгі кәсібі: сауда мен егіншілік.

34. VI-VII ғасырларда соғдылықтарды жаулап алған: Түрік қағандығы.

35. Соғдылардың Жетісуға қоныстануы туралы үш пікір бар:

1. Сауда арқылы келіп қоныстанған.

2. Соғды диқандары мен саудагерлеріне Бұқараның әмірі Абруйдың алым-салықты көп алып, қысым көрсетуі.

3. Араб шапқыншылығы.

36. Соғдылардың Түркістан мен Жетісуға қоныс аударуы саудаға байланысты деп айтқан зерттеуші: В.В.Бартольд.

37. Соғдылықтар Жетісуға ағыла бастаған кезең: VI-VIII ғғ.

38. Соғдылардың Жетісуға қоныстануы дамытты: Егіншілік пен қала мәдениетін.

• «Соғдылықтардың ішінде түрікше сөйлемейтіндері жоқ» деп жазған ХІ ғасырда өмір сүрген ғұлама ғалым: М. Қашғари.

• Соғдылар мен түріктердің әдет-ғұрпы, тілі, киім кию салты бір-біріне өте ұқсас екендігін жазған: Махмуд Қашғари.

Қарлұқ қағанаты

(756-940 жж.)

• Қарлұқ қағанатының құрылуы, құрамы және жер аумағы

• V ғасырдағы жазба деректерде қарлұқтар тирек (теле) тайпаларының құрамында кездеседі.

39. Қытай деректеріндегі Алтай тауының баурайын мекендеген қарлұқтардың руы: «бұлақ».

40. VIІ ғасырдың басындағы қытайдың «Таньшу» хроникасында көрсетілген қарлұқтардың құрамындағы тайпалар: бұлақ, жікіл, ташлық.

41. Араб тарихшысы әл-Марвазидің хабарлауынша қарлұқтардың құрамына кірген тайпалардың саны: 9 (тоғыз)

• Үш жікіл, үш бескіл, бұлақ, көкеркін және тухси (лазана мен фаракия рулары да аталған).

42. Араб-парсы деректері бойынша қарлұқтар: Ежелгі түріктер.

43. Қарлұқтардың негізгі топтасқан жерлері Алтай тауынан Балқаш көліне дейінгі аралық.

• Әл-Марвази өзінің еңбегінде: «Қарлұқтар бұрын Тулис (Алтай) тауында тұрды және тоғыз-оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар өздерінің билеушілеріне қарсы көтерілді, түргештердің елін жаулап алды, ал ол жерден мұсылман елдеріне қарай жылжыды» деп жазады.

• 742 жылы қарлұқтар басмыл және ұйғырлармен бірігіп Шығыс Түрік қағанатын жеңеді. Нәтижесінде Моңғолияда Ұйғыр қағанаты (745-840 жж.) құрылды.

44. 746 жылы (VIII ғасырдың ортасы) қарлұқтардың Жетісуға қоныс аудару себебі: Ұйғыр қағанатынан жеңілуі.

45. Қарлұқтар Түргеш қағанатының әлсірегенін пайдаланып, өздерінің мемлекетін құрды: 756 жылы.

46. Қарлұқ қағанатының орталығы – Суяб.

• «Қарлұқ жерін шығыстан батысқа қарай жүріп өту үшін 30 (отыз) күн керек» деп көрсеткен: Ибн Хаукаль (Х ғ.).

47. Қарлұқ қағанатының жоғарғы билеушісі – жабғу, бірақ 840 жылдан бастап қаған.

• Қағанаттың саяси жағдайы

48. Қарлұқтар Қытайдан төнген қауіпті жою үшін, жаулап алды: Қашқарияны 766–775 жылдары.

49. ІХ ғасырдың басында қарлұқтар жеңіліс тауып, осы елге тәуелді болды: Ұйғыр қағанаты.

50. 840 жылы қарлұқтар Ұйғыр қағанатын талқандады қырғыздармен бірге.

51. Қарлұқтардың Ұйғыр қағанатына қарсы жиырма жылға жуық уақытқа созылған күресі: жеңіспен аяқталды.

52. Ұйғыр қағанатын жеңгеннен кейін өзін «қаған» жария еткен Испиджаб қаласының билеушісі: Білге Күл Қадыр-хан.

53. ІХ ғасырдың ортасында қарлұқтарға қарсы «ғазауат соғыс» жариялаған: Самани әулеті (820-1005 жж.).

54. «Ғазауат соғыс» жариялаған, саманилердің басып алған Қарлұқ қағанатының қалалары: Испиджаб, Тараз.

• Саманилер Таразда мешіт салдырды, ал қала билеушісі Оғұлшақ қаған уақытша Қашқар қаласына кетуге мәжбүр болды.

55. Саманилерге қарсы күресті жүргізген Білге Құл-Қадырханның ұлдары: Базар Арслан мен Оғұлшақ.

56. Қарлұқтардың арабтарға қарсы күресі созылды: екі ғасырға жуық мерзімге.

• Бұл мезгілді екі үлкен кезеңге бөлуге болады:

1. 712-713 – 756 жж. Соғды, Шаш, ферғаналықтармен бірігіп жүргізген күрес кезеңі.

2. VIII ғ. екінші жартысы – IX ғ. аяғы қарлұқтардың арабтардан жиі жеңіліс тапқан кезеңі. Оның себебі, арабтар ислам дінін идеялық қару ретінде қолданады.

57. Қарлұқтардың қиын жағдайын пайдаланып, Баласағұн қаласын басып алып, Қарлұқ қағанатын талқандаған: 940 жылы Қашғардың түрік билеушілері.

58. Қарлұқ қағанаты Жетісуда үстемдік етті: екі жүз жыл.

• Шаруашылығы

59. Қағанаттың шаруашылығының дамуы негізінен екі бағытта болды:

• Жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығы.

• Отырықшы мал шаруашылығы.

• Қосалқы шаруашылық – аң аулау. Кедейлер өзен-көлдерден балық аулаған.

60. Қарлұқтардың (түріктердің) балық аулаумен айналысқандықтарын дәлелдейтін балық аулауға қажетті құрал-саймандардың атаулары кездеседі: «Диуани лұғат ат-түрік» және «Араб-қыпшақ» сөздіктерінде.

61. «Қарлұқтар елінде 25 қала мен қоныс бар. Олардың ішінде: Құлан, Мирки, Атлах, Балық, Барсхан, Талғар сияқты атақтылары бар» деп хабарлаған қолжазба: «Худуд әл-алам».

62. Қарлұқтар тұсында Шу және Талас өзендері маңында пайда болған қалалар: Құлан, Мерке, Қойлық.

• «Қаған қаласының халқы көп, бекінісі мықты, әскері және қару-жарағы мол» деп жазған: Әл-Идриси.

• Мәдениеті

63. Қарлұқтар ата-баба әруағына табынып, оларға құрмет көрсеткен.

64. Аталар зиратының басына қойылған тастан жасалған мүсіндер: балбал.

65. Зират басына құлпытас орнату, оған жазу жазып қою әдеті дами бастады: VII-VIII ғғ.

66. Көне түрік жазуының алғашқы даму кезеңі: Б.з.б. V ғасыр.

• Дәлел: Жетісуда табылған, мәйіттің жанына қойылған күміс зереннің түбіндегі жазу.

Оғыз мемлекеті (iх ғасырдың аяғы – хi ғасырдың басы)

• Оғыз мемлекетінің құрылуы, жер аумағы

1. Ғалымдардың «уыз» сөзінен шықты деген тұжырымы мына тайпаға қатысты: Оғыз.

2. Оғыздардың Жетісу және Ыстықкөл мен Шу аралығын мекендегені туралы жазған: М. Қашғари.

3. VII ғасырда Түрік қағанатының құрамында болған оғыз тайпаларының мекендеген өңірі: Батыс Жетісу.

4. VIII ғасырдың ортасында оғыздардың Жетісудан Сырдария бойына ығысуына ықпал еткен себеп: Қарлұқ қанатының құрылуы.

• Бұл аймақта жергілікті кангар – печенегтердің қарсылығына тап болды.

5. Оғыздармен болған ұзақ жылдарға созылған күрес нәтижесінде жеңіліп, батысқа қарай жылжуға мәжбүр болған: кангар-печенегтер.

• ІХ ғасырдың басында оғыздар қимақтармен бірлесіп кангар–печенегтерді талқандап Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал маңын жаулап алды.

6. Сырдарияның орта және төменгі ағысында Оғыз мемлекеті құрылды ІХ ғ. аяғы – Х ғ. басында.

• Оғыз мемлекеті жайлы алғашқы дерек Әл-Якуби (ІХ ғ.) жазбасында берілген.

7. Оғыз мемлекетінің орталығы: Янгикент (Жаңа Гузия, Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан).

• Батыста Хазарияға дейінгі жерді, солтүстік Каспий маңын, орталық, оңтүстік-шығыс Қарақұм және Қызылқұм аймағын алып жатқан «Мафазат-әл-Гуз» (оғыз даласы).

• Оғыздардың тайпалық құрамы

8. Тілі жағынан түркілене бастаған, арғы тегі финн-угорлар, үнді-еуропалық тайпалар құрамына енген мемлекет: Оғыз.

9. Қытай деректері бойынша оғыздардың құрамына кірген тайпалар: байандұр, имур, қайлар.

10. М.Қашғаридің мәліметі бойынша оғыздардағы тайпалар саны: 24.

• Әл-Марвази оғыздардың 12 тайпасы жөнінде жазады (12 тайпаға түскен кезі-ол тайпалардың бір-біріне қосылып, халықтық дәрежеге көтеріле батаған мезгілі).

11. Оғыздардағы тайпалық және рулық бөлімшелер атауы: «бой», «оба», «көк».

• Бұған қоса оғыздар ұрықтар мен аймақтарға бөлінген. Ұрық атауымен рулық атақты тұқымдар, әулеттер аталған.

12. Оғыздардағы тайпалық одақтар атауы: Ел.

13. «Оғызнама» дерегі бойынша Оғыз мемлекеті бөлінді: 12 аймаққа.

• Қоғамдық құрылысы

14. Оғыз мемлекетінің қоғамдық құрылысы: Әскери демократия.

15. Оғыз мемлекетінің жоғарғы билеушісі: Жабғу (ябғу).

• Жоғарғы билік мұрагерлік арқылы қалып отырды.

16. Оғыз мемлекетіндегі тақ мұрагерлері: Инал

17. Жабғудың «инал» атты мұрагерін тәрбиелеуші: Атабек.

18. Жағбу кеңесшілері: Күл-еркіндер.

19. Оғыз қоғамында маңызды рөл атқарған әскербасының лауазымы: Сюбашы

20. Сарай маңындағы өмірде маңызды рөл атқарған, жабғу әйелдерінің атағы: «хатун» (қатын).

21. Оғыздарда халық жиналысы шақырылды: Жылына 1(бір) рет.

22. Оғыздарда күл-еркін тарапынан шақырылған шонжарлар кеңесі: Қанқаш.

23. «Оғызнама» дастаны бойынша оғыз дәулетінің біртіндеп дамуына байланысты, ел басқарудың ең жоғарғы орны болған: Ұлы және кіші құрылтай.

• Ұлы құрылтайда жабғу өз ұлдарын боз оқ (бұзұқтар) оң жағына, ақсүйектерді үш оқ (ұшұқтар) деп сол жағына отырғызған.

24. Оғыздарда жабғуды сайлағанда артықшылыққа ие болғандар: Боз оқтар.

• Саяси жағдайы

25. ІХ ғасырдың аяғында оғыздар қарлұқ, қимақ тайпаларымен бірлесе отырып өздеріне бағындырды: Еділ мен Жайық аралығындағы печенегтерді.

26. Печенегтердің оғыздардан ойсырай жеңілгендерін баяндайтын әдеби шығарма: «Оғызнама».

27. Оғыз билеушілерінің сыртқы саясатындағы басты мақсаттарының бірі: Қара теңіз, Дон өзенінің бойына жету.

• Орыс қалаларымен сауда жасауды да ойластырды. Бұған орыс мемлекеті де мүдделі еді.

28. Оғыздардың Қара теңіз, Дон өзенінің бойындағы жайылымды жаулап алуларына бөгет болған мемлекет: Хазар қағанаты.

29. 965 жылы оғыздар хазарларға қарсы әскери одақ құрды: Киев Русімен.

• «Оғызнама» дастаны: «Ұрысбек оғлы Сақлаппен келісім жасалған» дейді. Мұндағы «Ұрысбек оғлы Сақлап» деп отырғаны – орыстың кінәзі Святослав.

30. Оғыздар Киев кінәзі Владимирмен одақтасып, бұлғарларға жорық жасады: 985 жылы.

31. Орыс жылнамаларындағы оғыздардың атауы: Торктар.

32. Х ғ. аяғы мен ХІ ғ. басында Әли ханның кезінде мемлекет жағдайының күрт нашарлауының және халық көтерілістерінің жиілеуінің басты себебі: Шектен тыс алынатын алым-салық.

33. Оғыз мемлекетіндегі саяси тұрақсыздықты пайдаланып, Жент қаласын басып алған: Салжұқтар.

34. Оғыз мемлекетінің күшеюіне үлес қосқан билеуші: Шахмәлік.

35. Оғыздардың соңғы жабғуы Шахмәлік Хорезмді жаулап алды: 1041 жылы.

• Алайда 1043 жылы ол көтеріліске шыққан салжұқтардың қолынан қаза тапты.

36. ХІ ғасырдың 40-шы жылдары Хорезмді жаулап алған мемлекет: Оғыз мемлекеті.

37. ХІ ғасырда оғыздарды Сырдария, Арал бойынан біржола ығыстырған: Қыпшақтар.

38. Оғыз мемлекеті біржола құлады: ХІ ғасырдың басында.

• Шаруашылығы

• Оғыздар жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығымен айналысты.

• Оғыздардың күз айларында Хорезм шекарасына дейін, ал кейбір бөліктерінің Ұлытау баурайына дейін көшіп жүргенің айтқан ғұлама: Әл-Бируни.

• Түркістан аймағындағы оғыздардың елтірі беретін (қаракөл) қойларды өсіретінін жазған: Ибн Хаукәл.

39. Көршілес жатқан Орта Азия, Қытай сияқты елдермен айырбас сауданың шикізат көзі ретінде пайдаланылған: Мал өнімдері.

40. Оғыздар айналысқан егіншілік түрі: Суармалы егіншілік.

• Сырдарияның төменгі ағысындағы қалалар: Жанкент, Жент, Жуара. Махмуд Қашғари Сырдарияның орта ағысындағы Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ, Сауран қалалары туралы жазған.

• «Ондағы шеберлер темірден ғажайып әдемі бұйымдар жасайды» деп оғыздар мен қимақтар туралы жазған әл-Идриси.

• «Түріктер қолөнердің барлық түрін істейді, ... қару, жебе, ер-тұрман, қорамсақ, найза жасайды» деп жазған араб жазушысы: әл-Жахиз.

Қимақ қағанаты (іх ғасырдың соңы – хі ғасырдың басы)

• Қимақ қағанатының тайпалық құрамы, құрылуы

• Ерте қытай деректеріндегі қимақтардың атауы: Яньмо.

41. VII ғасырдың басында қимақтар мекендеген аймақ: Монғолияның солтүстік-батысы.

• Сыма Цяннің жазуы бойынша, Монғол жерінің солтүстігінде өмір кешкен қимақтардың ішінде қыпшақтар да болған.

42. VII ғасырдың ортасына қарай қимақтар Монғолияның солтүстік-батысынан көшті Алтайдың солтүстік аудандары мен Ертіс өңіріне.

43. Осы мемлекеттің ыдыраған кезінде қимақтар өз алдына тайпа ретінде көріне бастады: Батыс Түрік қағанаты.

• 766-840 жылдары қимақтар Батыс Алтайға, Тарбағатай мен Алакөл ойпаты аумағына қоныстанады.

44. 840 жылы Ұйғыр қағанаты ыдырағаннан кейін оның құрамындағы біраз тайпалар: эймур, байандур, татар, ланиқаз, ажларлар, имек, қыпшақ тайпалары қимақ бірлестігіне енеді. Осы жеті тайпа негізінде Қимақ қағанаты қалыптасады.

• «Қимақ елінің құрамында 7 (жеті) тайпа болған. Олардың ішіндегі ең атақтылары қимақтар мен қыпшақтар»-деп жазған парсы тарихшысы: Гардизи.

45. Қимақтар құрамында болған ең ірі және күшті тайпа: Қыпшақтар.

46. Қимақ қағанаты құрылды ІХ ғасырдың соңында.

47. Қимақ қағанатының аумағы: Қазақстанның солтүстік-шығыс, орталық аймақтары.

48. Қимақ қағанатының орталығы: Имақия қаласы.

49. Қимақ қағанатының оратлығы орналасты: Ертіс бойында.

50. Қимақ қағанатының екінші астанасы: Карантия.

51. Қимақтардың екінші астанасы Карантия қаласы орналасқан көлдің жағасы: Алакөл.

• Қағанаттың қоғамдық құрылысы

52. Қимақ қағанатының жоғарғы билеушісі: Қаған.

• Өкіметтің барлық билігі қағанның қолында болған. Ол кіші қағанды, ябғу, шад-түтіктерді өзі тағайынды.

• Бұл атақтан екі саты төменгі атақ: ябғу.

53. «Имек байғу» немесе «қимақ ябғу»: бірнеше тайпа көсемдерінің атағы.

54. Қимақтарда жеке тайпа көсемінің атағы: «Шад-түтік».

• Қимақтарда қағанның жанындағы он бір іс басқарушының үлестік биліктері, жерлері: мұрагерлік жолымен берілді.

55. Қимақ қағанатының саяси өмірінде беделі күшті болған топ: әскери қызметкерлер.

• Оларға көрсеткен қызметтері үшін үлестік жерлер берілді.

56. Махмұд Қашғаридің малы аз, көшіп-қонуға мүмкіндіктері жоқтарға берген атауы: «жатақтар».

• Қағанаттың саяси жағдайы

57. Қимақтар «тоғыз-ғұздар» жерінің бір бөлігін қол астына қаратты: ІХ ғасырда.

58. Х ғасырдың басында қимақтар басып алған тоғыз-ғұздардың Шығыс Түркістандағы шекаралық қаласы: Жамлекес.

59. Х ғасырдың екінші жартысында қимақтардың жеріне шабуыл жасаған мемлекет: Қарахан мемлекеті.

• ХІ ғасырда қарахандықтардың жорықтары жиілей түсті. Осындай жорықтардың әсерінен Қимақ қағанаты әлсіреп, ыдырай бастайды.

60. Қимақ қағанатының құлауының себебі:

1. Атақты қыпшақ тайпа көсемдерінің билік үшін таласуы.

2. Сыртқы қайшылық. Шығыстан батысқа қарай қоныс аудара бастаған түрік тілдес тайпаларының әсері.

61. Қимақ қағанаты ыдырады: ХІ ғасырдың басында.

• Шаруашылығы. Мәдениеті

62. Қимақтарда басым болған шаруашылық: мал шаруашылығы.

• Гардизи: «шаруалар өз мырзаларының малын бақты, ...қысқа арнап олар (қимақтар) өздерінің шама-шарқына қарай қой, жылқы немесе сиыр етін сүрлеп алады» деп жазады.

63. Темір қорытудың нағыз мамандары, садақтың жебесін жасаудың хас шеберлері болған: Қимақтар.

• Ат әбзелдерін жасауда оларға ешкім жетпеген.

• Қимақтардың басқа елдермен саудасында ең басты рөл атқарған: Бағалы аң терілері.

64. Қимақ тайпасы басқа түркі тілдес тайпалар сияқты сыйынған: ата-баба аруағына, Тәңірге.

65. Х ғасырда қимақ шонжарлары қабылдай бастаған дін: Ислам.

66. Қимақтардың қолданған жазуы: Ежелгі түрік жазуы.

• Жазба деректердегі мағлұматтарда (Әбу Дулаф) қимақтар қамыс қаламмен жазған.

67. ІХ-Х ғасырларда қимақтардың ежелгі түрік жазуымен жазғандығын дәлелдейтін айғақ: қола айналардағы жазулар.

• ІХ–ХІ ғасырлардағы қимақтар мемлекеті өзіндік өсіп-өркендеу жолы бар, қалыптасқан, алғашқы патриархалдық–феодалдық мемлекет болған.

Дамыған орта ғасырлардағы мемлекеттер Қарахан мемлекеті

(942 – 1212 жж.)

• Қарахан мемлекетінің құрылуы

1. Х ғасырдың орта кезінде Жетісу мен Шығыс Түркістанның бір бөлігінде құрылған мемлекет: Қарахан мемлекеті.

2. Қарахан мемлекетінің негізін салушы: Сатұқ Боғра хан.

3. Сатұқ Боғра хан өмір сүрді: 915-955 жж.

4. Сатұқ Боғра ханға өзінің туысы Оғұлшақты жеңу кезінде қолдау берген ел: Саманилер.

5. Қарахан мемлекетінің құрылуында басты рөл атқарған тайпа: қарлұқ.

   • Қарахан мемлекетінің этникалық құрамына кірген түркі тілдес тайпалар: жікіл, яғма, қарлұқ, оғыз, қаңлы, үйсін және т.б.

6. Қарахан мемлекетінің негізгі билеушілері шығып отырған тайпа: яғма тайпасы.

7. Яғма тайпасының тотемі: Бура.

   • Яғма тайпасынан шыққан хандардың атауы: Боғра-хан.

8. Жікіл тайпасының тотемі: Арыстан.

   • Жікіл тайпасынан шыққан хандардың атауы: Арслан хан.

9. Қарахан мемлекетінің орталығы: Баласағұн.

• Қоғамдық құрылысы

10. Қарахан мемлекетінің жоғарғы билеушісі: Қаған (хан).

    • Жоғарғы билеуші билігінің берілу жүйесі: мұрагерлік.

11. Билік иелері қатарына жататын ханның ұрпақтары: Тегіндер, ілік хандар, бектер, нөкерлер.

12. Ханның кеңесшісі қызметін атқарған: Уәзірлер.

13. Ханның мемлекеттік саяси-әкімшілік іс жүргізетін орны: Орда.

14. Билеуші тарапынан феодалдарға шартты түрде берілетін жер үлесінің атауы: иқта.

15. Иқтаны иеленушілердің лауазымы: «иқтадар», арабша «мұқта».

16. Иқтадарлардың міндеті: Қарапайым халықтан алым-салық жинап, ханға әскери қызмет ету.

• Иқта заңды түрде, түпкілікті бекітіліп берілмеген.

17. Дінбасылардың, діни мекемелердің жер иелігі: Вақфтық жерлер.

• Вақфтық жерлерден салық алынбады.

18. Қарахан мемлекетіндегі жерді үлеске алған шаруалардың атауы: Барзигар, музари.

19. Қарахан мемлекетінде әлсіз адамның өз үлесіндегі жерді күштінің қамқорлығына беруі: Коммендация.

• Жеке басын қорғағаны үшін феодалдың әміршіге әскери қызмет немесе басқа да жұмыстар атқаруы. Кейбір шаруалар жауынгерлік қызмет үшін адам берсе, енді біреулері өздерін қорғаушылардың жұмысын тегін істеп берген.

• Саяси жағдайы

20. 955 жылы Сатұқ Боғра хан қайтыс болғаннан кейін билік басына келген: Мұса.

21. Мұса хан өзінің ықпалын күшейту үшін 960 жылы ислам дінін мемлекеттік дін ретінде жариялады.

• Мемлекеттің орталығын Қашғар қаласына ауыстырды. Себебі Сатұқ Боғра ханның екінші баласы Сүлейман ілік өзін қаған жария етіп, Баласағұн қаласында билік жүргізді.

22. Алғаш рет ислам дінін мемлекеттік дін ретінде жария еткен мемлекет: Қарахан мемлекеті.

23. Мұса қаза болғаннан кейін орнына хан болған: Әли Арслан (960 – 990 жж.).

    • Әли Арслан ханның тұсындағы мемлекеттің орталығы: Қашғар.

• Осы кезден бастап Сатұқ Боғра ханның екі баласы – Хасан Боғра-хан мен Әли Арсланның ұрпақтары арасында билік алма-кезек ауысып тұрды.

24. Қарахан мемлекетінің қақтығысқа түскен елдердің алғашқысы: Самани.

25. Х ғасырдың екінші жартысында Қарахан мемлекетінің билеушісі Хасан Боғра хан басып алған Самани әулетінің астанасы: Бұхара.

• Испиджаб және Самарқан қалаларын да басып алды. Бірақ Жент аймағындағы тайпалардың шабуыл жасау қаупінен қорыққан Хасан Боғра хан Жетісуға оралды. Қошқарбасы деген жерде қаза тапты.

26. Қарахандықтардың бүкіл Сырдария бойына билігін мойындаған: Газнеуилер.

• 992 жылы Хасан Боғра ханның баласы Жүсіп Хотанды басып алса, Әли Арсланның баласы Насыр ибн Әли 996 жылы Мәуараннахрға жорыққа аттанды.

27. 999 жылы (Х ғасырдың соңында) Қарахан мемлекеті (Насыр ибн Әли) басып алды: Самани әулетінің астанасы Бұқара қаласын.

28. Х ғасырдың соңында Қарахан мемлекеті біржолата бағындырды: Мауараннахрды.

29. Қарахан мемлекеті екі иеліктен тұрды:

• Шығыс хандық - Жетісу мен Шығыс Түркістан. Орталығы – Баласағұн қаласына жақын жатқан Орда (Қара Орда немесе Күз Орда), кейін Қашғар қаласы.

• Батыс хандық – Мауараннахр. Орталығы – Үзкент, кейін Самарқан.

• Дәстүр бойынша Шығыс хандығы мемлекеттің негізгі бөлігі саналды.

30. Қарахандықтар мемлекетінің Батыс бөлігіндегі хандықтың астанасы Самарқан.

31. Екі хандық арасындағы шартты шекара қызметін атқарған өзен: Сырдария.

32. Қарахан мемлекеті дербес екі иелікке бөлінді ХІ ғасырдың 40 жылдары.

33. 1089 жылы Батыс хандықты (қарахандарды) басып алған: Салжұқ сұлтаны Мәлік шах.

34. ХІІ ғасырдың 30-жылдарында шығыстан Жетісу жеріне басып кірген қарақытайлар.

35. Қарахан мемлекетінің шығыс шекарасын қорғаған: қарақытайлар.

36. 1137 жылы Ходжент жанында Қарахан әскерлеріне ойсырата соққы берген мемлекет: Қарақытай.

37. 1141 жылы Самарқан қаласына жақын Қатуан даласында болған шайқаста қарақытайлардан жеңіліс тапқан: Салжұқтар мен қарахан әскерлері.

• Қарахан мемлекеті қарақытайларға толық тәуелділікке түсті.

38. ХІІ ғасырдың 40-жылдарынан бастап Қарахан мемлекетінің Орталық Азиядағы жерлерін басып ала бастаған мемлекет: Қарақытай.

39. Қарахан мемлекетін (Батыс иелікті) құлатқан: Хорезм шахы Мұхамед 1212 жылы.

• Шығыс хандықты басып алған: Найман ханы Күшлік.

• Шаруашылығы. Мәдениеті

40. Қарахандықтардың мал шаруашылығында жетекші орын алған: Жылқы шаруашылығы.

• Түріктердің (қарахандардың) жылқы малына ерекше көңіл бөлетінін айтқан ғұлама: Жүсіп Баласағұни.

41. Қарахан мемлекетінің кезінде қалалар мен қала халқының саны өсті: кедейленген малшылар мен егіншілер есебінен.

42. Ислам дінінің мемлекеттік дін ретінде жариялануы қала келбетінде, құрылыс жүйелеріне тың өзгерістер енгізді:

• Күмбездеп салынған мешіттер пайда болды.

• Шығыс моншасы құрылыстарының салынуы.

43. Қарахан дәуірінің сәулет ескерткіштері: Қарахан, Айша-бибі, Бабаджа-қатын кесенелері.

44. Айша бибі және Қарахан кесенелері орналасқан облыс аумағы Жамбыл.

45. Қарахандар төл ақшаларын шығарған қалалар: Самарқан, Үзкент.

Қарақытайлар

(1125-1212 ж.)

• Қарақытайлардың Жетісуға қоныс аударуы

46. Қидандардың б.з.б. уақытта өмір сүрген аумағы: Қытайдың солтүстігі (Орталық Азия (Солтүстік Монғолия), Маньчжурия, Уссури өлкесі (қытай деректері)).

47. Х ғасырда Батысқа қарай жылжыған қидандардың бір бөлігінің мұсылман деректеріндегі атауы: «қарақытайлар».

• Қидан тайпаларының этникалық тегі мен тілі туралы пайымдаулар әр түрлі:

• Қидандар тұнғұс-монғол тілдес халық.

• Араб, парсы деректерінде, олар түркі тілдес.

48. 924 жылы қидандар тарапынан құрылған мемлекет: Алтайдан Тынық мұқитқа дейінгі аумақты алып жатқан Ляо мемлекеті.

• Жетісуға қарақытайлардың келіп орналасуына негізінен екі себептің әсері болды:

1. Орталық Азиядан батысқа қарай жылжыған түрік тілдес тайпалардың қарақытай жерлерін жаулап алуы.

2. Қарахан мемлекетінің әлсіреуі. Қарахан билеушісі қарақытайларға шығыстағы шекарасын қорғау қызметін тапсырды. Олар қызметтері үшін үлесті жер алып отырған.

49. 1125 жылы Ляо мемлекеті құлағаннан кейін, Жетісуға келіп қоныстанған 40 мың түтін қиданға басшылық еткен: Елюй Даши

• 1125 жылы қарақытай әскерлері Жетісудың орталық аудандарына кіріп, Баласағұн қаласын басып алды.

50. Қарақытай мемлекетін құрған орталық-азиялық тайпа: Қидандар.

51. Қарақытай мемлекетінің негізін қалаған: Елюй Даши.

52. Қарақытай мемлекетінің орталығы – Баласағұн қаласына жақын жердегі Ғұз орда.

53. Қарақытай билеушісінің лауазымы: гурхан.

• Саяси жағдайы

54. 1137 жылы Ходжент жанында қарақытайлар ойсырата соққы берді: Қарахан әскеріне.

55. 1141 жылы Самарқан қаласына жақын Қатуан даласында қарақытайлардан жеңіліс тапқан: қарахан-салжұқ әскерлері.

• Қарақытайлар Мауараннахрдың орталық бөлігін басып алады.

• Қарахандар қарақытайлардың вассалы болып, алым-салық төлеп отыруға мәжбүр болған.

56. Хорезмшахының қарақытайларға жылына төлеген салық мөлшері: 3000 алтын динар.

• Қарақытайлар батысында Әмударияның төменгі ағысын толығымен, шығыста Гансу жеріндегі ұйғырларды, оңтүстікте Балх пен Хотан жерлерін бағындырады. Солтүстік-шығысы наймандармен шекаралас жатты.

57. 1171-1172 жылдары қарақытайлардың Хорезмге қайтадан жорық жасау себебі: Хорезм шахының салық төлеуден бас таруы.

• Осы кезде Хорезм шахы әл-Арслан қаза болып, оның балаларының арасында билік үшін талас туады. Тақ үшін таласта Текеш қарақытайлардың көмегімен ел билігін өз қолына алады.

58. 1198-1204 жылдары қарақытайлардың Хорезм шахымен бірігіп соғысқан Ауғанстан жеріндегі тайпа: Гурид.

    • Текештен кейінгі Хорезм шахы Мұхаммед Самарқан сұлтанымен келісімге келіп, қарақытайларға қарсы шығады. Өз одақтасынан айрылған қарақытайлар гурид тайпаларымен соғыста ауыр жеңіліске ұшырайды.

59. 1208 жылы қарақытайларды шығыста жеңген: наймандар.

60. Қарақытай мемлекеті біржолата құлады: 1212 жылы.

• Соңғы гурхан найман ханы Күшліктің қолына түсіп, оның жерлері біржола наймандардың иелігіне айналады.

61. Қарақытай мемлекетін құлатқан мемлекеттер: Хорезм, Найман.

• Қоғамдық құрылысы

62. Елюй Даши кезінде бір әскери басшының қол астынадағы жауынгер саны: 100.

63. Қарақытайлардағы мұрагерліктің өзіндік ерекшелігі: әйел адамдар да мұрагер бола алған.

    • Әйел жағының тегі хан тұқымынан болуы міндетті еді.

64. Елюй Дашы 1143 жылы қаза болған соң билікті қолына алған: әйелі Табуян.

65. 1150 жылдан кейін ел басқарған, ержеткен Елюй Дашидің баласы: Иле.

    • Оның тұсында халық санағы жүргізілді.

66. Алғаш рет халық санағы жүргізілген орта ғасырлық мемлекет: Қарақытай.

67. 1155 жылы Иле қаза болған соң, ел билеген Елюй Дашидің қызы Бұсұған.

• Алым-салық жүйесі

• Қарақытайлар өздері жаулап алған қалалар мен отырықшы қоныстарды қиратпаған. Сондықтан да жергілікті халық оларға онша қарсылық көрсетпеді.

68. Қарақытай мемлекетіндегі салық жинау жүйесі: Түтін басына.

    • Әрбір үйден (шаңырақтан) жиналған салық мөлшері: 1 (бір) динар.

• Егістік жерлер халыққа беріліп, тиісті салығы арнайы адамдар арқылы жинастырылған.

• Отырар, Тараз қалаларында алым-салықты гурханның арнайы жіберген адамдары жинап отырды. Ал басқа аймақтардан салық жинау, оны қарақытайлардың орталығына жеткізу жергілікті феодалдарға жүктелген.

69. Жетісудың егіншілікпен айналысатын тұрғындары билеушіге төлеген: өнімнің оннан бір үлесін.

70. Ірі қалалар әкімдерінің гурханға жыл сайын төлеп отырған салығы: Харадж.

71. Қарақытайлар бағынышты халықтарға салық салуды күшейтіп, ашық тонауға көшті: ХІІ ғасырдың екінші жартысы.

    • Осыған байланысты қарақытайларға қарсы халық көтерілістері жиілей бастады.

Наймандар. Керейіттер. Жалайырлар

1. Найман, керейіт және жалайыр тайпаларының негізгі мекендеген жерлері: Монғолияның орта және батыс аудандары.

• Х ғасырдан бастап бұл тайпалар Қазақстан өңірін қоныстана бастайды.

Наймандар

2. VIII ғасырдағы жазба деректерде наймандар өмір сүрген өңір: Орхон өзені мен Алтай тауының аралығы.

3. «Найман» сөзінің монғол тіліндегі мағынасы: «Сегіз».

   • Найман тайпалық одағы құрамына 8 тайпа кірген.

4. Найман мемлекетінің аты шыға бастаған кез: ХІІ ғасырдың екінші жартысы.

5. Найман мемлекетінің орталығы – Орхон өзенінің бойындағы Балықты қаласы.

6. Найман мемлекеті дами бастады: Наркеш Дайын хан (1160-1203 ж.) кезінде.

   • Егін шаруашылығы дамып, отырықшы қалалық өмір салты орын алды.

7. Наркеш Дайын ханның інісі Инанч-білге:

• Халықты өз төңірегінде топтастыра білген ол елді өнерге, бейбіт өмір салтына тартады.

• Наймандар қарақытайлардың үстемдігінен құтылады.

• Басқа елдермен сауда қатынасын дамытуға көңіл бөледі.

• Найман одағының басын қосып, Найман мемлекетін күшейтеді.

8. Наймандар қарақытайлардың үстемдігінен құтылды Білге ханның тұсында.

9. Инанч-білгеге халықтың «Білге хан» деген атақ беру себебі: Бейбіт өмірге тартқаны үшін.

10. Білге хан қайтыс болғаннан кейін билік үшін таласқан ханның екі ұлы: Бұйрық пен Даян¹.

11. Нәтижесінде найман хандыығы екіге бөлінді:

    • Даян хан далалық өлкеде билік етті.

    • Бұйрық хан Алтайдың Қара Ертісіндегі Орүнгу маңын мекендейді.

12. Найман мемлекетіне қарсы одақтасқан елдер: Монғолдар мен керейлер.

• 1199 жылы Алтай өңіріндегі Үліңгір көлінің маңында Шыңғыс хан мен керейіттер ханы Ван Бұйрықты жеңеді. Бұйрық хан Енисей қырғыздарына қарай қашады.

13. 1201 жылы Шыңғысханға қарсы одақ құрған тайпалар: Қырғыз, меркіт, найман.

14. 1201 жылы одақтас күш Шыңғысхан мен Ван хан әскерлерінен ойсырай жеңіліске ұшыраған жер: Соғақ суаты.

15. 1201 жылы Шыңғысханнан жеңіліс тапқан Бұйрық хан жылжыды: Алтайдың оңтүстігіне.

    • Шыңғысхан әскері оны қолға түсіріп, жазалайды.

16. Монғолдар Даян ханды біржола жеңді: 1204 жылы.

17. Найман ханы Даянның ұлы: Күшлік.

18. 1204 жылы Шыңғысханнан біржола жеңіліс тапқан наймандар, Күшліктің басшылығымен Жетісуға қоныс аударды.

• 1208 жылы Шыңғысхан Ертіс жағасында наймандар мен меркіттердің бірлескен күшін тас-талқан қылады. Одан кейін Күшлік бастаған бұл тайпалар Жетісуға қарай босады.

19. Наймандар Жетісудағы билікті қарақытайлардан тартып алды: 1212 жылы.

• 1218 жылы Шыңғыс хан Күшлікке қарсы әйгілі қолбасшысы Жебе ноян басқарған күшті әскерін жіберді. Жебе ноян Қарақытай еліне жетісімен, баршаға дін, сенім бостандығын жариялады. Бұған дейін де өзіне мұсылмандарды қарсы қойып алған Күшлік шайқастарда шыңдалып келген моңғол әскерлерінің екпініне төтеп бере алмады. Тас-талқан болып жеңіліп, Алтай тауларына қарай қашты. Бірақ Жебе ноян оны қоймай қуалап жүріп, ақыры Сарыкөл маңында қолға түсіріп, өлтіріп тынады.

Керейіттер

• Тайпаның аты Керлин (Керулен) өзенінің бойында қоныстанғандықтан, керілер (керілендіктер) деп аталған.

20. ХІ-ХІІ ғасырларда Орхон, Керулен, Селенгі, Аргун өзендірінің бойын мекендеген тайпа: Керейіттер.

21. Керейіттердің батысындағы көршілері: Наймандар.

    • Шығысында – татарлар, солтүстігінде – меркіттер, оңтүстігінде – танғұттар.

22. Керейіт мемлекетінің орталығы: Битөбе жері.

23. Керейіт мемлекетінің орталығы болған Битөбе орналасқан: Хантәңірі тауының шығысында.

24. Керейіт ханы Торының (Тоғырыл хан) жайлауы орналасты: Ұлан Батор маңында.

25. ХІ ғасырдың екінші жартысында Керейіттер хандығының құрамына кірген аймақ саны: 8 (сегіз).

    • Керей, жиркиы, қоңқай, сақай, тутау, албат, тунхай, қыркун.

• Саяси жағдайы

26. ХІ ғасырдың аяғы – ХІІ ғасыр басында Керейіттер хандығы мен Монғол хандығы арасында жақсы қарым-қатынас болғандығын баяндайтын тарихи шығарма: «Монғолдың құпия шежіресі».

27. Керейіттермен бейбіт қатынаста болды: Монғол, ұйғыр.

28. Керейіт мемлекетінің шарықтау шегі: Маркус пен Құршақұз хандар кезі.

• Билігінің алғашқы кезінде Құршақұз хан татарлардан жеңіліп, баласы Торы мен анасы Илма ханым тұтқынға түседі. Осы кезде Құршақұз ханның күйеу баласы Сарық хандықты қолына алып, билік жүргізді. Сарық керейіттердің шет аймақта отырған ханы Хажар ханнан көмек сұрап, татарларды жеңіп, тұтқындарды босатып алды.

29. Құршақұз хан тұсында Керейіт хандығы бөлінді: Оң, сол, орта бөліктерге.

30. Құршақұз хан қаза болғаннан кейін құрылтайда бас хан сайланған: Торы.

• Торы ханның жастығын пайдаланып билікті өз қолына алуды көздеген өгей әкесі: Елжыйдой.

31. Торы ханның ордасында болашақ билеушілер мен көсемдер саяси және елшілік істерге тәрбиеленген (Темучин, Жамұқа).

32. Керейіт мемлекетінің екіге бөлінген уақыты: ХІІ ғасырдың аяғында.

33. Шыңғысхан керейіттерді бағындырды: 1202 жылы.

    • Торы хан найман қолбасшысы Көксу Сәуіріктің қолынан қаза тапты.

• «Монғол жеріндегі ІХ-ХІІІ ғасырларда өмір сүрген керейлер – күшті дамыған ел... Олар тек Шыңғысхан... әсерінен әлсіреді. Олардың мәдениеті өте жоғары болып, көне түрік жазуларын пайдаланған» - деп айтқан тарихшы Рашид ад-Дин.

34. Керейіттердің пайдаланған жазуы: көне түрік жазуы.

    • Монғол мемлекеті құрылғанда хатшылары керейіттерден болған.

Жалайырлар

• Жалайыр тайпаларының өмір сүрген жерлері: Селенгі, Хилок өзендерінің бойы және Орхон өзенінің жоғарғы ағысы, Қарақорым таулы қыраттары.

35. Монғол деректері бойынша жалайыр тайпалары: Он бөліктен тұрған.

36. «Алтын шежіренің» жазуы бойынша Шыңғысханның жалайыр тайпасының ішіндегі ең жақын адамы болған атақты ақын, шешен, әрі батыр: Мұқылай.

    • Хан өзіне көрсеткен адал қызметі үшін оған «күй үн чінсан тәйжі» (ұлы бек) деген атақ беріп, сол қанатының түменін басқартқан.

37. Шыңғысханның серттескен ең жақын досы (андасы), кейін қас жауы болған жалайыр тайпасының өкілі: Жамұқа.

38. Шыңғысхан керейіттер ханы Торымен одақ құрып, Жамұқаны жеңіп, жалайырларды қол астына қаратты: 1201 күзінде.

• «Жалайырлар Шыңғысханның қолға түсірген тұтқындары... Олар өздерінің адал қызметтері арқылы монғолдарға сіңісіп кеткен» деп «Түрік шежіресі» атты еңбекте жазған тарихшы: Әбілғазы хан.

• Қадырғали Қосымұлы Жалаири: «Шыңғыс хан заманында Сартақ ноян болған. Оның ұлы – Жалайыр Саба. Оның ұрпағы – Жалайыр Тебре бек. Оның ұрпағы – Айтөле бек. Ол атақты адам болған, Ұрұс ханның сол қолын басқарған. Ол Алаш мыңы үш сан ел еді. Олардың ішінде үлкені тарақ таңбалы жалайыр» дейді.

39. Қазақ халқының құрамына кірген жалайырлардың орналасқан аймағы: Жетісу.

• Қоғамдық құрылысы

40. Әскери басқару ХІІ ғасырдың өзінде ондық, жүздік, мыңдық, түмен (он мыңдық) бөліктерге бөлінген.

41. Жалайырларда мыңбасылары мен түменбасын сайлаған: Хан.

42. Ұлыстардың ішкі істерін басқаратын адамдардың лауазымы: Шерби.

    • Бұл атақ пен лауазым иелерін хан өзі тағайындаған.

43. Найман мен керейлердің мемлекеттік билік жүйесінде жақсы дамыған: Іс-қағаздарын жүргізу.

44. Наймандар мен керейіттердегі өсіру басым болған малдың түрі жылқы.

Қыпшақ хандығы (хі ғ. Бас кезі – хііі ғ. Басы)

• Қоныстанған жерлері және этникалық құрамы

1. Қыпшақ тайпаларының тарихы тығыз байланысты: Қимақ тайпаларымен.

2. ХІ ғасырда жаңа құрылған Қыпшақ хандығының қолына толығымен көшкен қағанат жері: Қимақ.

3. ХІ ғасырда қыпшақтардың алып жатқан жері: шығыста Алтай мен Ертістен басталып, батысында Еділ мен Оңтүстік Оралға дейінгі жер.

   • солтүстігінде Құланды даласынан оңтүстігінде Балқаш көлі мен Жоңғар Алатауына дейінгі кең-байтақ аймақ.

4. Дешті-Қыпшақ («Қыпшақтар даласы») аумағының қамтыған жерлері: Алтайдан Еділге дейінгі аралық (ХІ ғасырдың екінші ширегі).

• Қыпшақтардың тарихи қалыптасқан көшу бағыттары туралы жазған араб географы әл-Омари (XIV ғ.).

5. Қыштардың этникалық құрамы құрыла бастаған кезең: VII-VIII ғасырлар.

6. Қыпшақтардың этникалық бірлестігі екі бөліктен тұрды:

1. Батыс бірлестік 11 тайпа: елбөрілі*, тоқсоба («9 тайпалы»), йетиоба («7 тайпа»), дурут («төрт тайпа»), т.б.

2. Шығыс бірлестік  16 тайпа: 8 негізгі тайпа, 8 ұсақ тайпалық бөлімшелер.

7. Қыпшақ тайпаларының ішіндегі ең беделдісі: бөрілер.

   • Қыпшақ хандары осы тайпадан шығып отырған.

8. Шығыс және Батыс қыпшақ бірлестіктерінің шартты шекарасы Еділ (Волга).

9. Қыпшақ бiрлестiгiне енген ХII ғасырда Арал маңын жайлаған тайпалар Қаңлы, қарлұқ, жікіл.

10. «Қаңлылар қыпшақша сөйлейді екен» - деп айтқан саяхатшы: Плано Карпини².

11. Қыпшақ халқының қалыптасуына үлкен нұқсан келтірген: монғол шапқыншылығы.

• Қоғамдық құрылысы

• Қыпшақ хандығының қоғамдық құрылысы тікелей Қимақ қағанатының қоғамдық құрылысының жалғасы болды.

12. Хандық биліктің берілу жүйесі: мұрагерлік.

13. Қыпшақтарда хандар әулетінің тайпасы елбөрілі екенін айтқан тарихшы: Жүзжани.

14. Хандық биліктің орталығы – орда.

15. Қыпшақ хандығындағы ақсүйек шонжарлардың аталуы: тархандар, басқақтар, бектер.

    • Феодал-шонжарлардың баю жолындағы біршама табысы тұтқындарды Орта Азияның базарына сатудан түсетін еді.

16. Махмуд Қашғари қыпшақ тілінде «ялангук» деп құлды атаған.

17. Қыпшақ хандығы әскери басқару жүйесі бойынша бөлінді: Оң және сол қанатқа.

    • Оң қанаттың* ордасы Сарайшық (Жайық бойында).

    • Сол қанаттың ордасы Сығанақ (Сырдария бойында).

• Қыпшақ хандығының саяси жағдайы

18. ХІ ғасырдан бастап Қазақстанның Жетісудан басқа жерлерінің барлығына ие болған: Қыпшақтар.

19. ХІ ғасырдың басында қыпшақтардың Қазақстанның оңтүстігіндегі қалаларға, Орта Азияның базарына, Орыс елінің оңтүстік аудандарына шығуына бөгет болған ел: Оғыз мемлекеті.

20. XII ғасырдан бастап қыпшақтар билік жүргізген өңір: Арал маңы.

21. Орыс деректеріндегі қыпшақтардың атауы: «половшылар» - «далалықтар».

22. Дунай бойына жайғасқан қыпшақтарға венглердің берген атауы: «кундар» немесе «командар».

23. Отырар, Сығанақ, Арал аумағы үшін қыпшақтар ұзақ жылдар бойы соғысқан ел: Хорезм.

24. Қыпшақтардың қол астындағы оғыздардың жеріне бірнеше рет шабуыл жасаған Хорезм шахы: Атсыз (1127 – 1156 ж.).

    • 1133 жылы ол Дешті Қыпшаққа еніп, қыпшақтарды жеңді. Осы жеңілістен кейін қыпшақтар екіге бөлініп, әлсірей бастаған.

25. Қыпшақ мемлекетінің хандары: Алып-Дерек (Отырар), Қадыр-Буке (Сығанақ).

26. 1195 жылы Сығанақты басқарып отырған қыпшақ ханы: Қадыр-Буке.

    • Хорезм билеушілері Текеш³ пен ІІ Мұхаммед⁴ қыпшақ ханы Буке хан мен оның жиені Алып – Деректің арасындағы билік үшін таласты пайдаланып, Сығанақты басып алуды ойластырды.

27. Монғол шапқыншылығы қарсаңында Сырдария бойындағы қалаларға иелік ету үшін күресті: Қыпшақтар мен хорезмдіктер.

28. Қыпшақтар мен Хорезм елі арасындағы билік үшін шайқас біржола тынды: Монғолдар екі елді жаулап алғаннан кейін.

• Шаруашылығы

29. Қыпшақтар негізі шаруашылығы: мал шаруашылығы.

• Ибн Баттута: «Қыпшақтардың жер жағдайы мал өсіруге өте қолайлы, мал жейтін шөптің жұғымдылығы сондай, олар малға арпа сияқты жем бермейді. Ал малдың көпшілігі соншалықты, ондай мал ешбір елде жоқ шығар...Қыпшақтар сиыр малын да өсіреді» деп жазған.

• Қыпшақтардың арба үстіне тігілген үйлерін 10 немесе 22 өгіз тартқандығын өз көздерімен көргендігін жазған, ХІІІ ғ. орта кезінде Қазақстанда болған П. Карпини мен В. Рубрук.

30. Байлықтың негізгі көрсеткіші – жылқы саны.

    • Қыпшақ жылқылары халықаралық саудада жоғары бағаланған. Ауған, Иран, Египет, Үндістанда қыпшақ жылқылары 100 динардан 500 динарға дейін сатылған.

31. Өзінің жазбаларында қыпшақтардың тары мен күрішті өсіргендігін, аңды садақпен аулағандығын жазған еврей саяхатшысы: Петахья⁵.

32. Қыпшақтар туралы дерек қалдырды: Әл-Омари (XIV ғ.).

    • «Қыпшақтар аздап бидай, арпа өсіреді, көп өсіретіні – тары, ал тамақтарының негізгі түрі тарыдан жасалады» дейді.

VI–IX ғасырлардағы отырықшы және жартылай көшпелі мәдениет

1. VI–IX ғасырлардағы Қазақстан мәдениеті

2. Түріктердің рухани мәдениеті

3. Ұлы Жібек жолы

VI–IX ғасырлардағы Қазақстан мәдениеті

• Қала және дала тұрғындарының материалдық мәдениеті

1. Ерте орта ғасыр кезінде қалаға айналған: қыстаулар.

2. VI-IX ғасырларда түріктердің қалалық мәдениеті дамыған аймақ: Оңтүстік Қазақстан және Жетісу.

3. VI-IX ғасырларда қалалық мәдениет дамыған, Тараз, Талхир (Талғар), Алмалық, Қойлық қалалары орналасқан өңір: Жетісу.

4. VI-IX ғасырларда отырықшылық мәдениет орталығы болған Отырар, Йасы, Сығанақ, Сауран қалалары орналасты:Оңтүстік Қазақстан.

5. VI–IX ғасырларда Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда болған әлеуметтік–экономикалық өзгерістер:

   • Мал өсірумен шұғылданатын тұрғындар арасындағы кедейленген топтар егіншілікпен, қолөнермен айналысып, қыстақтар мен қала тұрғындарының санын көбейтті.

   • Қала мен дала тұрғындарының арасында экономикалық байланыс дамыды.

6. Орта ғасырлық қалалардың құрылыс жүйесі үш бөліктен жасалған:

1. Орталық бөлік (цитадель)  бай-шонжарлар.

2. Екінші бөлік (шахристан)  тұрмысы орташа қалыптағы тұрғындар, қолөнер шеберлері.

3. Үшінші бөлік (рабад)  егіншілер, кедейлер.

7. Сайрам қаласының қытай жылнамаларындағы атауы: Испиджаб.

8. Оңтүстік Қазақстанда маңызды сауда орталығы болған «көпестер» қаласы атанған: Тараз.

9. Киіз үй туралы деректер кездесетін елдер: Араб, Қытай.

10. Көшпелілердің материалдық мәдениетінен мәлімет беретін: Қару-жарақтар.

11. Қолөнер бұйымдарын жасауда түріктер ерекше көңіл бөлген зат: Кісе белдік.

• Шонданайда сақталған заттар: қайрақ, шапқы.

• Қында сақталған зат: пышақ.

• Оқшантайда сақталған зат: мылтықтың оқ-дәрісі.

12. Түріктер қажетті киімдердің барлығын: өздері тікті.

13. Қала тұрғындарының арасында қыш құмыра жасау өнерінің жақсы даму себебі: Қала тұрғындары бір жерде тұрақты өмір сүруі, шеберханалардың болуы.

14. Түріктер кен қорыту ісімен таныс: V ғасырдан.

• VIII–IX ғасырларда күміс заттарды шығару өндірістің негізгі түріне айналған аймақ: Жетісу.

• Түсті металдар өндірілген аймақтар: Шу, Іле бойлары мен Қаратау.

• Сауда мен ақша айналымы

15. Сауда негізгі үш бағытта жүрген:

1. Халықаралық сауда.

2. Қалалардың өз аумағындағы сауда.

3. Қала мен дала арасындағы сауда.

16. Ерте орта ғасырларда Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу өңірінде халықаралық сауданың дамуына ықпал етті: Ұлы Жібек жолы.

17. Сауда қатынасын дамыту мақсатында Иран, Византия елдеріне елшіліктер жіберіп, байланыс орнатуға ұмтылған түрік қағаны: Иштеми.

18. Ерте орта ғасырларда Жетісу жерінде теңге шығару ісін дамытқан: Түргештер.

19. Таразда табылған түргеш теңгелері соғылған кезең: VIII ғасыр.

20. Кангу Тарбан деген түрік бірлестіктерінің теңгелері табылған: Сырдария бойындағы қалалардан.

• Архитектура және өнер (VI – IX ғ.)

• Архитектура латынша құрылысшы деген мағына білдіреді. Құрылыс дегеніміз – жобасы күрделі, биік, әсем салынған архитектуралық ғимарат.

21. VII–VIII ғасырлар арасында басталып, бітпей қалған Тараз қаласынан 40 км жерде орналасқан ғимарат: Ақыртас (Тасақыр).

• Ақыртас аталу себебі, құрылыс материалына пайдаланылған тас блоктардың бір жағы ақыр сияқты ойылған.

22. Қазақстан мен Қарақалпақстан шекарасы арасында орналасқан ортағасырлық сәулет өнері туындыларының бірі: Білеулі ғимараты.

23. Су сақтау әрі белгі мақсатымен құдықтардың үстіне тұрғызылған күмбезді ескерткіш: Сардоба.

24. VI–IX ғасырларда қазақ жерінде салынған сардоба: Мырзарабат және Якка.

• Екі сардоба да Мырзашөл керуен жолының бойына салынған.

25. VI–IX ғасырларда салынған Мырзарабат және Якка сардобаларының құрылыс жүйесі және жобасы ұқсас: Киіз үйге.

• VI-IX ғасырлар арасында Қазақстанда дами бастаған архитектуралық құрылыстың бір сипаты діни сенімге байланысты.

26. VIII ғасырда Қарлұқ, Қимақ қағанаттар дәуірінде кең тараған, құрылыс жүйесі киіз үйге ұқсас діни құрылыс жүйесі: Дың ескерткіштері.

• Дың қаза болған адамды жерлеген жерге тұрғызылған, ислам дініне дейінгі қазақ жеріндегі сәулет құрылысының бір түрі.

• Дың ескерткіштерінің көп сақталған жерлері: Орталық Қазақстан, Жетісу, Тарбағатай, Маңғыстау.

27. VII ғасырдың аяғы және VIII ғасырдың басында Ақбешімде (Суяб) салынған діни құрылыс: Будда ғибадатханалары.

28. Ислам дінінің архитектуралық құрылыс жүйелері салына бастаған уақыт: ІХ ғасырдың екінші жартысы.

29. Баба-Ата мешітінің сыртқы көрінісіндегі жартылай сфера тәрізді күмбездер саны: 5 (бес).

• Бейнелеу өнері. Мүсін өнері

30. Орта ғасырдың басында сәндеудің ең жақсы сақталған түрі – саз сылақтың қалың қабатын қөркемдеп оймыштау.

• Құйрықтөбе қамалы (Отырар маңы) – салтанатты жиын өткізетін залдың аркалары мен төбе тақтайларында бедерлеп салынған құдай суреттері болған. Суреттердің сюжеттері діни және мифтік сипатта болған.

31. Көне түрік дәуіріндегі тас мүсіндердің орхон жазуындағы атауы: «Балбық».

32. Бабалар құрметіне қабір басына қойылатын мүсін тас: Балбал тас.

33. Қазақстандағы түрік дәуірінде кең тараған балбал мүсіндері негізінен жасалды: Тастан.

34. «Күлтегін» жазуының авторы: Йолығ-тегін

• Ол әкесі Білге қағанға ескерткіш орнатқанда: «Әкем қағанға балбық тіктім» деп жазған.

35. Түріктердің ата-баба аруағына табынғандықтарына дәлел: Балбал тастар.

• Балшықтан жасалып, үстінен лай қабаты жағылып, бет-әлпеті қызыл сырмен боялған будда мүсіндері табылған: Жетісудағы қалалардан.

• Жартастарға салынған суреттер мазмұны жағынан екі топқа бөлінеді:

1. Салт аттылар (түрік қағанаттарының әскери-саяси сипатын танытады. Олардың қолында ту бейнеленген), қаумалап аң аулау, көшіп-қону, жекпе-жек бейнеленген көріністер.

2. Аңдардың бейнлері.

Түріктердің рухани мәдениеті

• Көне түріктердің жазба мәдениеті

36. Көне түрік әліпбиіндегі әріптер саны: 35

37. Түріктердің әліпбиі жасалған: өздерінің ру-тайпаларының таңбалары негізінде.

38. Көне руналық жазу («руна» - «ескі», «көне») – түріктердің төл жазуы.

39. Көне түрік жазуының қалыптасқан уақыты: б.з.б. І мың жыл.

40. Көне түрік жазуының бүкіл халық игілігіне айнала бастаған уақыты: VIII – IX ғғ.

41. Түріктердің жазуы туралы алғашқы деректерді қалдырған византия тарихшысы: Менандр Протектор.

• Талас, Іле, Сыр, Ертіс өзендері бойынан табылған ежелгі түрік жазуларына берілген атау: «Талас» жазуы.

42. Ерте орта ғасырда түрік жазуымен қатар ел ішінде кең түрде қолданылған жазу: Соғды жазуы.

• Әсіресе бұл жазу қаған сарайында маңызды рөл атқарған.

43. VIII-IX ғасырда түрік жазуының өмірде қолданылу аясының тарылу себебі: Ислам дінінің таралуына байланысты араб жазуының түрік билеушілері арасында тез қабылдануы.

44. Жазба деректердегі мағлұматтарда олардың қамыс қаламмен және IX-X ғасырларда ежелгі түрік жазуымен жазғанын көрсетеді: Қимақтар.

• Көне түріктердің жазба әдебиеті

45. Көне түрік тілінде жазылған жәдігерлер саны: 200-ден астам.

46. Түріктердің жазба әдебиеті дүниеге келген кезең: VIII ғасыр.

47. Түрік сына жазуының көне ескерткіштері: «Күлтегін» және «Тоныкок» – тарихи дастандар.

• Мұнда Түрік қағанатының құрылуы мен дәуірлеуі, ақырында күйреуі жайында айтылады. Дастандардағы тарихи суреттер әдеби-көркемдік тәсілдермен өрнектелген.

48. VIII-ІХ ғасырларға жататын әдеби шығармалар: «Қорқыт ата» мен «Оғызнама».

49. «Қорқыт ата» кітабы мен «Оғызнама» дастанының қағазға түсе бастаған уақыты: ХІ ғасыр.

50. «Қорқыт ата» кітабы 12 жырдан тұрады.

51. Аты аңызға айналған атақты ақын, қобызшы Қорқыт атаның туған жері: Қазақстан.

• Қорқыт атаның шешесі қыпшақ тайпасынан, әкесі Қарақожа оғыздардың Қамы деген атасынан.

52. Атақты қобызшы Қорқыт ата күмбезі орналасқан аймақ: Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы.

• «Оғызнама» - ІІ ғасырдағы тарихи оқиғаларға байланысты туған әдеби шығарма. VI ғасырда парсы тіліне, ІХ ғасырда араб тіліне аударылған.

53. «Оғызнаманың» ескі нұсқасын ХІІІ ғасырда бірінші жазып қалдырған тарихшы: Рашид ад-Дин.

54. «Оғызнама» дастаның XVII ғасырда толық жазып қалдырған: Әбілғазы хан.

• Ежелгі түріктердің наным-сенімдері мен діні

55. Ежелгі түріктер табынған: отқа, табиғатқа,көкке (Тәңірге).

56. Түріктер отбасына шапағатын тигізеді деп табынған: «Ұмай анаға».

57. Жетісу қазақтарының да Ұмай анаға табынатынын жазған ғалым: Ш. Уәлиханов.

• Ежелгі түріктер Көк бөріге табынған.

• Қазақтарда бөріге табынудың белгісі – оның қасқыр атын атамауы.

Ұлы Жібек жолы

• Ұлы Жібек жолының пайда болуы және халықаралық қарым-қатынасты дамытудағы тарихи маңызы

• Ұлы Жібек жолы туралы алғашқы мәлімет қытай монахы Сюань Цзяннің қолжазбаларында кездеседі.

1. (Б.з.б.)* 138 жылы Қытай императоры У-Дидің Батыс елдеріне аттандырған елшілігі қайтып оралды: 13 жылдан кейін.

2. Жібек жолының халықаралық қарым-қатынас жағынан жандана бастаған кезі: б.з.б. ІІ ғ. ортасында.

3. Қытай елінен алғаш рет жібек артқан керуендер Батысқа қарай жолға шыққан ғасыр: б.з.б. І ғасырдың ортасы.

4. Б.з.б. ІІ–І ғасырларда Қытай елімен сауда байланысын жасаған: Үйсін мемлекеті.

5. Алғашқы кезде сауда жолында елшіліктер арасында және патшалар үшін аса бағалы тауар, ақша немесе құнды сыйлық орнына жүрген: Жібек.

6. Жібек матаны алғаш өндірген халық: Қытай.

7. Қытай императорының атынан жібектен жасалған әшекейлі киімдер сыйлық ретінде жіберілді: Иран шахына.

8. Жібектің бүкіл Еуразияға әйгілі болған кезеңі: VI ғасыр.

9. Жібек сауда жолына «Ұлы» сөзінің қосылу себебі: кең байтақ Шығыс өлкелері мен Батыс өлкелерін байланыстырды.

10. Сауда жолына байланысты 568 жылы дипломатиялық келісім жасасқан елдер: Түрік қағанаты мен Византия.

11. 568 жылы Түрік қағанаты мен Византия мемлекеті одақ құрды: Иранға қарсы.

12. Жібек өндіруді дамытып, Қытаймен бәсекеге түскен ел: Соғды.

• Қытайдың кейбір қалаларында соғдылықтардың сауда отарлары болған.

13. Соғды тілінде жазылған қол жазба Жібек жолы арқылы жеткізіліп, осы уақытқа дейін сақтаулы тұрған ел: Жапония.

14. Соғдылардың жібек сататын орындары болған Жапонияның ертедегі астанасы: Нарға.

• Жапонияның ертедегі астанасы Нарға қаласында жібек сататын орындары болған. Дәлел: ондағы ғибадатханада соғды тілінде жазылған қолжазбаның сақталуы.

15. Жібек жолы арқылы асыл тұқымды жылқылар тасылған өңір: Орта Азия.

• Шығыс елдерінен пілдер мен мүйізтұмсықтар, барыс пен арыстандар, аң аулауға және саятшылық құруға қажетті құстан (қаршыға, бүркіт).

16. Жібек сауда жолы арқылы ерте кезден көп елге тараған қазіргі кезге дейін базарда сатылатын көкөніс түрі: қытай немесе болгар бұрышы.

17. Жібек жолы арқылы соғдылар түріктерден үйренді: мал өсіруді.

18. Жібек жолы бойындағы мәдени байланыста ерекше байқалған рухани мәдени сала: Музыкалық мәдениет.

• Ұлы Жібек жолының Қазақстандағы сілемдері

19. Жібек жолының басы басталатын аймақ: Қытай жеріндегі Хуанхэ өзені

20. Жібек жолының батысқа шығу үшін оңтүстік және солтүстік бағыттары тармақталған жер: Іле, Ыстықкөл.

21. Ұлы Жібек жолының батысқа шығатын оңтүстіктегі бағыты: Ферғана, Иран, Ирак, Сирия мен Жерорта теңізі.

• Солтүстік бағыт: Оңтүстік Қазақстандығы Испиджаб қаласына келіп екі тармаққа бөлінген:

1. Орта Азияға қарай.

2. Түркістан арқылы Сырдарияның төменгі ағысымен Батыс Қазақстанға шығып, Қара теңіздің солтүстік-шығыс жағын айналып, Еуропаға қарай өткен.

22. Қазақстанның Оңтүстік-Шығысындағы Шығысқа шығатын керуен жолының негізгі қақпасы: Жетісу.

• Шығысқа шығатын жолдың басты бір бағыты оңтүстік-батыс Жетісу жерінен өтеді.

23. Жетісу аймағының орта ғасыр қалалары мен қыстаулары негізінен орналасқан: Жібек жолы бойында.

24. Ұлы Жібек жолының Шығысқа шығатын басты қақпасы оңтүстік-батыс Жетісудан өткен бағыты: Тараз, Алматы, Жаркент.

• Екінші солтүстік-шығыс бағыты: Алматы, Қойлық, Жоңғар қақпасы.

• Үшінші бағыт Тараздан шығып, Сарқан жері арқылы солтүстік-шығыс Қазақстанға бет алды.

25. Жібек жолының Қазақстандағы солтүстік–шығыс тармағы арқылы Монғолияға Мөңке ханға барып қайтқан елші: В.Рубрук.

26. Атақты елші, саяхатшы Рубруктың Монғолияға барып қайтқан бағыты: Құлан, Хантау, Балатопар, Айнабұлақ.

27. Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан Оңтүстік Қазақстандағы сауданың басты орталықтары болған қалалар: Тараз, Испиджаб.

28. Византия шеберлерінің жасаған күміс құмыралар табылған қала: Тараз.

29. Қытайдың әдемі фарфордан жасаған ыдыстары табылған ортағасырлық қалалар: Талғар, Испиджаб, Отырар.

30. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, діни мешіт-медреселердің орындары табылған Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалар: Испиджаб, Тараз, Баласағұн.

31. Испиджаб қаласында Жібек жолы бөлінді: 2 (екі) тармаққа.

32. Испиджабтан Жібек жолының оңтүстік-батыс бағыты бет алды: Шаш қаласына.

33. Ұлы Жібек жолының торабында орналасқан Отырардан шыққан керуеннің Сырдария арқылы жеткен қаласы: Васидж.

• Одан әрі шыққан жол Сырдың бойымен жоғары өрлеп, Сүткент қаласы арқылы Шашқа, төмен қарай Жент қаласына жеткен.

34. Сығанақ қаласынан Ақсүмбе қаласы арқылы Жібек жолының бір тармағы бағытталды: Орталық Қазақстанға.

35. Жібек жолы арқылы асыл тұқымды жылқыларды осы елден әкелді: Орта Азия.

36. XIII-XIV ғғ. Жібек жолындағы сауданың бәсеңдеп, қалалардың әлеуметтік экономикалық жағынан күйреуіне алып келген оқиға: Монғол шапқыншылығы.

37. ХVІІ ғасырдан бастап Ұлы Жібек жолы қатынасының әлсірей бастауына әсер еткен басты оқиға: Теңіз жолдарының ашылуы.

IX ғасырдың екінші жартысы – хііі ғасырдың басындағы Қазақстан мәдениеті

• Қалалық мәдениеттің дамуы

1. Отырықшылық мәдениет өркендеп, қалалар саны көбейген кезең: Х – ХІІ ғғ.

2. Бұрын Оңтүстік Қазақстанда 30 қаланың орны белгілі болса, ал кейінгі зерттеулер бойынша, қалалардың саны: 37

• Жазба деректерде алғашқы кезеңде 6 қала ғана аталса, соңғы кезде 33-ке жетті.

3. Орта ғасырда қалалардың топтаса орналасқан жері: Оңтүстік Қазақстан (Арыс өзенінің Сырдарияға қосылатын тұсындағы сағалары).

   • Кенже аймағы – Арыстың орта ағысы, орталығы Осбаникет қаласы.

   • Фараб аймағы – Арыстың Сырдарияға құяр жері, орталығы Отырар қаласы.

   • Шауғар (Йасы) аймағы – Қарнақ, Қарашық, Шур (Сури), Шағылжан қалалары.

4. Қалалық отырықшылық мәдениеттің тағы бір қанат жайған жері: Жетісу.

5. Оңтүстік-батыс Жетісудың қалалық отырықшылық мәдениетінің орталығы: Тараз.

• Бұл аймақтан 36 қала жұрты табылды.

6. Солтүстік-шығыс Жетісудың қалалық отырықшылық мәдениетінің орталығы – Лабан, Алматы, Талхир.

• Бұл аймақтан 70 қала жұрты ашылған.

• Қалалар көлемі, экономикалық жағынан негізінен 3 топқа бөлінеді:

1. 30 га асатын қала жұрттары: Испиджаб⁶, Отырар⁷, Сауран⁸, Тараз⁹, Баласағұн¹⁰.

2. 10 га – 30 га дейінгі қалалар: Бурух, Хурлуг, т.б.

3. 10 га жетпейтін қалалар: Алмалық, Лавар, Қапал, Ақтам, Арасан, т.б.

7. Х-ХІІ ғасырларда Қазақстан аумағында көлемі жағынан ірі қалалар: Испиджаб, Отырар.

8. Қазақстанның орталық және шығыс аймақтарында отырықшылық мәдениеттің дами бастаған кезі: Х-ХІІ ғ.

9. Х-ХІІ ғасырларда Ұлытау етегіндегі ортағасырлық қалалар: Басқамыр, Аяққамыр.

10. Х-ХІІ ғасырларда Кеңгір өзенінің бойындағы ортағасырлық қалалар: Сарайлы, Торайлы.

11. Х-ХІІ ғасырларда Қазақстанда сәулетті ірі құрылыстардың көптеп салынуына ықпал еткен жағдай: Ислам дінінің нығая бастауы.

12. Х–ХІІ ғ. қала құрылысының жүйесіндегі басты бір жаңалық, мұсылман дінінің енуіне байланысты пайда болған: Мешіттер.

• Осы кездегі қалалардың құрылыс жүйесінің тағы бір жаңа түрі: шығыс моншасы.

13. Ең ертедегі мешіттің орны табылған қала: Құйрықтөбе.

14. Х-ХI ғасырлар аралығында Боран мұнарасы салынған аймақ Жетісу.

15. X-XII ғасырларда Тараз қаласының маңындағы (18 шақырым) сәулет өнерінің тамаша туындысы: Бабаджа-қатын, Айша-бибі кесенелері.

16. Бабаджа қатын кесенесінің шамамен салынған мерзімі: Х-ХІ ғасырлар.

17. Тараз қаласының маңындағы Айша-бибі кесенесінің салынған уақыты ХІ-ХІІ ғасырлар.

18. Отырар қаласынан табылған екі шығыс моншалары жатады: ХІ-ХІІ ғасырларға.

• Отырар моншалары құдық суын пайдаланған.

19. Қазір мұражайға айналдырылған, ХХ ғасырдың 60-жылдарына дейін жұмыс істеген шығыс моншасы орналасқан қала: Түркістан.

20. Шығыс моншасының жобасымен салынған «Арасан» моншасы орналасқан: Алматыда.

21. XI–XII ғасырларға жататын «қоржын үй» табылған қала: Құйрықтөбе.

• «Қоржын үй» - қатар жасалған үш бөлмелі, бір-бірімен байланысты үйлер.

22. ХІІ ғасырда пайда болған, қалалардағы тұрғын үйлерде орнатылған, қолданылған суды сыртқа шығаратын құбыр (жуынды су ағатын құдық): ташнау.

23. Терракота: ғимараттарды сәндеу үшін қолданылатын оюланған кірпіш.

24. Сәулет өнерінде оюлы және жылтыратылған кірпіштер кеңінен пайдаланыла бастады: ХІ ғ.

25. Сәулет өнерінде терракоталар кеңінен қолданылған ғасырлар: ХІ–ХІІ ғғ.

• Арыстан бейнесі бедерленген терракоталық тақталар табылды: Қызылөзен қаласынан.

26. Бор тасты күйдіру арқылы алынатын құрылыс материалы: Ғаныш.

• Қолөнер, сауда және шаруашылықтың дамуы

• Х–ХІІ ғасырларда қыш құмыралар әрі сәнді, әрі мықты және әр түрлі қалыпта жасалынған. Қалалардан табылған ыдыс түрлерінің тағы бір ерекшелігі, олардың іші-сырты жылтырап тұратын түрлі түсті әйнек тәрізді сырмен (бояумен) сырланған. Ондай сырмен сырланған ыдыстардың бояуы өшпей, ешбір химиялық өзгеріске ұшырамай сол алғашқы түсін сақтап қалған.

27. Х–ХІІ ғасырларда Қазақстандағы қыш құмырашылардың жетістігі: Шыны (әйнек) бұйымдар жасау.

• Шыны ыдыстарды үрлеу тәсілімен жасаған.

28. X ғасырға жататын шыны ыдыстар табылған қала: Йасы, Отырар, Тараз.

29. Отырар, Тараз, Түркістаннан табылған шыны ыдыстар жатады: Х ғасырға.

30. Х-ХІ ғасырларда әйнек жасау кәсібі дамыған қала: Отырар, Тараз.

31. Орта ғасырда ұсталықтағы шеберліктің жетісітігі: зергерлік кәсіп.

• Орта ғасыр қолөнерінде дамыған кәсіптерінің бірі – сүйек ұқсату. Сүйектен жасалған бұйымдардың ішінде көбірек кездесетіндері мүйізден жасалған әшекейлер.

32. Сүйектен жасалған түйреуіштер, шахмат тастары табылған қала: Талғар.

• Кесілген сүйектер, сүйектен жасалған қалалақшалар табылды: Құйрықтөбе.

• Алматы қаласының оңтүстік-батысындағы түрік дәуірінің зиратынан табылған: сүйекпен қаптап жасалған садақ.

• Халықтар арасында сауда байланысы болғандығына мысал бола алатын сирек кездесетін құнды жәдігер табылды: Отырардағы күміс көмбеден.

• Ортағасырлық Қазақстан қалаларындағы мата сатуға арналған керуен сарайлардағы арнайы бөлмелер: Тимдер.

33. 1210 және 1217-1218 жылдарда Хорезм шахы Мұхамед Текеш теңге соқтырған қала: Отырар.

• ХІ ғасырда Тараздағы және Испиджабтағы теңге сарайларында шыға бастаған ақшалық бірлік: Күміс дирхемдер.

• Отырарда соғылған, мыстан жасалып ұсақ тиындар қызметін атқарған ақша: Фельстер.

• ХІІІ ғасырдың ортасында Қазақстан м ен Орта Азияда теңгенің дәстүрлі үш түрін (динар, дирхем, фельс) шығарған жалғыз қала: Отырар.

• Шаштан басқа елдерге сүйекпен қаптап, күміс жалатқан ерлер, жебе салатын қорамсақтар, шатырлар шығарылса, ал мұнда түріктердің былғарысы, бағалы терілері әкелінген әл Макдисидің хабарлауынша.

34. X-XII ғасырларда ірі және кіші қалалардың Сырдария, Шу, Талас өзендерін жағалай орналасуы осы саланың дамығанын көрсетеді: Егіншіліктің.

• Отырар қаласы аймағындағы егіндік жерлердің 60–70%-ға жуығы Х–ХІІ ғғ. игерілген.

• XIV ғасырдың аяғы – XV ғасырдың басында Шу аңғарында өңделетін жердің жалпы көлемі 700 мың шаршы метр.

• Дін және мәдениет. Исламның таралуы

1. Адамдардың шығу тегін белгілі бір аңмен байланыстыратын наным-сенім: Тотемизм.

2. Оғыздар өздерінің шыққан тегін байланыстырып, қорғаушысы ретінде табынған жануар: Қой.

3. Түрлі халықтарда соңғы кезге дейін береке-байлық, денсаулық, сонымен қатар, қаскөй күштерден үй ішін қорғаушы рөлін атқарып келген: Фарн.

4. Орта ғасырлық (қырғыз халқында) отқа табыну қасиетін байланыстырды: «қасиетті Ұмай анамен».

5. Ғылыми зерттеулерге қарағанда, Қазақстанда, ертедегі діни наным дәстүрлері кең тараған аймақ: Жетісу.

6. Орта Азияда будда дінің (манихейлік) таратуда маңызды роль атқарған: соғдылар.

7. Орта ғасырлық Қазақстанда буддизм таралған аймақ: Оңтүстік Қазақстан.

• Христиандық крестің таңбасы салынған кірпіштер қолданылған шарап ашытатын орын табылды: Ақтөбе қала жұртынан.

8. Орта Азия мен Қазақстанға ислам діні кеңінен тарай бастады: Арабтардың келуімен.

9. Арабтардың «дін үшін соғыс» деген ұранмен көрші елдерді жаулап ала бастаған уақыты: 633 ж.

10. 714 жылы Шашты басып алып, Испиджабқа жорық жасаған араб қолбасшысы: Кутейба ибн Муслим.

11. «Дін үшін соғыс» ұранымен араб қолбасшысы Насыр ибн Сейяр Қазақстанның Оңтүстігін басып алды: 737-748 жж.

12. Х ғасырда ислам дінін алғаш рет мемлекеттік дін деп жариялаған мемлекет: Қарахан.

13. Қарахан мемлекетінің билеушісі Мұса Боғра исламды мемлекеттік дін етіп жариялаған жыл: 960 ж.

14. Оңтүстік Қазақстанда ислам діні кең түрде дами бастаған уақыт: Х ғасыр.

15. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың Х ғасырдағы қалаларында мешіттердің көптеп салына бастағандығы туралы жазған ғұлама: Әл-Макдиси.

• Ғылым мен білімнің дамуы

16. Қазақ жерінде ғылым білім салаларының дамуына ықпал еткен дін: ислам.

17. Х ғасырдан бастап Қазақстанда әдеби және ғылыми шығармалар жазылған тіл: араб.

18. Дүние жүзіне Аристотель сынды ғұлама ғалымдардың бірі ретінде танылған: Әл-Фараби.

19. «Әлемнің екінші ұстазы» Әбу Наср әл-Фарабидің өмір сүрген уақыты: 870 – 950 жж.

20. IХ-Х ғ. өмір сүрген данышпан, Шығыстың атақты ғалымы: Әл-Фараби.

21. Әбу Насыр әл-Фараби дүниеге келген қала: Фараб аймағындағы Отырар қаласы.

22. Әбу Насыр Әл-Фарабидің Отырар қаласында білім алған тілі: қыпшақ.

23. Әбу Наср әл-Фараби өз шығармаларын жазған тіл: Араб.

24. Түрік тілдес тайпалардың бір-біріне жақындығын зерттеген белгілі ғұлама: Махмұд Қашғари.

25. Махмұд Қашғаридің өмір сүрген жылдары: 1030 – 1090 жж.

26. М. Қашғари – түркі тілдес халықтардың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы және тілі туралы жазған орта ғасырлық энциклопедист ғалым.

27. М. Қашғари қалдырған үш (3) кітаптан тұратын мәңгі өшпес мұра: «Түрік тілдерінің сөздігі» («Диуани луғат ат-түрк»).

28. Махмұд Қашғари «Түрік тілдерінің сөздігі» («Диуани луғат ат-түрк») еңбегін жазудан бұрын түгелге жуық аралап шықты: Түріктердің елі мен жерін.

• «Түрік тілдерінің сөздігі» («Диуани луғат ат-түрк»):

• ХІ ғасырдағы түркі әдебиетінің жазу тілінің үлгілері көрініс тапты.

• Түрік тайпалары сөздерінің жиынтығы болып табылатын еңбек.

• Түрік тілдес тайпалардың тілі, тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті жайлы көптеген мағлұмат беретін еңбек.

29. Махмұд Қашғари «Түрік тілдерінің сөздігі» еңбегін жазуда түрік тілдерін өзара салыстыра зерттеушілердің көшбасшысы болды деген пікірді айтқан: Н.А.Баскаков.

30. Орыс ғалымы А.Н.Кононов айтуы бойынша М.Қашғаридің өз еңбегін жазудағы басты мақсаты: түрік тілінің мәртебесін көтеру, оның араб тілінен ешбір кем түспейтіндігін дәлелдеу.

31. Шу өзені бойындағы Баласағұн қаласында дүниеге келген ғұлама: Жүсіп Баласағұни.

32. Жүсіп Баласағұнидің өмір сүрген жылдары: 1021–1075

33. Жүсіп Баласағұнидің, алғаш рет түрік тілінде жазылған еңбегі: «Құт негізі – білік» («Құтадғу білік»).

• ХІ ғасырда түркі тілдес халықтардың алғашқы ақсүйектер әдебиетінің ескерткіші.

• ХІ ғасырға дейінгі түрік тілді халықтардың қоғамдық ой-санасында орын алған ғылыми еңбек.

• «Сөздің көркі – мақал», «Жастығымда бейнет бер, Қартайғанда дәулет бер» деген қазақ мақал-мәтелі кездеседі.

• Түрік тілдес халықтардың тарихы мен қоғамдық саяси өмірі, әдет-ғұрып, наным-сенімдері туралы мағлұматтар көптеп кездеседі.

34. Ж.Баласағұни еңбегін Баласағұнда бастап, аяқтаған қаласы: Қашғар.

35. Ж. Баласағұни «Құтадғу білік» еңбегін Сүлеймен Арслан ханға сыйға тартқаны үшін алған лауазым атағы: Ұлы хас – хажип.

36. «Арабша, тәжікше кітаптар көп. Ал бұл – біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинақ» деп өз тілін қорсынып, араб, парсы сияқты жат елдің тілінде сөйлеу, шығарма жазу сияқты әрекеттерге қарсы болған ғұлама: Ж. Баласағұни.

37. Жазба әдебиеттің көрнекті өкілі, Қарахан мемлекетінің кезінде даңқы шыққан, көзінің тірі кезінде-ақ «ақындардың ақыны, даналардың көшбасшысы» деп атанған ақын: Ахмет Иүгінеки.

38. Орта ғасырлық ақын Ахмет Иүгінекидің түрік тілінде жазған кітабы: «Ақиқат сыйы».

• Халықты инабатты болуға, адал өмір сүріп, арамдықтан аулақ болуға шақырған Қарахан халқына түсінікті түрік тілінде жазылған дастан.

39. Орта ғасырлық ақын, исламның сопылық бағытының негізін салушы, насихаттаушы: Қожа Ахмет Йасауи.

40. Ахмет Йасауи дүниеге келген қала: Сайрам.

41. Ахмет Йасауи әкесі Ибраһим: атақты ғұлама адам.

• Шешесі – Мұса шайқының қызы Айша (бір деректерде Қарашаш).

42. Жастай жетім қалған Ахмет Йасауиді тәрбиелеп өсірген: әпкесі Гауһар-Шаһназ.

43. Белгілі орта ғасырлық ақын және исламды таратушы Йасауидің ұстазы: Арыстан баб.

44. Ахмет Йасауидің Бұхара қаласында діни білім алуына көмектескен ғұлама: Жүсіп Хамадани.

45. Ахмет Йасауидің түрік тілінде араб әліпбиімен жазылған еңбегі: «Диуан-и хикмет».

• Адамды адалдыққа, имандылыққа, даналыққа, кішіпейілділікке шақырады.

46. Ахмет Йасауидің шәкірті, ислам дінін уағыздаушы, орта ғасырлық белгілі ақын, ел ішінде Хакім ата атанған: Сүлеймен Бақырғани.

47. ХШ ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстанда мұсылман дінінің кең түрде етек жая бастауына байланысты жарық көрген «Жүсіп-Зылиқа» атты поэманың авторы: Әли.

• Поэма махаббаттағы адалдықты жырлаған, діни сарында жазылған.

Орта ғасырлардағы қазақстан

XIII–XV ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан Монғол шапқыншылығы

• Монғол империясының құрылуы

70. Монғол империясының негізін қалаған Шыңғысханның туған жылы: 1155 (1162)жыл.

71. Шыңғысханның бала кезіндегі аты: Темүжін.

• Шыңғысхан Монғолияның Кендітау аймағындағы Онон өзенінің жағасында, Болдоң деген жерде Есугей батырдың отбасында туған. Темүжін 9 жасқа толғанда әкесі татарлар қолынан қаза табады.

72. Монғол ханы Шыңғысханды тәрбиелеуге көп еңбек сіңірген керей ханы: Торы.

73. Керей хандығы мен монғол тайпаларының арасында жақсы қарым-қатынас орнағандығы туралы айтылған тарихи еңбек: «Монғолдың құпия шежіресі».

74. Шыңғысхан алғаш бағындырған түркі тілдес хандықтар: Найман, керей.

• 1206 жылы монғол шонжарларының құрылтайында ұлы хан болып Шыңғысхан сайланып Монғол мемлекеті құрылды.

• Жеке дара билікке жету үшін Шыңғысхан 20 (жиырма) жыл күрес жүргізді.

75. Монғол империясының негізін қалаған: Шыңғысхан.

76. Монғол империясының құрылған жылы: 1206 жыл.

77. Шыңғысхан әскери-феодалдық Монғол мемлекетін құрды: ХІІІ ғасырдың басында.

78. Шыңғыс ханның ел билеуі: 1206-1227 жж.

79. Шыңғысханның тұсындағы Монғол империясының астанасы: Қарақорым.

• Қоғамдық құрылысы

• Монғол мемлекетін Шыңғысхан жеке басқарды. Жанында жаза білетін және басқа елдердің тілін түсінетін уәзірлері болған.

80. Әскери басқару жағынан Монғолия аумағы мен халқы бөлінді: үш әскери әкімшілік аймаққа.

• Оң қанат – Барунгар. Орталық қанат – Кул. Сол қанат – Жоңғар.

81. Монғол империясындағы (үш қанат) әкімшілік түмендер саны: 95

• Түмендер аймаққа бөлінді.

82. Шыңғысхан мемлекетіндегі түмендегі әскердің саны 10 000 жауынгер.

83. Шыңғысханның жеке басын қорғайтын жасауыл: Кешіктен.

84. Монғол мемлекетінің басты заңы: «Жасақ» (Яса) екі бөлімнен тұрды.

85. «Жасақ» заңының бірінші бөлімінде қарастырылған: Шыңғысханның нақыл сөздері.

• Екінші бөлімде: Әскери, азаматтық істердегі орындаудағы жалпы заңдар және жазалаудың түрлі ережелері.

86. «Жасақ» бойынша өкімет билігінің жоғарғы органы: Құрылтай.

87. Шынғысханның «Жасақ» заңы бойынша құрылтай жылына: Бір рет, жаз айында шақырылды.

• Монғолдардың Қазақстанды жаулап алуы

88. Енисей қырғыздары мен Сібір халықтарын бағындырған Шыңғысхан баласы: Жошы 1207–1208 жылдары.

89. Шыңғысхан танғұттардың мемлекетін, Тұрфан кінәздіктерін өзіне қаратып, ұйғырларды бағындырды: 1207–1209 жж.

90. Шыңғыс хан әскерінің Қытайды басып алған уақыты: 1211–1215 жж.

91. Шыңғысхан Қытайға жорығында қолға түсірді: Соғыс техникаларын.

92. Шыңғысхан 1217 жылы Күшіліктің Жетісудағы иеліктерін басып алуға аттандырды: Жебе ноянды.

93. Жебе ноян бастаған монғол әскері Жетісу халқын өзіне тарту үшін: Діни қысым жасамау ұранын басшылыққа алды.

94. Монғолдар Жетісу жерін бағындырды: 1218 жылы.

95. Монғол шапқыншылығынан кейін Жетісудағы 200-ден астам елді мекеннен қалғаны: 20-ға жуық.

• «Жуас қала» атанған қала: Баласағұн.

96. Шыңғысханның Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияға жорық жасауына түркі болған оқиға: «Отырар опаты».

97. «Отырар опаты» – 1218 жылы Отырар билеушісі Ғайыр ханның бұйрығымен Шыңғысхан жіберген саудагерлердің өлтірілуі.

• Монғол шапқыншылығы қарсаңында Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстандағы ірі (күшті) мемлекет: Хорезмшахтар мемлекеті.

98. Шыңғысхан 150 мыңға жуық қолымен Ертістен Сырдарияға қарай бет алды: 1219 жылы.

99. 1219 жылы Шағатай мен Үгедей бастаған түмендер қоршауға алған қала: Отырар.

• Бұхарға беттеген Шыңғыс хан Отырарды алу жүктеді:Шағатай мен Үгедейге.

100. 1219 жылы Сырдарияның төменгі ағысындағы қалаларды басып алуға аттанған: Жошы.

101. 1219 жылы Бұқара қаласына бет алған Шыңғысханның кіші баласы: Төле.

102. Отырар қаласы монғол әскеріне берілмей қарсылық көрсетті: Алты ай бойы.

103. Отырар билеушісі Ғайыр ханның монғолдардан жеңілуінің негізгі себебі: Жақтастарының (Қараша-хажибтің) сатқындығы.

104. Шыңғысхан әскеріне үш ай бойы қарсылық көрсеткен қала: Сығанақ.

105. Шыңғысхан әскеріне 15 күндей берілмеген қала: Ашнас.

106. Монғол әскеріне қатты қарсылық көрсеткен қалалар: Сыр бойындағы қалалар.

107. Сыр бойындағы қалалардың толығымен монғолдардың иелігіне өткен уақыты: 1219–1220 жж.

• Қазақстан аумағы толығымен Шыңғысхан империясының құрамына кірді: 1224 жылы.

• Ұлыстардың құрылуы

• Шыңғысхан жаулап алған жерлерін өзінің төрт баласына бөліп берді. Бөліп берілген жерлер ұлыс деп аталды. Қазақстан жері Шыңғысханның үш баласының қол астына қарады.

108. Шыңғысханның үлкен баласының ұлысы – Жошы ұлысы: Ертіс өзенінен батысы Еуропа жерлеріне дейін. Шығыс Дешті Қыпшақ жері, Арал, Сырдарияның төменгі ағысы, Жетісудың солтүстік-шығыс бөліктері.

109. Шыңғысханның екінші баласының ұлысы – Шағатай ұлысы: Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Қазақстан мен Орта Азия.

110. Шағатай ұлысының орталығы: Алмалық.

111. Шағатайдың жазғы ордасы орналасқан жер: Іле бойындағы Құяш.

112. Шыңғысханның үшінші баласының ұлысы – Үгедей ұлысы: Батыс Монғолия мен Алтай, Тарбағатай, Ертістің жоғарғы ағысы.

• Үгедей ұлысы жойылған жыл: 1251

113. Ұлы хан атағын алғаннан кейін Үгедей тұрған қала: Қарақорым.

114. Шыңғысханның кіші баласының ұлысы – Төле ұлысы: Монғолия жері.

115. Шыңғысхан қайтыс болды: 1227 жылы.

• 1259 жылы ұлы хан Мөңке қайтыс болғаннан кейін, Шыңғыс тұқымдарының арасындағы талас шиеленісе бастады.

116. Монғол империясы бірнеше дербес ұлыстарға бөлінді: 1260 жылы.

Алтын Орда (XIII ғ. Ортасы – XV ғ. Ортасы)

• Алтын Орданың құрылуы

1. 1235 жылғы бүкілмонғолдық құрылтайда қабылданған шешім: Батысқа (Еуропаға) жорық жасау.

2. Еуропаға жорықты бастаған монғол ханы: Батый.

3. Батысқа жасалған жорықтың жылдары: 1236 – 1242 жж.

• Батысқа жасалған жорық созылды: 7 (жеті) жылға.

4. 1236–1242 жылдардағы жорықтар нәтижесінде Солтүстік Кавказ, Қырым бойы, Орыс кінәздәктері, Шығыс Еуропа елдері өздерінің Алтын Ордаға тәуелділігін мойындап мәбүрленді: алым-салық төлеп отыруға.

5. Жошы ұлысының орнына құрылған алғашқы ірі мемлекет: Алтын Орда.

6. Шығыс деректеріндегі Алтын Орданың атауы: Жошы ұлысы.

7. «Алтын Орда» атауы орыс деректерінде пайда болды: XVI ғасырдың аяғында.

8. Алтын Орданың астанасы: Еділ бойындағы Сарай-Бату.

• кейін Сарай-Берке.

9. Алтын Орданының негізін қалаған: Батый хан.

10. Батый ханның Алтын Орданы билеген жылдары: 1227 – 1255 жж.

11. Батый ханның кезінде Алтын Орданың аумағы: Алтай тауынан Дунай өзеніне дейін.

12. Батый ханнын әділдігі туралы дерек қалдырған парсы тарихшысы: Жувейни.

• «Оның ордасында саудагерлер барлық жерлерден келіп жатты. Олар түрлі тауарлар алып келді. Ол (Батый хан) тауарлардың барлығын алғызып, оның үстіне бағаны артығымен төлетіп отырған».

13. Орыс жылнамалары бойынша Батый хан Алтын Орданың экономикалық қуатын арттыру үшін ерекше көңіл бөлген: Қалалық өмірдің жандануына.

• Алтын Орданың күшейуі

14. Батый ханнан кейін Алтын Ордада билік басына келген: Берке хан (1255–1266 жж.).

15. Алтын Орданың Батыйдан кейінгі Беркенің тұсындағы жағдайы: Монғол империясынан бөлініп, тәуелсіз мемлекетке айналды.

16. Берке хан ислам дінін қолданды: мұсылман елдерімен қарым-қатынасты күшейту мақсатында.

17. 1262 жылы Алтын Орда Берке ханмен өзара достық қарым-қатынас орнату үшін өз елшісін жіберген: Мысыр сұлтаны Бейбарыс.

18. 1266 жылы Кавказ жеріне жорықта Берке хан қаза тапқаннан кейін оның орнына хан тағына отырған: Меңгу-Темір (1266–1280 жж.).

• Алтын Орда Меңгу-Темір хан тұсында: Өз ақшасын шығара бастады.

19. XIII ғасырдың екінші жартысында Алтын Орда мен Египет арасындағы байланысқа кедергі болуға тырысқан мемлекет: Византия.

20. 1271 жылы Меңгу-Темір Византияға қарсы жорыққа шығады. Византия императоры соғыстан бас тартып, бейбіт келісімге келеді. Бұл келісім Алтын Орданың Жерорта теңізі бойындағы қалалармен сауда қатынасын жақсартты.

21. 1290-1312 жылдары Алтын Орда билік жүргізген хан: Тохты.

• Ол Иран, Кавказ елдерімен сауда байланысын жандандырып, Мысыр мәмлүктерімен тығыз қарым-қатынаста болған. Алтын Орданың саяси жағынан мемлекеттік беделінің көтерілуіне зор үлес қосты.

22. Алтын Орданың гүлденген кезі:

• Өзбек ханның билік құрған жылдары: 1312 – 1342 жж.

• Жәнібек ханның билік құрған жылдары: 1342 – 1357 жж.

23. Өзбек хан 1312 жылы Алтын Ордада ислам дінін мемлекеттік дін ретінде жариялады.

24. Алтын Орда мемлекеті мұсылмандық мемлекетке айнала бастады: XIV ғ.

• Алтын Орданың әлсіреуі

25. Алтын Орда ішінде алауыздық күшейген кезең: XIV ғасырдың екінші жартысы.

• 1357–1380 жылдар аралығы Алтын Ордадағы «Ұлы дүрбелен» кезеңі.

• 1357–1380 жылдар арасында жиырмадан (20) астам адам хан болды.

26. Куликово шайқасы болған жыл: 1380 жылы 8 қыркүйек.

27. Куликово даласында Дмитрий Донской бастаған орыс әскерінен жеңілген Алтын Орда әскеріне қолбасшылық еткен: Мамай.

28. Әмір Темірдің көмегімен Тоқтамыс Мамай ордасын басып алды: 1380 жылы.

29. Алтын Орда тағында билігін нығайту үшін Тоқтамыс хан Мәскеуге басып кіріп, қаланы өртеді: 1382 ж.

30. Мамайдан кейін Алтын Ордадағы билікті басып алып, 1382 жылы Мәскеуге жорық жасаған Жошының ұрпағы: Тоқтамыс.

31. XV ғасырдың ортасында Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде пайда болған мемлекеттер: Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахан хандықтары.

32. 1502 жылы қайтыс болған Алтын Орданың соңғы билеушісі: Шейх Ахмед.

• Қоғамдық құрылысы

33. Алтын Ордада атқарушы биліктің орталық органы: Диуан.

34. Алтын Ордада әскери істерге басшылық еткен: беклербек.

35. Алтын Ордада уәзірлер билік жүргізген сала: азаматтық істер.

36. Алтын Ордада салық жинаумен, сонымен қатар халық санағын өткізу, әскер жинау, байланыс қатынасын ұйымдастыру жұмыстарын атқарған: Даруғалар.

37. Алтын Ордада жергілікті халықты басқару қызметін атқарумен қатар, әскери бақылау жүргізген, кейбір жерлерде салық жинаумен де айналысқан: Басқақтар.

38. Алтын Ордада салық жинаумен айналысқандар: Даруғалар, басқақтар.

39. Алтын Ордада жергілікті атқару билігін жүзеге асырған түрік әулеттерінен шыққан әкімдер: мәліктер.

40. Алтын Ордадағы іс-қағаздарын жазушылар атауы: Білікшілер (хатшылар).

• Алтын Ордада ислам діні қабылданғаннан кейін іс жүргізу жұмыстарын түрік жазуымен, дәлірек айтқанда, орта ғасырдағы ұйғыр жазуымен жүргізген.

Ақ Орда (XIII – XV ғ. Басы)

• Ақ Орданың құрылуы, жер аумағы

41. Қазақстан аумағындағы монғолдардан кейінгі құрылған алғашқы мемлекет: Ақ Орда.

• Ақ Орданың этникалық негізі бірыңғай жергілікті түрік тілдес ру-тайпалары.

42. ХІІІ ғасыр мен XV ғасыр басында Шығыс Дешті Қыпшақта өмір сүрген мемлекет: Ақ Орда.

43. Ақ Орданың аумағы қамтыған жерлер: Орда Ежен мен Шайбан хандарының жері.

44. Ақ Орда мемлекетінің аумағы: Жайық өзенінен Батыс Сібір ойпатына дейінгі, Сырдарияның орта және төменгі ағысы аралығы.

45. Ақ Орда мемлекетінің астанасы: Сығанақ.

• Ақ Орданың ішкі-сыртқы саяси жағдайы

46. Ақ Орданың ішкі-сыртқы саяси жағдайы бөлінеді: 3 (үш) кезеңге.

    1. Ақ Орда билеушілерінің Алтын Ордадан бөлініп, жеке мемлекет болу үшін күрес жүргізуі.

    2. Ақ Орда хандарының Алтын Орданың ішкі істеріне белсене араласуы.

    3. Ұрұс ханның және оның ұрпақтарының Әмір Темірге қарсы күрес жүргізуі.

47. Ақ Орданың негізін қалаған: Орда Ежен.

• Орда Ежен билік құрған мемлекет: Ақ Орда.

• Ақ Орданың алғашқы ханы: Сасы Бұға (1309-1315 ж.).

48. Ақ Орданың Алтын Ордадан біржола бөліне бастаған уақыты: XIV ғасырдың екінші ширегі.

49. Ерзен ханның (1315-1320 жж.) тұсында:

• Ақ Орданың қалалық мәдениеті дамиды.

• Сығанақ Орта Азия мен Шығыс Дешті Қыпшақтың арасындағы басты сауда орталығына айналды.

50. Ақ Орданың ханы Мүбәрак (1320-1344 жж.):

• 1327-1328 жылдары өз атынан Сығанақ қаласында теңге соқтырды.

• Алтын Орданың ханы Өзбек пен Мүбәрак ханның арасындағы күресте Мүбәрак жеңіліске ұшырап, қырғыздар жері мен Алтайға қарай кетуге мәжбүр болды.

51. Ақ Орданың күш-қуатын нығайтқан хан: Ұрұс хан (1361-1376 жж.)

• Ақ Орда Алтын Ордадан бөлініп тәуелсіз хандық болды.

• 1368-1369 жылдары өз атынан Сығанақ қаласында теңге шығарады.

• 1374-1375 жылдары Алтын Орданың астанасы Сарайды, Қажы-Тарханды алып, Кама бұлғарларын бағындырады.

52. Ақ Орда билеушісі Ұрұс ханның Еділ бойынан Сыр бойындағы иелігіне оралуының себебі: Орта Азияда Әмір Темірдің күшеюі.

• Ұрұс хан жол бойында өзіне көмектесуден бас тартқан Маңғыстау билеушісі Түй-Қожаны жазалайды. Оның баласы Тоқтамыс Әмір Темірге барып паналайды.

53. Әмір Темірдің Тоқтамысты пайдаланудағы түпкі мақсаты: Ақ Орданы да, Алтын Орданы да басып алу.

54. 1376 жылы қайтыс болған Ақ Орда ханы: Ұрұс хан.

55. 1379 жылы Тоқтамыстың Темір-Мәлікті (Ұрұс ханның екінші баласы) жеңіп басып алған қаласы: Сығанақ.

56. Әмір Темірдің көмегімен Тоқтамыс Мамай ордасын басып алды: 1380 жылы.

57. Тоқтамысқа қарсы әрекет жасай бастаған Әмір Темір 1395 жылы Ақ Орда тағына отырғызды: Қойыршақ оғланды.

• Ақ Ордадағы оғлан – ұлыс билеушісі.

58. Ақ Орданың соңғы ханы: Барақ (1423-1428 жж.).

59. Ақ Орда билеушісі болған Барақтың мақсаты: Сырдария бойындағы қалаларды қайтару.

• Әмір Темірдің немересі Ұлықбекті жеңіп, көптеген қалаларды өзіне қаратады.

60. Ақ Орда мемлекетінің өмір сүруін тоқтатты: XV ғасырдың басында.

61. Ақ Орданың орнына келген мемлекет: Әбілқайыр хандығы.

62. Қазақ халқының қалыптасып, мемлекетінің құрылуына зор тарихи рөл атқарған: Ақ Орда.

Моғолстан (XIV ғасырдың ортасы–XVI ғасырдың басы )

• Моғолстанның құрылуы, жер аумағы

1. Шағатай ұлысының ыдыраған уақыты: XIV ғасырдың ортасы.

2. Шағатай ұлысының ыдырауы нәтижесінде Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде – Оңтүстік-Шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында құрылған мемлекет: Моғолстан.

• Моғолстан мемлекетінің құрылған уақыты: 1346 жылы.

3. Шағатай ұлысының батыс бөлігі – Мауараннахрда құрылған мемлекет Әмір Темір мемлекеті.

4. Моғолстан мемлекетін құруда белді рөл атқарған дулат тайпасының әмірі Поладшы.

• Әмір Поладшының хан болуға құқы болмаған. Себебі, Моғол хандығының тағына негізінен Шыңғыс тұқымдары отырған.

5. Моғолстан мемлекетінің алғашқы ханы болып сайланған: 1348 жылы Тоғылық-Темір.

• Ол Шағатай ұрпағы Дува ханның немересі.

6. Моғол хандығында билік еткен әулет: Шағатай.

7. Моғолстан мемлекетінің құрамына кірген Қазақстанның аймағы: Оңтүстік Қазақстан және Жетісу.

8. Моғолстан мемлекетінің аумағы туралы жазылған еңбек: «Тарих-и Рашиди».

• Былай деп көрсетілген: «...қазіргі Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденені 7-8 айшылық жол...».

9. Моғолстанның орталығы (астанасы): Алмалық.

• Моғолстанның негізгі халқы түрік тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін, арғын, барлас...

10. XIV ғасырдың ортасы – XVI ғасырдың басында Қазақстанның оңтүстік-шығысында өмір сүрген мемлекет: Моғолстан.

• Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдайы

11. Моғолстан мемлекетінде билік еткен әулеттің негізін қалаған бірінші хан: Тоғылық–Темір (1348 – 1362 жж.)

12. Тоғылық–Темір мұсылман дінің мемлекеттік дін ретінде қабылдады.

• Мұхаммед Хайдардың жазуы бойынша Моғолстанда Тоғылық–Темір тұсында бір күнде ислам дінін қабылдаған адам саны: 160 мың.

• Тоғылық-Темір өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде орныққан Орта Азиядағы билікті қалпына келтіруге әрекет жасады.

13. Тоғылық-Темірдің Мәуараннахрға жорық жылдары: 1360-1361.

• Екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны Мәуараннахрдың хан тағына отырғызды.

14. Әмір Темір мен Ілияс-Қожа арасында Ташкент қаласының маңында «Батпақ шайқасы» болды: 1365 жылы 22 маусым.

• Кескілескен шайқас болғаны соншалықты, екі жақтан 10 мыңға жуық адам қырылған. «Батпақ шайқасынан» кейін Моғол ханы Самарқанды қоршауға алады. Бірақ моғол әскерлерінің мініс аттары жамандат індетінен қырыла бастағандықтан шегінуге мәжбүр болды.

15. Ілияс-Қожа тұсында билік үшін талас-тартыстар күшейе түсті. Осы кезде Моғол хандығында билік жүргізген дулат тайпасының атақты әмірлері Камар ад-дин мен оның інісі Шамс ад-дин.

16. Әмір Темір 1371-1372 жылдары әскер аттандырды Моғолстанға.

• Бұл жорықта Алмалық қаласына дейін жетеді, бірақ қала кірмейді.

• 1375-1377 жж. екінші жорықта Оңтүстік Қазақстан арқылы Жетісудың Шарын өзеніне дейін жетті.

• 1377 жылы Қамар ад-дин Әмір Темір әскерлерінен екі рет күйрей жеңілген: 1. Қаратау етегінде 2. Ыстықкөлге баратын жолдағы Бұғым шатқалында.

17. 1371 жылдан 1390 жылға дейін Әмір Темірдің Моғолстанға жасаған жорықтарының саны: Он шақты рет.

18. 1380 жылдың аяғында Әмір Темірге қарсы одақ құруға әрекет жасаған: Ақ Орда мен Моғолстан билеушілері.

19. 1390 жылдары Әмір Темірге өзінің тәуелділігін мойындауға мәжбүр болған Моғол ханы: Қызыр-Қожа (1380 – 1399 жж.)

20. Моғолстан Темір әулетінің тәуелділігінен құтыла бастады: Мұхаммед ханның кезінде.

• Моғол ханы Әмір Темір қайтыс болғаннан кейін оның әулетінің ішіндегі талас-тартысты пайдаланды. Мұхаммед хан Темірдің немерелері Ахмед мырза мен Ұлықбектің арасындағы Ферғана үшін таласта, ол Ахмед мырзаға көмектесіп, жеңіске жетті.

21. Моғолстанда Мұхаммед ханның билік құрған жылдары: 1408-1416 жж..

22. 1425 жылы Моғолстанға шапқыншылық жасаған Темір ұрпағы: Ұлықбек.

• Мұхаммед хан қаза болғаннан кейінгі билік үшін талас-тартысты пайдаланып, Темірдің немересі Ұлықбек, өзін жақтаушы Шер-Мұхаммедтің хан болуына көмектеседі. Бұған қарсы болған Моғол шонжарлары Уәйісті (1418-1428 жж.) хан тағына отырғызады.

23. 1428 жылы Уәйіс хан қайтыс болғаннан кейін, билік үшін таласқан балалары: Жүніс пен Есен-бұға.

24. Моғолстанда дулат әмірлерінің қолдауымен Есен–бұғаның хан тағында отырған уақыты: 1433-1462 жж.

25. Моғолстан мемлекеті ыдырай бастады: Абд ар-Рашид хан кезінде.

26. Моғолстанның ыдырауына себеп болған: Хандық билік үшін талас.

• Моғолстанның қоғамдық құрылысы

27. Моғол ханына мемлекет басқаруда көмектескен: Ұлысбектер.

• Моғол хандығында мұрагерлерді таққа отырғызу, көрші мемлекеттермен дипломатиялық қатынастар жасау сияқты мәселелерді шешуде аса маңызды рөл атқарған.

28. Моғол мемлекетіндегі дулат тайпасының мұралық лауазымы: «Ұлысбек».

29. Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығындағы түрік тайпалары басшаларының атауы: «әмір».

30. Моғол хандығында алым-салық жинап, тәртіпті қадағалаған: Даруғалар.

31. Моғол хандығындағы ханның аңшылық ісін басқарушы: Миршикар.

32. Моғол хандығындағы сарай қызметінің басшысы: Ішік аға басы.

• Жиын-той, мерекелерде тәртіп, салт-дәстүрді қадағалап отырған: Жасауылдар.

33. Моғол мемлекетіндегі хан баласының тәрбиешісі: «Атабек».

• «Көкілташ» – мұрагердің «тел бауыры».

34. Моғол хандығында жастай сайланған ханға ақыл беретін кеңесші: «Наиб».

Әмір Темірдің жорықтары

35. Тарағай бектің баласы Әмір Темірдің өмір сүрген жылдары: 1336-1405 жж.

36. Әмір Темірдің шығу тегі: Түркіленген барлас тайпасы.

37. Әмір Темір Мәуереннахрды басып алды: 1370 жылы.

38. Әмір Темір жеке-дара билік жүргізген: 35 жыл бойы.

39. Әмір Темір мемлекетінің территориясы: Мауараннахр.

40. Әмір Темірдің Алтын Орданы басып алмас бұрын Ақ Орданы әлсіретуді көздеген мақсатына табылған себеп: Ұрұс хан жазалаған Түй–Қожаның ұлы Тоқтамыстың Темірге қашып баруы.

41. Әмір Темірдің Тоқтамысты пайдаланудағы мақсаты: Ақ Орда мен Алтын Орданы басып алу.

42. Ақ Орда билеушілерінен Сауран түбінде 1374-1375 жылдары жеңіліске ұшыраған: Тоқтамыс.

43. Ақ Орданың Әмір Темірден жеңілу себебі: 1376 жылы Ұрұс хан мен оның үлкен ұлы Тоқтақияның қаза болуы.

44. Ақ Орда ханы Темір Мәлік пен Тоқтамыстың арасында 1377 жылы шайқас өткен жер: Сауран.

45. 1379 жылы Тоқтамыс Темір-Мәлікті жеңіп біржола басып алған қала: Сығанақ.

46. Әмір Темірдің көмегімен өзін Ақ Орда ханы деп жариялаған: Тоқтамыс.

47. Әмір Темірдің көмегімен Тоқтамыс Мамай ордасын басып алды: 1380 ж.

48. ХІV ғасырдың 90 жылдары Алтын Орда жеріндегі тартыстар: Әмір Темір мен Тоқтамыс арасында.

49. Әмір Темір мен Тоқтамыс арасындағы Құндызша деген жерде болған шайқас уақыты: 1391 жылы 18 маусым.

50. Әмір Темір мен Тоқтамыс арасындағы шешуші шайқас болды: 1395 жылы Терек өзенінің жағасында.

• Тоқтамыс пен Әмір Темір арасындағы күрес Сыпыра жыраудың жырларында көрініс тапты.

51. 1390 жылдардағы жорықтан кейін Темірге толық тәуелділікке түскен: Моғолстан.

52. Әмір Темір жорықтарының Қазақ жеріне тигізген әсері: Экономикасының, мәдениетінің дамуына адам айтқысыз зардабын тигізді.

53. Әмір Темір 1405 жылы қаза болған қала: Отырар.

Ноғай Ордасы

54. Ноғай деген атау қайдан шыққан: Адамның аты.

• Ноғай Ордасының аты Алтын Орданың бес ханының тұсында қолбасшы болған Ноғайдың есімімен аталған. Ноғай хан болмаса да Алтын Ордаға өз ықпалын жүргізген. Ноғайға қараған рулар ноғайлы немесе ноғай елі атанып кеткен.

55. Қазақстанның солтүстік-батысында Ноғай Ордасының құрылуына себеп болған: Алтын Орданың ыдырауы, Ақ Орданың әлсіреуі.

56. Ноғай Ордасының алып жатқан жері: Еділ мен Жайық аралығы.

57. Ноғай Ордасының орталығы: Сарайшық.

58. Сарайшық қаласының іргесі қаланған уақыт: Х ғасыр.

• Сарайшық қаласының дәуірлеген кезі: XIII-XIV ғғ.

59. Қасым ханның тұсында Қазақ хандығының біраз жылдар астанасы болған Жайық бойындағы қала: Сарайшық.

60. Сарайшық қаласы біржолата қирады: 1580 жылы Дон, Еділ казактарының Жайық бойына шапқыншылық жасау салдарынан.

61. Ноғай Ордасында саны жағынан ең көп тайпа: Маңғыт.

62. Ноғай Ордасының екінші аты: Маңғыт елі.

63. Ноғай Ордасының іргесін қалаған: Едіге.

64. Ноғай ордасының Алтын Ордадан бөлінуі осы билеушінің тұсында басталды Едіге.

65. Едігенің Ноғай Ордасында* билік құрған жылдар: 1396-1411 жж.

• Едіге Ноғай Ордасын басқарды: 15 жылдай.

66. Алтын Орданы басқарған Едігенің атағы: «беклер бек», оның билігі шексіз болды.

67. Маңғыт елі шығарған эпос: «Едіге».

68. Ноғай Ордасы Алтын Ордадан бөлініп шығып, жеке мемлекет болды: Нұр ад-диннің кезінде (1426-1440 жж).

69. Ноғай Ордасының ыдырай бастаған уақыты: XV ғасырдың басы.

70. Ноғай Ордасының бірнеше иеліктерге бөлінуіне себеп болған жағдай: 1550 жылдардың ортасында Қазан, Астрахан хандықтарының Ресейге қосылуы.

71. 1550 жылдардың ортасында Ресейге қосылған хандықтар: Қазан, Астрахан.

72. Ноғай Ордасының иеліктері қосылған өңір: Кіші жүз.

73. Алғашқы қазақ ханы Жәнібек тұсында достық қатынаста өмір сүрген ноғайлар мен қазақтарды «екі туысқан Орда» деп атаған ғалым: Ш.Уәлиханов.

74. Ноғай Ордасымен шекарасы ортақ емес мемлекет: Моғолстан.

75. Ноғай Ордасында билеушінің титулы: Хан.

76. Ноғай Ордасында түрік тайпаларының басшылары: «мырза».

• Ноғай Ордасында билік бидің қолында болды, ал қалған мемлекеттерде хандық мұрагерлік жолмен сақталып отырған.

• XIII-XV ғасырлардағы Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібір

77. Батыс Сібір жеріндегі туысқан түрік тілдес тайпалардың бірлестігінде басты рөл атқарған тайпа: Керейіттер.

• Сібір елін монғолдар жаулап алғаннан кейін, Жошы ұлысының, одан соң Алтын Орда құрамына енгенін жазған парсы тарихшысы Рашид ад-Дин.

• Алтын Орданың ханы Батый Сібір жерін Шайбанға сыйға тартқан. Батыс Сібір Шайбани әулетінің жері саналғанмен, елді басқару тайбұғалықтардың қолында болды.

78. XIV ғасырдың аяғында Тобыл, Тура және Тобда өзендерінің аңғарында шайбаниліктер құрған хандық: Түмен хандығы (Батыс Сібір хандығы).

79. Батыс Сібір хандығының негізгі жерлері: Тобыл, Тура өзендерінің аңғары.

80. Батыс Сібір хандығының астанасы Қызыл-Тура.

• Қазір ол қаланың орнында орналасқан қала: Тюмень.

• Ақ Орда ханы Барақтан жеңілген Шайбани ұрпағы Махмұд-Қожа Батыс Сібірге қашып келіп, ноғайлардың қолдауымен хан болды.

81. 1428 жылы Махмұд-Қожаны жеңіп, Батыс Сібірді өзіне қаратқан: Әбілқайыр хан.

82. Әбілқайыр хан қаза болғаннан кейін Батыс Сібірде билікті өз қолына алған: Ибақ хан.

• Ол қазақ хандары Жәнібек, Кереймен одақтасып, Әбілқайырдың мирасқоры Шайх-Хайдарды өлтірді.

83. Орыс патшасы ІІІ Иванмен өзара сауда қарым–қатынасын орнатқан хан: Ибақ хан.

• 1481-1484 жылдары орыс мемлекетіне екі рет елшілік жіберген.

• Ибақтың тайбұғалықтарды биліктен шеттетуі жергілікті шонжарлар тобының наразылығын туғызып, олар тайбұғалық Мұхаммедтің басшылығымен 1495 жылы Ибақ ханды өлтіреді.

Әбілқайыр хандығы

(1428 – 1468 жж.)

• Әбілқайыр хандығының құрылуы, жер аумағы, этникалық құрамы

84. Ақ Орданың ыдыраған уақыты: XV ғасырдың 20-жылдарында

• Ақ Орда ыдырауына байланысты Жошы әулетінің арасында феодалдық қырқыс басталды.

85. Әбілқайырды екі жүзден астам ақсүйек-шонжарлар (20-дан астам тайпалардың өкілдері) хан сайлады: 1428 жылы.

• Әбілқайыр – Жошы ханның бесінші ұлы Шайбани ханның ұрпағы. Әбілқайыр жастайынан жетім қалып, Жұмадық ханның қолында өскен.

86. Ақ Орда ыдырап, орнына Әбілқайыр хандығы құрылды XV ғасырдың басында.

87. Әбілқайыр ханның билік құрған жылдары: 1428 – 1468 жж.

88. Тарихи жазба деректердегі Әбілқайыр хан құрған хандықтың атауы: «Өзбек ұлысы», «Өзбек хандығы», «Шайбани ұлысы», «Қыпшақ хандығы».

89. Әбілқайыр хандығының шығысы шектескен жер: Балқаш.

• батысында – Жайық.

• оңтүстігінде – Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысы.

• солтүстігінде – Тобыл мен Ертіс өзендерінің орта саласы.

90. XV ғасырда Әбілқайыр хандығы орналасқан аймақ: Шығыс Дешті Қыпшақ.

91. Әбілқайыр хандығының астаналары: 1428–1431 жылдары  Тура.

• 1431–1446 жылдары  Орда-Базар.

• 1446–1468 жылдары  Сығанақ.

92. Әбілқайыр хандығының астанасы: Сығанақ.

93. Әбілқайыр хандығы 92 ру-тайпадан құралған.

94. Әбілқайыр хандығының халқының басым көпшілігі: қыпшақтар.

95. Әбілқайыр хандығы негізгі үш халықтан (шайбани, қарақалпақ, қазақ) тұрғандығын және олардың ішіндегі ең көбі және ержүректері қазақтар деп айтқан тарихшы: Рузбихан.

• Әбілқайыр хандығының саяси тарихы

96. 1431 жылы Тоқа-Темір ұрпақтары мен Әбілқайыр хан арасындағы шайқас болған жер: Екіретүп.

• XV ғасырдың 40-жылдарында Әбілқайыр хан Балқаш өңірінің терістік батыс жағын өз иелігіне қосады.

97. Әбілқайыр хан көп уақыты мен күш-жігерін жұмсаған жер Ақ Орданың оңтүстік аудандары – Сыр өңірі мен Қаратау аймақтары.

98. Әбілқайыр хан тұсындағы Жәнібек пен Керей сұлтандардың иеліктері: Сыр өңірі мен Қаратау аймақтары.

99. Әбілқайыр ханның Самарқанды басып алған жылы: 1446

• Әбілқайыр хан Атбасар маңында Мұстафа ханды жеңгеннен кейін Сырдария мен Қаратау аймағындағы Сығанақ, Аркөк, Созақ, Аққорған, Үзкент сияқты экономикалық жағынан маңызды қалаларды басып алады.

100. Әбілқайыр Үз-Темір тайшы бастаған ойраттардан жеңіліс тапты: 1456-1457 жылдары Сығанақ қаласы түбінде.

101. Әбілқайыр хан өзіне бағынбай, Жетісу аймағына ауып кеткен Жәнібек пен Керей сұлтандарды жазалау мақсатымен Моғол хандығына қарсы жорыққа шықты: 1468 жылы.

102. Әбілқайыр қайтыс болған жер: Алматы маңындағы Аққыстау.

103. Әбілқайыр хан (XV ғ.) жерленген кесене: Көккесене.

104. Әбілқайыр ұрпақтары Шығыс Дешті Қыпшақ жерінде билік жүргізу құқығынан айрылды: Қазақ хандығының құрылуымен.

• XIII–XV ғғ. Қазақстан аумағындағы хандықтардың мемлекеттік-әкімшілік құрылысы

• Ақ Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасы, Әбілқайыр хандығы сияқты басқа да мемлекеттердің әлеуметтік құрылымы феодалдық қатынастарға негізделді.

105. Хандық өкіметтің ең жоғарғы жиыны құрылтай жылына бір рет шақырылды.

106. Қарапайым халыққа берілген атау: «қараша».

107. Шыңғыс хан тұқымдарының жасау ретінде алған жерлері: Інжулік жерлер.

• Алтын Орда хандарының інжулік жерлері: Еділ бойы.

• Шағатай мемлекетінің інжулік жері: Шу, Іле, Талас алқаптары.

• Жазба деректерге қарағанда, жер иеленудің төрт түрі болған:

1. Мемлекеттік жер (тікелей хандардың қарамағындағы жерлер).

2. Шыңғыс тұқымдарының жасау ретінде алған жерлері.

3. Вақфтық жерлер.

4. Шаруалардың мүліктік жерлері.

108. Орта ғасырлардағы вакфтық деп аталған жерлер: Дін иелерінікі.

109. Әскери немесе мемлекеттік басқару ісінде ханға адал қызметі үшін мұраға түпкілікті берілетін жер: Сойырғал.

110. Әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін жиналатын салық: Тағар.

111. Жер көлеміне байланысты егіншілерден алынатын салық: Қалан.

112. Мал өсірушілерден жиналатын негізгі салық: Құшыр.

113. Ұшыр, харадж, баж салықтарын төлеген: егіншілер мен қала тұрғындары.

114. Хан мен сұлтандардың пайдасына шариғатқа негізделіп салынған салық: Зекет.

XIV-XVII ғасырлардағы Қазақстанның мәдениеті және әлеуметтік-экономикалық жағдайы

• XIV–XV ғасырлардағы Қазақстанның экономикалық жағдайы

1. Монғол шапқыншылығынан кейін халықтың ауыл шаруашылығы мен отырықшылық қалалық өмірі қайта жандана бастады: XIII ғ. аяғында.

2. XIV-XV ғасырларда Қазақстандағы хандықтар шаруашылығының басты саласы: Мал шаруашылығы.

3. Көшпелі мал шаруашылығы дамыған аймақтар: Шығыс Дешті Қыпшақ (Орталық және Солтүстік Қазақстан), Батыс Қазақстан.

• Көшпелі мал шаруашылығында көшу бағыттарының қашықтығы: 800-1000 км.

4. Іле алқабындағы қалалық мәдениет мүлде құрып біткен уақыт: XIV ғасырдың басы.

5. 1269 жылы Талас жағасында өткізілген құрылтайда шығарылған заң бойынша тыйым салынды: отырықшы халық пен қала тұрғындарынан белгіленген алым-салық көлемінен артық алуға.

6. Орта ғасырларда оңтүстік өңірде қалалық тіршіліктің жандана бастағандығы туралы Монғолияға сапарындағы күнделігінде жазған армян патшасы: І Гетум.

7. Ақ Ордада қалалық өмірдің қайта өрлеуіне үлкен әсерін тигізген қала: Сығанақ.

8. Ақ Орда кезінде Сығанақта және оның аймағындағы қалаларда мешіт, медреселер салынып, қоғамдық құрылыстар көбейді: Ерзен ханның кезінде.

9. Жазба деректердегі Төменарық, Бозғыларық каналдары орналасқан: Сығанақ төңірегінде.

• Қаланың аймағында суармалы егін шаруашылығының дамығандығына дәлел. Егіншілік Қаратаудың күнгей және теріскей жағынан шығатын өзендер мен бұлақ бойларында жүргізілген.

10. Орта ғасырдың кейінгі кезіндегі (XIV ғ.) қалалық өмірде дамыған кәсіптің басты бір саласы: Қыш ыдыс-аяқ жасау.

11. Кейінгі орта ғасырдағы Қаратаудың солтүстігіндегі ыдыс жасайтын шеберханалар орны табылған қала: Раң.

• Археологиялық зерттеу жұмыстары кезінде Отырар, Түркістан, Күлтөбе, Раң қалаларында ыдыс жасайтын шеберханалар аршылған. Отырарда шеберханалардың аумағы 2 гектарға жуық жерді алып жатқан.

12. Отырар қаласында ХIII-ХІV ғасырларда жасалған керсендерде салынған суреттер: Құстар мен хайуанаттар.

13. Отырар, Тараз қалаларында әйнек жасау ісі басталған мерзім: Х-ХІ ғасырлар.

14. Әйнек жасау кәсібі қайта жандана бастаған кез: XIII ғасырдың аяғы.

15. XIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Сырдария бойындағы қалаларда өркендей бастаған кәсіп: Кірпіш күйдіру.

• Отырар қаласының оңтүстік-батысынан екі жерден кірпіш күйдіретін шеберхананың орны табылған.

16. Кейінгі ортағасырлық Отырардан табылған күміс бұйымдар көмбесіндегі сұрау белгісі бар сырғалар зерттеушілер пікірі бойынша: Қыпшақтардікі.

• XIV–XV ғасырлардағы Қазақстан мәдениетінің дамуы

Материалдық мәдениет

17. XIV-XV ғасырларда материалдық игіліктер негізделген шикізат көзі: Мал басынан алынды.

18. ХІІІ ғасырдың соңындағы жазба деректерге қарағанда, пайдаланылған киіз үйдің түрлері: арба үстіне тігілген, жылжымалы түрі.

19. Жылжымалы үйлердің ішіндегі ең белгілісі: Күйме.

20. Орта ғасырларда Қазақстан халықтарының киім-кешектері негізінен жасалған метериал: жүн мен тері.

21. XIV-XV ғасырларда Қазақстан халықтарының жаздыгүні бастарына ыстық өткізбейтін ақ киізден жасалған бас киімі: Айыр қалпақтар.

• Қыстың суық күнінде елтіріден жасалған бас киімдер киген.

22. ХІІІ ғасырда қыпшақтардың сүттен қалай май алатынын, құртты, қымызды қалай жасайтындарын таңдана жазған: Еуропа саяхатшылары.

23. Шөлдеп келе жатқанда қыпшақтар сиыр сүтінен жасалған қышқыл сусын бергенін, оны «айран» деп атайтындарын жазған: В. Рубрук.

Рухани мәдениет

• Рухани мәдениет - белгілі бір кезеңде өмір сүрген халықтың жан дүниесінің көрінісі. Рухани мәдениетке халықтың әдет-ғұрпы, салт-санасы, ауыз әдебиеті, аңыз, қиял-ғажайып әңгімелері, діни наным-сенімдері жатады.

24. XIV-XV ғасырларда Қазақстанда мекендеген ру-тайпалардың ауызша таралған әдебиет туындыларының ғылыми атауы: Фольклор.

• Ауыз әдебиеті түрік дәуірінен бастау алған.

25. Ғарыш пен Жердің ғайыптан пайда болуы немесе Күн мен Айдың және жұлдыздардың қайдан шыққандығы туралы жазылған аңыз: «Күннің баяны», «Темірқазық пен Жетіқарақшы».

26. Ауыз әдебиетіндегі кең тараған жанрлар: Ертегілер.

27. XIV-XV ғасырлардан әлі күнге дейін тәрбиелік мәні өте зор батырлық, өнегелік мазмұндағы ертегілер: «Жерден шыққан Желім батыр», «Құламерген», «Жоямерген», «Ертөстік», «Керқұла атты Кендебай».

28. VI-VIII ғасырларда бастау алған батырлық жырлары көптеген көріністермен толықтырылып, эпостық жырға айнала бастады: XIV-XV ғғ.

29. XIV-XV ғасырларда қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен қалмақтарға қарсы соғысын суреттейтін эпостық жыр: «Қобыланды батыр».

30. Алтын Орда ыдыраған кезде пайда болған тарихи батырлық жырлар: «Орақ-Мамай», «Ер Қосай», «Ер Тарғын».

31. XIII-XV ғасырлардан аттары бізге аңыз болып жеткен ауызша поэзияның өкілдері: Асан Қайғы, Кетбұға, Қотан, Сыпыра жырау.

32. Шыңғысханмен жыр арқылы сұхбаттасқан (Жошының өлімін хабарлаған): Кетбұға.

33. Қазақ хандығы құрылған кезде мемлекеттін ұраншысы, насихатшысы, «көшпелілер философы» атанған: Асан Қайғы.

34. Қазақстан аумағында XIII-XIV ғасырларда халық ауыз әдебиетімен қатар жазбаша әдебиет дамыды: Қыпшақ тілінде.

35. XIV-XV ғасырларда қыпшақ тілінде жазылған туынды: «Оғызнама», «Кодекс Куманикус».

36. XIV-XV ғасырларда халықаралық қарым-қатынастарда сөздік ретінде пайдаланылған еңбек: «Кодекс куманикус».

37. XIV-XV ғасырларда қыпшақтар арасынан шыққан Кутбтың әдеби шығармасы: «Хұсрау мен Шырын».

38. Сүйіспеншілік, әділеттілік тақырыбын арқау еткен Дурбектің поэмасы: «Жүсіп-Зылиха».

39. XIV-XV ғасырлардың аралығында белгілі болған өзбек ақыны Хорезмидің әдеби шығармасы: «Мухаббатнама».

40. XIII-XV ғасырларда қазақ халқының өмірінде музыканың айрықша орын алатынын жазып қалдырған: Якуб, Рузбихан, Карпини, Рубрук, Марко Поло.

41. XIV-XV ғасырлардан бізге жеткен аспаптық музыка туындылары, күйлер: «Ескендір», «Шора батыр», «Қамбар батыр».

42. Алтын Орда дәуірінен бері келе жатқан күй-аңыздар: «Ақсақ құлан», «Ел айырылған» (Асан Қайғы), «Жошы ханның жортуы», «Сағыныш» (Қазтұған).

Діни наным–сенімдер

43. Ислам діні Қазақстанда VIII ғасырда тарай бастағанымен, халықтың жүрек түкпіріне ХІХ ғасырдың аяғына дейін толық жете қоймағандығы туралы жазылған «Ислам діні» мақаласының авторы, қазақтың тұңғыш ғалымы: Ш.Уалиханов.

44. «Дешті уалаяты Берке ханға бағынған кезде дінсіздердің көп бөлігін ол ислам дініне кіргізді» - деп жазған Өтеміс қажының кітабының аты: «Шыңғыснама».

• «Шыңғыснаманың» авторы: Өтеміс қажы.

45. XIV ғасырда исламның таралуына қатты көңіл бөлген хандар: Өзбек хан, Тоғылық-Темір хан.

46. XIV ғасырда мұсылман дініне кіріп, басына шалма тақпағандарға қатаң жаза қолданған хан: Тоғылық-Темір хан.

47. Қазақстанда ислам дінінің тез қанат жая бастауының тағы бір себебі: ислам дінінің суфизм тармағының таралуы.

• Себебі суфизмнің кейбір идеялары мен әдет-ғұрыптары шаманизмнің наным-сенімдеріне жақын болған.

48. Қуаңшылық жылдары, қасиетті бұлақ басына ақ құйып көктен жаңбыр сұрау ырымының атауы: Тасаттық.

49. Тіл-көз тиюге қарсы, киелі аң-құстың тісінен, тырнағынан, қауырсынынан жасалып, мойынға тағылған зат: Бойтұмар.

50. Қазақстанның байырғы тұрғындарының түсінігіндегі аспан әлемінің мағынасы: Көк тәңірі.

51. Отпен тазарту ырымының атауы: «аластау».

52. Қазақ хандығында үстемдік еткен, әлемдік діндердің бірі ислам.

53. Қазақтар ресми түрде ислам дінін ұстанды: XVI-XVII ғғ.

54. XIV-XV ғасырларда Қазақстан жерінде өмір сүрген халықтар арасында екі діннің наным-сенімдері қатар өмір сүрді. Бұл діндер: Ислам діні мен шаманизм.

• Қазақстанның XIV–XV ғасырлардағы сәулет өнері

55. XIV-XV ғасырлардағы сәулет өнерінің тамаша үлгісін көрсеткен кесене: Дәуітбек кесенесі, Тектұрмас.

56. Көне Отырар қаласының батыс жағында 3 км жерде, Сырдария өзеніне жақын орналасқан кесене: Арыстан баб кесенесі.

57. Ел аузындағы аңыз бойынша Арыстан баб өмір сүрген уақыт: VII-VIII ғасырларда.

58. Құлап қалған Арыстан баб күмбезін XIV ғасырда қайта салғызған: Әмір Темір.

59. Арыстан баб кесенесіндегі бөлмелер саны: 2.

60. Ислам дінінің көрнекті өкілі, әрі уағыздаушы, әрі ақын: Қожа Ахмет Йасауи.

61. Әмір Темірдің бұйрығымен салынған сәулет өнерінің ғажайып туындысы: Қожа Ахмет Иассауи кесенесі.

62. Қожа Ахмет Йасауи кесенесі орналасқан қала: Түркістан.

63. Қожа Ахмет Йасауи кесенесін салуға Әмір Темір бұйрық берген жыл: 1397 ж.

64. Қожа Ахмет Йасауи кесенесінде залдың ортасында тұрған үлкен тайқазан жасалған жыл: 1399 ж.

65. Қожа Ахмет Йасауи кесенесіндегі ең негізгі бөлме: Кітапхана.

66. Қожа Ахмет Йасауи кесенесіндегі басты бөлме: көрхана.

67. Қожа Ахмет Йасауи кесенесінің биіктігі: 37,5 м.

68. Қожа Ахмет Йасауи кесенесіндегі үлкенді-кішілі бөлмелер саны: 35

69. XV ғасырдың екінші жартысында салынып жартылай сақталған ескерткіш: Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі.

70. Рабиға Сұлтан Бегім кесенесіндегі бөлмелер саны: 5 (бес).

71. Рабиға Сұлтан Бегімнің басына қойылған құлпы тасы табылған жер: Ахмет Иассауи күмбезінің ішінен.

• Рабиға Сұлтан Бегім Әмір Темірдің ұлы Ұлықбектің қызы, 1485 жылы қаза болған.

72. Ұлытау ауданындағы Қаракеңгір өзенінің жағасында салынған кесене: Алаша хан кесенесі.

• XIV-XV ғасырларда далалық сәулет өнерінің үлгісінде жасалған ескерткіш.

• Қабырға сыртын әсемдеу ісінде қазақтың дәстүрлі ою-өрнегі (таңдай, жүрекше) кең қолданылған кесене.

73. Алаша хан кесенесінің қабырғалары: Сыртқы жағынан кереге көзді кілем тәрізді.

74. Ақ Орданың орталығы Сығанақ қаласының маңында, Төменарық кентінің солтүстік-батысында 8 км жерде орналасқан бір күмбезді кесене: Көккесене.

75. Қабырғаларының сырты Алаша хан күмбезі секілді қыштан, кілем өрнегі үлгісіне ұқсатып қаланған кесене: Көккесене.

• Көккесенеде Әбілқайыр хан жерленген.

76. Шыңғыс ханның үлкен ұлына соғылған кесене атауы: Жошы хан кесенесі.

77. Қолданбалы өнердің ғажайып үлгілері қолданылған ғимараттар: Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Көккесене, Алаша хан.

78. Жеріміздегі сәулет өнерінің орта ғасырларда биік деңгейде болғандығының дәлелі: Құрылыс материалдарының жоғары сапалы болуы.

79. XIV-XV ғасырларда сәулет өнерінде қалыптасқан жаңа үлгілер: Ғимаратты күмбез шатырмен жабу.

• Қазақ хандығының XVI-XVII ғасырлардағы экономикалық жағдайы

1. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан қазақтардың төрт кезеңге бөлінген жайылымы: Маусымдық жайылым.

2. XVI-XVII ғасырларда қазақтар шаруашылығының таза малмен айналысатын түрі: Көшпелі.

3. XVI-XVII ғасырларда түйе мен қой-ешкілер үшін қыстық жайылымға таңдалған жер: Қызылқұм шөлі.

4. Қыста көшіп-қонған қазақ ауылдары үшін ең қауіптісі: Жұт.

• Малға түрлі жұқпалы аурулар тиген: ешкіге–кебенек, қойға–топалаң, сиырға–қарасан, жылқыға–жамандат, түйеге–ақшелек.

5. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар үшін көктем кезіндегі маңызды іс: Мал төлдету.

6. Көктемгі көштің қозғалуы жас төлдердің жағдайына байланысты ұзақтығы: 8-10 шақырым.

7. Көктемгі көштің қозғалуы жас төлдердің жағдайына байланысты ұзақтығы күніне 8-10 шақырымнан аспады. Осындай көшке берілген атау: «Қозы көш».

8. Көктеуден жайлауға көшу басталған мерзім: Мамыр айының басы.

9. XVI-XVII ғасырларда қазақтар жайлауға көшерде салмақты, көлемді ауыр жүктеді: Көмбеге, қоймаға жасырып тығып кетті.

10. Маусым айының аяғында тоқтыларды тереңдеу судан айдап өткізу: «тоғыту».

11. Қозылардың жүнін қырқатын мезгіл: «Қозы күзем».

• Қой мен ешкіден – жүн, түбіт, жылқыдан – қыл, түйеден – шуда алынады.

12. Көшпелі қазақтар суық басталысымен жайлаудан көшті: Күзеуге.

13. Күздеудегі малшы ауылдар қыстауға көшуге әзірленді: Қараша айының соңында.

14. Көшіп-қонуға күш-көлігі жоқ, жайлауға апаратын малы жоқ, егіншілікпен айналысқан кедейлер: Жатақтар.

15. Түйенің сүтінен жасалатын емдік қасиеті бар сусын: шубат.

16. Қазақ халқының өмірінде ертеден дамыған қолданбалы өнеріне жатпайтын кәсіп: жерді суландыру.

17. Дешті Қыпшақ үшін «сауда аймағы» болған қала: Сығанақ

• Қасым ханның тұсында хандықтың ордасына айналды.

18. Йасы қаласы Түркістан атанған уақыт: XIV ғасыр.

19. XVII ғасырдың екінші жартысындағы қазақ хандығының астанасы: Түркістан.

• Түркістан қаласы Қазақ хандығына өтті: XVII ғ. екінші жартысы.

20. Есім хан мен Рабиға Сұлтан Бегімнің кесенелері орналасқан қала Түркістан.

21. Тәуекел ханның тұсында берік қамал, ірі сауда орталығына айналған қала: Сауран.

22. Сауран қаласы Қазақ хандығына түпкілікті өтті: XVI ғасырда.

• Сауран үшін Өбек пен Қазақ хандығының арасында 1 (бір) ғасырға созылған қанды шайқастар болды.

23. Сайрам қаласының XVI ғасырдың аяғында экономикалық жағынан құлдырау себебі: Жоңғар шапқыншылығы.

24. Тарихи деректерде VIII ғасырдың басынан Тарбанд (Трабан) атауымен белгілі болған қала: Отырар.

25. Моңғол шапқыншылығынан кейін қайта жанданып, XVII ғасырға дейін өмір сүрген қала: Отырар.

• V-XV ғасырларда Арал бойындағы көшпелі тайпалармен сауда-саттық жүргізіп тұрған орталық болған.

• Отырар қаласына жақын жерде А.Йасауидің рухани ұстазы Арыстан бабтың кесенесі орналасқан.

26. XVII ғасырдың аяғында Қазақстандағы қалалардың құлдырауының себебі: Жоңғар шапқыншылығы мен Орта Азия хандықтарының жорықтары.

XVI–XVII ғасырлардағы Қазақстанның мәдениеті

• Материалдық мәдениет. Қоғамның тұрмыс тіршілігі

27. Қыздардың үйлену тойындағы бас киімі: Сәукеле.

28. Әйелдердің тұрмысқа шыққан соң бір жылдан кейінгі бас киімі: Желек.

29. Түйе жүнінен тоқылған ерлердің сырт киімі: Шекпен.

30. Мардикар дегеніміз қоғамдық жұмыс.

31. Жұт немесе басқа табиғи апаттарға байланысты малы қырылса, өз туыстарынан көмек сұрау құқығы: Жылу.

32. Байлардың малын кедейлерге бағу үшін беруі: Сауын.

33. Жақын адамдардың бір-біріне өте қауырт, қажетті жұмыс кезінде көмекке келуі: Асар.

• Қазақ халқының шығармашылық дәстүрі

34. XVI-XVII ғғ. қазақ халқының мәдениетіне ауыр зардабын тигізген: Жоңғар шапқыншылығы (феодалдық соғыстар).

35. Қазақ тілі өзіне тән ерекше белгілері бар, дербес тілге айналды: XV ғасырда.

36. Тіл ғылымын зерттеушілердің айтуына қарағанда, кердері тілінде тараған шығарма: «Наһжи әл Фарадис».

37. Керейлер тілінде тараған поэмалар: «Ер Көкше», «Базар батыр».

• Дулат-үйсін тілінде тараған: «Талас ескерткіштері».

• Қазақ халқының арасында алшындар арқылы тараған жырлар: «Едіге», «Ер Сайын».

38. XV-XVII ғасырларда – Алтын Орда, Ақ Орда дәуірінде әдеби тіл ретінде қолданылған: көне қыпшақ тілі.

39. XVI-XVII ғасырларда өмір сүрген жыраулар: Доспамбет, Марғасқа, Ақтамберді, Шалкиіз т.б.

40. 1490 жылы Азов қаласында туған (1523 жылы Астраханда қайтыс болған) жырау: Доспамбет.

41. Есім ханның Кіші жүздегі ел басқарушы биі, әскербасы, батыры болған жырау: Жиенбет жырау.

42. 1627 жылы Есім ханға қарсы шыққан Тұрсын ханның бүлігін басуға қатысқан жырау: Жиенбет жырау.

43. Лирикалық-эпостық жырлар: «Айман-Шолпан», «Қыз Жібек», Қозы Көрпеш Баян сұлу», «Күлшеқыз», «Мақпалқыз».

44. Қазақтың өлең-жыр өнерінде көп тарағаны: Терме.

• Бұл әр алуан ырғақпен, қысқа қайырып айтатын өсиет, насихат түрінде болды. Терменің өлең жолдары көбіне 7-8 буында болып келеді. Ақындар термені суырып салып та айтқан. Жыршы-жыраулар болса эпостық және тарихи поэмаларды, ертегілерді, аңыздарды терме ырғағымен айтқан.

45. Орта ғасырларда өзінің балапандарын қорғаған құстың тағдырын суреттеген күй: «Бозторғай».

46. Халық арасында кең тараған, көнеден келе жатқан ысқышпен ойналатын аспап: Қобыз.

47. Орта ғасырларда қамыстан, кейде ағаштан жасалған музыкалық аспап: Сыбызғы.

48. Қазақтар үшін астрономиялық сағат ролін атқарған жұлдыз: «Жетіқарақшы».

• Меркурийді қазақтар «Таң жұлдызы» немесе «Кіші Шолпан» деп атаған.

• Тарихи шығармалар

49. Мұхаммед Хайдар Дулатидің Моғолстан мен оған іргелес аймақтардың тарихы жөнінде мол дерек беретін, 1541-1546 жылдары жазған құнды шығармасы: «Тарихи Рашиди».

• Шығармада XV-XVI ғасырлардағы Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әлеуметтік –экономикалық жағдайы, қала, егіншілік мәдениеті, Жетісудың тарихы, географиясы – жалпы орта ғасырдағы Қазақстан жайлы құнды деректер бар.

• Шығармада Жәнібек пен Керейдің Өзбек хандығынан бөлініп көшу себептері тұңғыш рет айтылады.

50. XV-XVI ғасырлардағы Моғолстан, Қазақ хандығы жайында құнды тарихи, географиялық мәлімет беретін шығарма: «Тарихи Рашиди».

51. Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбегі жазылған тіл: парсы тілі.

52. Қазақ тілінде тарихи шығармалар жазыла бастады: XVI-XVII ғ.ғ.

53. Қадырғали Жалаиридің (1530-1605 жж.) қазақ тілінде араб әліпбиімен жазылған (1600-1602 жж.) еңбегі: «Шежірелер жинағы» (Жами ат-тауарих).

54. Қадырғали Жалаири өзінің «Шежірелер жинағы» атты еңбегін сыйға тартқан орыс патшасы: Борис Годунов.

• 1588 жылы Ораз-Мұхаммед сұлтанмен бірге Ертіс бойында қаршыға салып жүргенде оларды орыс әскерлері тұтқынға алып, Мәскеуге алып кетеді.

55. XVI-XVII ғасырларда қазақ ханзадасы Ораз Мұхаммедтің даңқын жырлаған туынды: «Жами ат-тауарих».

56. Қадырғали Жалаиридің «Шежірелер жинағы» баспадан шықты: Қазан қаласында 1854 жылы.

57. «Тарих-и Абулхайр-хани» кітабының авторы: Масуд ибн Усман Кухистани.

58. XVI ғасырдың ортасында жазылған «Шыңғыснама» шығармасының авторы: Өтеміс қажы.

59. XVI ғасырдың ортасында жазылған Өтеміс қажының «Шыңғыснама» шығармасында баяндалады: Жошы хан әулетінің тарихы.

60. XVI–XVII ғасырлардағы қазақ-монғол қарым-қатынастарының тарихы баяндалған «Тарих» атты еңбектің авторы: Шах-Махмұд Шорас.

Қазақ хандығының басқару жүйесі

1. Қазақ хандығының құрылымы жеті сатыдан тұрады.

2. Қазақ халқының ең бірінші қоғамдық ұйымы: Ауыл.

• Ауылды басқаратын адам: ауылбасы.

3. Қазақ хандығында жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан құралған: Ата-аймақ.

• Ата- аймақты басқарған: ақсақал.

4. Қазақ хандығында он немесе он бес аймақтан құралған: Ру.

• Руды басқаратын басшы: рубасы.

5. Бірнеше рудан құралған: Арыс.

• Арысты басқаратын адам: би.

6. Бірнеше арыстан құралған: Ұлыс.

7. Қазақ хандығындағы ұлыстың билеушісі: сұлтан.

8. Бірнеше ұлыстан құралған, тайпалар негізінде қалыптасқан жүздің билеушісі: хан.

• Ұлы жүзге жататын рулар: жалайыр, албан, суан, дулат, сарыүйсін, қаңлы.

• Орта жүздің құрамындағы тайпалар: арғын, найман, уақ, керей, қыпшақ.

• Кіші жүзге жататын рулар: 12 ата Байұлы, 6 ата Әлімұлы, жетіру.

9. Үш жүзден құралған хандықтың әміршісі: Ұлы хан.

10. Хан сайлаудың басты шарты: Шыңғыстың ұрпағы болуы.

• Хан тағына малы көп шонжар-сұлтандар сайланды.

11. Қазақ хан тағына сайлануға құқылы Шыңғыс тұқымдарын біріктірген «ру»: Төре.

12. Қазақтың ханын сайлауға барлық рудың: Атақты, сыйлы шонжарлары қатысты.

13. Сайланған ханның мал-мүлкін бөліп алу дәстүрі: «Ханталапай»

14. Қазақ ханының өзі басқарып отырған елінен іріктеп алған шағын жасағы: Төлеңгіт.

• Қазақ ханының тұрақтары әскері болмады.

15. Бейбітшілік жағдайда ханның рұқсатынсыз жол берілмейді: Көшіп-қонуға.

• Бұл тәртіпті бұзғандар жазаға ұшырады немесе айып төледі.

• Руды басқаратын билер мен батырлар хан алдында жауапты болды.

• Кейбір жағдайда батырлар мен билер ханның билігіне наразылық білдіріп:басқа ханның билігіне көшіп кетіп отырған.

16. XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығындағы екі әлеуметтік топ: Феодалдар мен қарапайым халық.

Қазақ халқының қалыптасуы

1. Қазақ халқының қалыптасуы

2. «Қазақ» атауының шығуы

3. «Алаш» атауы мен жүздердің пайда болуы

• Қазақ халқының қалыптасуы

1. Қазақстанда қола дәуірінде өмір сүрген: еуропеоидтық өңдес андрон тайпалары.

2. Сақ, сармат, үйсін тайпаларының келбеттері андроновтықтарға ұқсас болғандығын айтқан антрополог ғалым: О. Смағұлов.

3. Қазақстанға шығыстан келген ғұн тайпаларының жергілікті тайпалармен араласуы нәтижесінде монголоидтық белгілер дами түсті.

4. Монғолоидтық белгілер тереңдей түсті: VI-IX ғғ. (ерте орта ғасырда).

5. Қазақтың халық болып қалыптасуының барысын бұзған: Моңғол шапқыншылығы.

• Қазақстанда антропологиялық процестер жаңа өзгерістерге ұшырады: Монғолдардың жаулап алуынан кейін.

6. Моңғол шапқыншылығынан кейін қазақ жерінде пайда болған түркіленген жаңа этникалық топтар: Маңғыт, барлас.

• Моңғол шапқыншылығынан кейін жергілікті ру-тайпалардағы монғолоидтық тұрпат күшейе түсті.

7. Монғолдардың жаулап алуы нәтижесінде қазақ жеріндегі халық болып қалыптасу үрдесі кешеуілдеді: 150-200 жылға.

8. Этносаяси қауымдастық: белгілі бір тарихи аймақта құрылған хандықтың тұрғындары.

• Олар әлі халықтық дәрежеге жетпеген, жеке-жеке ру-тайпалар бірлестігінен құрылған.

9. Қазақ халқының этникалық жағынан қалыптасуында басты рөл атқарған: Ақ Орда тайпалары.

10. Жазбе деректердегі Моғол хандығы халқының атауы: Моғолдар.

11. Ақ Орда тұрғындарының атауы: «Өзбек», «қазақ-өзбек».

• «Өзбек» атауының шығуы Өзбек ханның есімімен байланысты.

12. Ноғай Ордасының тұрғындары: «Маңғыт», «ноғайлар».

13. Моғол хандығында этносаяси құрамында үйсіндердің орынына уақытша аталған тайпалар: дулаттар.

• Үйсіндердің аты қайтадан тарих сахнасына шыға бастады: Қазақ хандығының құрылуымен.

14. Үйсіндер өрбіген ежелгі қазақ халқының этносаяси қауымдастық аймағы: Жетісу.

15. XV ғ. қазақ жеріндегі тайпалар саны: 92

16. XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың бірінші жартысында қазақ деген этносаяси қауымдастықтың болғанын жазған: Рузбихан.

17. Өзбек ұлысында XV ғ. үш халықтың болғандығы, оның ішінде ең көбі және ержүректері қазақтар екенін жазған: Рузбихан.

• Өзбек хан хандық құрған кезде қазақтар халық ретінде ерекшелене бастаған.

18. Рузбихан дерегі бойынша Өзбек хандығындағы шайбанилерге кіретіндер: түркіленген монғол тұқымдары.

19. Рузбихан дерегі бойынша Өзбек хандығындағы маңғырттарға жататындар: Қарақалпақтар мен ноғайлар.

• Қазақтарға жататындар – қыпшақ және басқа да қазақ тайпалары.

20. Қазақтың халық болып құрылуын жеделдеткен екі этникалық топ: қыпшақтар тайпалар одағы және үйсін тайпалар одағы.

21. Екі этникалық топтың: қыпшақ тайпалар одағы мен үйсіндер одағының бірігуі нәтижесінде құрылған халық: Қазақ.

22. XV ғасырдың алғашқы кезінен қыпшақ, жалайыр, арғын, қоңырат, дулат, маңғыт, т.б. қазақ және өзбек рулары мен тайпаларының өкілдері өмір сүрген аймақ: Түркістан аймағы.

• Шығыс Дешті-Қыпшақ, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан XIV-XVI ғ.ғ. Түркістан деп аталды.

23. Жәнібек, Керей хандармен бірігіп көшкен ру-тайпалардың алғашқы кездегі атауы: «өзбек-қазақтар».

24. XV ғасырдың басында Қазақ жеріндегі ру-тайпалардың басқа хандықтардың жеріне ауа көшудегі басты мақсаттары: Барған жерлеріндегі ру-тайпалармен бірігу, тыныштықта өмір сүру үшін.

25. Қазақ халқы этникалық жағынан шоғырланып, оның этникалық аумағы кеңейді: XVI ғ. басында.

• «Қазақ» атауының шығуы

26. «Қазақ» сөзінің пайда болған уақыты: Көне түрік дәуірі.

27. Көне түрік тіліндегі «қазғақ оғлұм» сөзі кездесетін жазба деректер: Орхон, Енисей.

28. Ежелгі Сібір тайпалары тілдерінде «қазақ» сөзінің мағынасы: «мықты», «берік», «алып».

29. «Қазақ» атауы ІХ-Х ғасырларды әлеуметтік мағынада қолданылған жер: Шығыс Дешті Қыпшақ.

30. XIII ғасырдың басында жасалған мәмлүктік Египет мемлекетінің сөздігінің атауы: «Араб-қыпшақ» сөздігі.

31. XIII ғасырдың басында жасалған мәмлүктік Египет мемлекетінің «араб-қыпшақ» сөздігінде «қазақ» сөзіне берілген түсіндірме: «Еркін», «кезбе».

32. «Қазақ» сөзі хорасан түркімендері арасында этникалық сипатта қолданылған тәрізді» - деп жазған тарихшы: Б.Е.Көмеков.

33. Сырдарияның орта бойындағы оғыздар мен қыпшақтардың арасындағы өзара байланыс басталған ғасыр: Х ғ.

34. ХІІІ ғасырға дейін «қазақ» атауының қолданып келген мағынасы: «Еркін адамдар».

35. «Қазақ» атауының мағынасы жайлы «өз мемлекетінен, руынан бөлініп, жеке өмір сүруші адам» - деген пікірдің иесі: Рузбихан.

36. «Қазақ» сөзі этникалық мағынаға ие бола бастаған ғасыр: XIV ғасыр.

37. Қазақ халқының құрылымына байланысты «қазақ» атауы біржола этникалық сипатқа ие болған уақыт: XV ғасырдың екінші жартысы.

• «Алаш» атауы мен жүздердің пайда болуы

38. IX-X ғасырлар аралығында алғаш рет айтылған қазақ халқының ұраны: Алаш.

39. «Алаш» сөзі шамамен алғаш рет қолданыла бастады: ІХ-Х ғғ.

40. Кейбір шежірелерде «қазақ» атауының орнына қолданылған сөз: Алаш.

41. Қазақ халқының ұранына айналған, «қазақ» атауын білдіретін сөз Алаш.

42. «Алаш» сөзін жиі кездестіретін қазақ халқының аңызы: «Алаша хан».

43. Қазақ халқының, жүздерінің пайда болуы туралы айтылған аңыз: Алаша хан.

44. «Алаша хан» аңызы бойынша Ұлы жүздің негізін қалаған: Үйсін.

• «Алаша хан» аңызы бойынша Орта жүзді иеленген: Болат.

• «Алаша хан» аңызы бойынша Кіші жүзді иеленген: Алшын.

45. Алаша хан күмбезі орналасқан өзен: Қаракеңгір.

46. «Алаша хан» аңызында айтылатын Алаша хан ордасының орналасқан жері: Жезқазған аймағындағы Жаңғабыл өзені бойында.

47. «Үш жүз» аңызы бойынша Қазақ халқының құрамына енген ру-тайпалар өздерінің ен-таңбаларын салған жартас: Таңбалы Нұра.

• Талас-тартыс болған жағдайда үш жүз өкілдері осы араға келіп, мәселелерін шешті.

48. Қазақ мемлекеті құрылғаннан кейінгі кезде қазақ халқының жүзге бөліну себебі: Өз жерін қорғау үшін (Өзі жерін қорғау қажеттілігінен туды).

49. «Қазақ жүздерінің құрылу себебі, олар (қазақтар) көшіп-қонып жүрген жерлерінде өз құқықтарын қорғау үшін одақтар құрған. Ол одақ – қазақ жүздері»-деп жазған қазақтың тұңғыш ағартушы ғалымы: Ш.Уәлиханов.

Біртұтас Қазақ мемлекетінің құрылуы

1. Қазақ хандығының құрылуы

2. Қасым ханның тұсындағы Қазақ мемлекетінің өрлеуі

3. Хақназар хан тұсында Қазақ хандығының күшеюі

4. Тәуекел хан тұсында Қазақ хандығының нығая түсуі

5. Есім хан тұсындағы Қазақ хандығы

• Қазақ хандығының құрылуы

1. Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында наймандар мекендеген өңір: Ұлытаудан Есілге дейін жерлер.

2. Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы қоңыраттар мекендеген өңір: Түркістан мен Қаратау аралығы.

3. Қазақ хандығы құрылу қарсаңында Тарбағатай, Жетісу, Ертіс, Зайсан көлі маңын мекендеген тайпа: Керейлер.

4. Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында үйсіндер мекендеген өңір: Жетісу.

• Арғындар – Ертістен батысқа қарай, Орталық Қазақстан.

• Дулаттар – Іле, Шу, Талас бойы, Ыстықкөл маңы мен Оңтүстік Қазақстан өңірі.

• Қаңлылар – Қаратау бауыры, Сырдария бойы мен Жетісу.

• Жалайырлар – Қаратау, Сырдария бойы, Жетісу.

5. XV ғасырларда қалыптасқан саяси-тарихи жағдайлар ықпал етті: Қазақ халқының ұлттық мемлкет болып құрылуына.

6. XV ғасырда қазақ жерін мекен еткен тілі, салт-дәстүрі ортақ тайпалардың этникалық, саяси-тарихи бірігуі негізінде: Қазақ хандығы құрылды.

7. Қазақ халқының саяси бытыраңқылығын жойып мемлекет етіп құру міндеті тиді: Керей мен Жәнібектің үлесіне.

8. Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттарының бірі, мына мемлекеттердегі саяси оқиғаларға байланысты: Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан хандығы.

9. Моғолстан мен Әбілқайыр хандығының күш-қуаты әлсіреп, күйреу дәрежесіне жетті: XV ғ.

10. Шайбани әулетінен шыққан Әбілқайыр ханның ел ішіндегі беделін түсірген оқиға: 1456-1457 жж. Сығанақ түбінде ойраттардан жеңілуі.

11. Керей мен Жәнібек сұлтандар бөлініп кеткен хандық: «Көшпелі өзбек мемлекеті».

• Қазақ тайпаларының Жетісуға көшуі, олардың Әбілқайыр ханның адам төзгісіз езгісіне, үсті-үстіне көбейе берген салықтар мен міндеткерлікке, феодалдық тартыстар мен соғыстардың ауыртпалығына деген қарсылығы еді.

12. Жәнібек пен Керей Өзбек хандығынан көшті Моғолстанның батыс аймағына.

13. Керей мен Жәнібек сұлтандарды құшақ жая қарсы алған Моғолстан ханы: Есенбұға хан.

• Сұлтандарға Моғолстанның батыс аймағы – Шу бойынан қоныс бөліп берді.

14. Моғолстан ханы Есен-бұғаның Керей мен Жәнібек сұлтандарды қолдау себебі: Әбілқайыр, Темір ұрпақтарына қарсы одақтас табу.

• Ойраттарға қарсы қазақтардың күшін пайдалану.

15. Моғолстан ханы Есен-бұға қайтыс болған жыл: 1462 ж.

16. «Әбілқайыр ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті...Қазақ сұлтандары хижраның 870 жылдары билей бастады» деген мәлімет келтірілген тарихи шығарма: «Та’рих-и-Рашиди».

17. Қазақ хандығының құрылуы жайында айтқан тарихшы: Мұхаммед Хайдар Дулати.

18. Қазақ хандығының құрылған уақыты: 1465-1466 жж.

19. Қазақ хандығының негізін қалаған хандар: Керей мен Жәнібек.

20. Жәнібек хан Барақ ханның баласы.

• Керей хан Болат сұлтанның баласы.

21. Қазақ хандығының негізін қалаған әулет: Шыңғыс хан әулеті.

22. Моғолстан жеріне келген Керей мен Жәнібек сұлтандарға Есен-бұғаның берген жері (Қазақ хандығының алғашқы Ордасы): Қозыбасы.

23. Қазақ хандығының алғашқы территориясы: Шу мен Талас өзендері маңы.

24. Қазақтың алғашқы ханы: Керей.

• Керейдің ақылдасар тірегі болған: Жәнібек сұлтан.

25. XV ғ. 50-70 жылдары Керей мен Жәнібек хандардың маңына Әбілқайыр хандығынан көшіп келген халықтың саны: 200 мың.

26. Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы мына жағдайды тоқтатты: Ішкі феодалдық қырқыстар мен талас тартыстарды.

• Қазақ хандығының Алтын Орда, Ақ Орда, т.б. хандықтарының мемлекеттік құрылымынан негізгі айырмашылығы – Қазақ хандығы жаулап алушылық нәтижесінде құрылған жоқ, жергілікті экономикалық, этникалық негіздерден шықты.

27. XV ғасырда жаңадан құрылған Қазақ хандығының билеушілерінің алдында тұрған тарихи міндет: Қазақ тайпаларының басын қосып, этникалық аумағын біріктіру.

28. XVI ғасырдың басында Орта Азияда Мұхаммед Шайбаниден жеңіліс тапқан әулет: Темір әулеті.

29. Қазақ хандығы үшін саяси-эканомикалық және әскери-стратегиялық жағынан маңызы зор болған: Сыр бойындағы қалалар.

30. XV ғасырдың соңында Шайбани ұрпағы мен Қазақ хандығы арасындағы күрестің себебі: Сырдария қалалары үшін.

31. XV ғасырдың аяғындағы Қазақ хандығының негізгі қарсыласы: Шайбани хан.

32. XV ғасырдың екінші жартысында Шайбани ханға қарсы соғыста Қазақ хандығымен одақ құрды: Әмір Темір әулеті.

33. XV ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандары Шайбани ұрпақтарымен шайқаста одаққа тартты: Жошы ұрпақтарын, Батыс Сібір билеушісін, Ноғай мырзаларын.

34. XV ғасырда Сыр бойындағы қалалар үшін Қазақ хандығына қарсы Шайбани ханмен бірге соғысты: Моғолстан билеушілері.

35. XV ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы, Шайбани хан, Темір ұрпақтары, Моғолстан билеушілерінің арасындағы талас-тартыстың негізі: Сыр бойындағы қалалар.

36. 1470 жылы Керей хан бастаған қол шабуыл жасаған қала: Түркістан.

37. 1470 жылы Созаққа шабуыл жасаған қазақ ханы: Жәнібек.

38. 1470 жылы Сыр бойындағы қалаларға шабуыл жасаған қазақ қолына басшылық жасады: Керей, Жәнібек.

39. XV ғасырдың 70-жылдары Сауран түбінде қазақтардан жеңіліс тапқан Шайбани хан қашты: Бұқараға.

40. Қазақ хандары Сырдария мен Қаратау өңірін өздеріне қаратты: XV ғасырдың 70 жылдарында.

41. XV ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандары мен Шайбани ханның арасындағы шайқастардың басым бөлігі өтті: Созақ, Сауран, Сығанақ, Отырар қалаларының маңында.

42. XV ғасырда Сыр бойындағы қалалар үшін Қазақ хандары мен Шайбани хан арасындағы шайқас созылды: 30 жылға.

43. XV ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандары мен Шайбани хан арасындағы шайқас аяқталды: Бітімге келумен.

44. XV ғасырдың соңына қарай Шайбани ханмен болған шайқас нәтижесінде Қазақ хандығына қараған өңір: Түркістан аймағының солтүстігі.

45. XV ғасырдың соңына қарай Қазақ хандығының құрамында қалған қалалар: Созақ, Сығанақ, Сауран.

• Мұхаммед Шайбани ханға қарады: Отырар, Йасы, Аркөк, Бозкент қалалары мен Түркістан аймағының бір бөлігі.

• Моғолстан хандығына енген қалалар: Ташкент пен Сайрам.

46. XV ғасырдың аяғында Қазақ хандығының күш-қуатын, саяси беделін нығайтып, әлемге танытқан: Сыр бойындағы қалалар.

47. XV ғасырдың екінші жартысында көптеген саяси процестер негізінде Қазақстан жерінде саяси жағынан нығая түскен мемлекет: Қазақ хандығы.

48. XV ғасырдың аяғындағы Сырдария бойындағы қалалар үшін болған шайқаста басымдыққа ие болды: Қазақ хандығы.

49. ХVІ ғасырдың бас кезінде Шайбандықтар бастаған көшпелі өзбектердің бір бөлігі кеткен жақ: Мәуереннахр.

• Қасым ханның тұсындағы Қазақ мемлекетінің өрлеуі

50. Керей мен Жәнібек хандардан кейін хан тағына отырған Керей ханның ұлы Бұрындық.

51. Бұрындық ханның билік құрған жылдары:1480-1511 жж.

• Бұрындық пен Қасымның арасында билік үшін күрес Қасым сұлтанның жеңісімен аяқталды.

52. Қасым ханның билікке келген жылы: 1511 жыл.

53. XVI ғасырдың бас кезінде Қазақ хандығын билеген Жәнібек ханның ұлы: Қасым хан.

54. XVI ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақ хандығын билеген хандар: Бұрындық, Қасым.

55. Қазақ хандығының жер көлемін кеңейте түсуге бар күшін жұмсаған хан: Қасым.

56. Қасым ханның қазақ тарихында алатын орны: Қазақ жерін кеңейтті.

57. Қасым ханның кезінде Қазақ хандығының Батыс Солтүстіктегі шекарасы жетті: Жайық алқабына дейін.

58. Қасым хан кезіндегі Қазақ хандығының аумағының солтүстігі жетті: Қарқаралыға дейін.

• Шығыс Солтүстікте  Ұлытау өңірі мен Балқаш көлінен асып өтті.

• Оңтүстікте  Сырдария алабы (Түркістан аймағындағы, Сыр бойындағы қалалар).

• Шығыс Оңтүстікте  Шу, Талас, Іле өзендерінің аңғары.

59. Қасым ханның қол астындағы халықың саны: Бір миллионға жуық.

60. Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығының бастапқы кездегі саяси-әкімшілік және сауда экономикалық орталығы: Сығанақ.

61. Қасым хан тұсында Сығанақ қаласынан кейінгі Қазақ хандығының астанасы: Түркістан.

62. Қасым тұсында біраз жыл Қазақ хандығының астанасы болған қала: Сарайшық.

63. Қасым ханның кезінде батыстан Қазақ хандығының құрамына келіп қосылды: Ноғай Ордасына бағынышты халықтың бір бөлігі.

64. Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы мен Моғолстан арасындағы қарым-қатынас: Достық негізінде қалыптасты.

• Қасым ханнан шайбандықтарға қарсы күреске көмек сұраған Моғолстан билеушісі: Саид хан.

65. Қасым ханның Жетісудағы билігінің нығая түсуіне себепші болған оқиға: 1514 жылы Моғолстан билеушісі Саид ханның Шығыс Түркістанға көшіп кетуі.

66. XVI ғасырда Моғолстанның әлсіреуі Қасым ханның осы өлкедегі билігін нығайта түсті: Жетісудағы.

67. Қасым ханның билігі жүрген жоқ: Қырғыздарға.

• Енисейден көшіп келіп Ыстықкөл алқабына қоныстанған қырғыздар жергілікті түрік тілдес халықтармен араласып, «қырғыз» деген атқа ие болды.

68. XVI ғасырда Қасым ханның Шайбани ханмен күресіндегі алдына қойған мақсаты (сыртқы саясатының басты бағыты): Сыр бойындағы қалаларды қаратып алу.

69. Билік жолында қазақ хандарымен ұзақ күрес жүргізген Әбілхайыр немересі: Мұхаммед Шайбани.

70. XVI ғасырдың бас кезінде Қазақ хандығының Сыр бойына билік жүргізуіне бөгет жасаған хан: Мұхаммед Шайбани.

71. «Түркістан халқы қазақ саудагерлерімен ешқандай сауда келісімдерін жасамайтын болсын, олармен осы жерлердің тұрғындары арасында қарым-қатынас болмасын» деген жарлық шығарған хан: Мұхаммед Шайбани.

• Сонымен қатар қазақ саудагерлерінің керуенін тонау туралы бұйрық берді.

72. XVI ғасырдың басында Шайбани хан Қазақ хандығына экономикалық соққы беру үшін: Екі ел арасындағы сауда байланысын тоқтатуға тырысты.

73. Шайбани ханның қазақ даласына жорық жасаған жылдары: 1503, 1505, 1506 жылдар.

74. Шайбани хан әскерлерінің Сығанақ маңында қазақтарға жеңіліп, Самарқанға қашуы: 1510 жыл.

75. 1510 жылы Шайбани ханның жеңілісінен кейін Қасым ханның билігіне өтті: Түркістан қалаларының көпшілігі.

76. Шайбани хан ұрпақтарының арасындағы хандық билікке өзара таластың басталуына әсер еткен: 1510 жылы Шайбани ханның Мерв түбінде Иран шахы І Исмаилмен шайқаста қаза болуы.

77. 1510 жылы Шайбани хан қаза тапқан соң, ұрпақтарының арасындағы алауыздықты пайдаланып Қасым хан басып алған қала: Сайрам.

78. Қасым хан сауда-саттық, дипломатиялық байланыс жасаған елдер: Ресей, Сібір хандығы, Еділ бойындағы елдермен.

• Қасым ханның тұсында алғаш рет Ресеймен сауда-саттық және дипломатиялық байланыстар жасалды.

79. Мұхаммед Хайдардың деректері бойныша Қасым хан қайтыс болған: 1518 жылы.

80. XVI ғасырдың бірінші жартысында Қазақ хандығы тәуелсіз, дербес мемлекет есебінде белгілі болды: Орта Азия мен Шығыс Еуропаға.

81. XVІ ғасырдың бас кезінде Қазақ хандығының кеңеюі мен нығаюына белсене араласып, өз елін алыс-жақын елдердің бәріне танымал еткен тарихи тұлға: Қасым хан.

• Хақназар хан тұсында Қазақ хандығының күшеюі

82. Қасым хан қайтыс болған соң: Ішкі саяси дағдарыс Қазақ хандығын әлсіретті.

• 1523 – 1532 жж. Тахир ханның ел билеуі.

• 1532 – 1537 жж. Бұйдаш ханның ел билеуі

83. Хақназар ханның билік құрған жылдары: 1538-1580.

84. XVI ғасырда Қазақ хандығының тағында ұзақ отырған хан: Хақназар.

• XVI ғасырдың ортасында Ноғай Ордасы құлдырап, ауыр дағдарысқа тап болды. Нәтижесінде Ноғай Ордасында қырқысқан екі топ пайда болды. Бір тобы Мәскеуге қосылуды жақтаса, екінші тобы Қазақ хандығына қосылуды жақтады.

85. XVI ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығының күш-қуатын беделін арттырған, жерін кеңейтуге себеп болған тарихи оқиға: Мәскеуге қосылуды жақтаған Ноғай ұлыстарын талқандап, өзіне қосып алуы.

• Мәскеуге қосылуды жақтаған ноғайларды Хақназар хан ығыстырды: Дон даласына қарай.

86. XVI ғасырда Хақназар ханның кезінде Кіші жүздің құрамына қосылды: Ноғай Ордасының ұлыстары.

87. Орыс мемлекетінің шекарасын Қазақ хандығына жақындата түскен жағдай: Ноғай Ордасының ыдырауы.

88. XVI ғасырда Хақназар ханның кезінде Қазақ хандығымен саяси қақтығысқа түскен елдер: Өзбек хандығы, Моғолстан.

89. Моғолстан ханы Абд ар-Рашид Жетісу мен Ыстықкөлдің маңындағы жерлерді басып алу үшін Қазақ хандығына қарсы үлкен соғыс бастады: XVI ғасырдың 50-60 жылдары.

90. XVI ғасырдың 50-60 жылдары Моғолстан ханы Абд ар-Рашидке қарсы Хақназар хан пайдаланды: қазақ-қырғыз одағының әскерлерін.

91. XVI ғасырдың екінші жартысында Жетісу қазақтарының жағдайын ауырлатқан оқиға: Ойраттардың тонаушылық жорықтары.

92. Моғолстан ханына қарсы соғыстарда Хақназардың айырылып қалған жерлері: Жетісудың біраз жерінен.

93. 1570 жылдардың аяғында Моғолстаннан Қазақ хандығына өткен жерлер 1570 жылдардың аяғында Хақназар ханның билігінде қалды: Жетісудың батыс бөлігі Шу, Талас өңірі.

94. XVI ғасырда Хақназар хан мен Моғолстан билеушілері арасындағы шайқастың негізгі себебі: Жетісу өлкесі үшін.

95. Хақназар ханның сыртқы саясаттағы бағытын өзгертуге әсер етті: Сібір ханы мен Моғолстан билеушілерінің шапқыншылық жорықтары.

96. XVI ғасырда Сібір ханы мен Моғолстан билеушілерінің қазақ еліне жасаған шабуылына тойтарыс беру мақсатында Хақназар одақ құрды: Шайбани әулетімен.

97. XVI ғасырдың ортасында Шайбани әулетімен қатынас орнатуға ұмтылған Хақназар хан осы қаланы басып алуға бағытталған соғыс қимылдарын тоқтатты: Ташкент.

98. «Қастаспай дос болып, өзара көмектесу» жөнінде «ант беріскен шарт» жасасқан хандар: Хақназар хан мен Бұхар ханы ІІ Абдаллах.

• Осы кезде Ташкент маңының билеушісі Баба сұлтан Бұхар ханы Абдаллахқа қарсы шығып, соғыс ашты. Мақсаты Бұхар хандығынан бөлініп, тәуелсіз билік құру.

99. Қазақ ханы Хақназардың Өзбек билеушісі Абдаллахпен одақтасу себебі: Сыртқы шапқыншылықтан қорғану.

100. XVI ғасырда Хақназар ханмен саяси қатынас жасаған өзбек билеушілері: Абдаллах, Баба сұлтан.

101. XVI ғасырда Хақназар хан Өзбек билеушілерімен саяси қатынас орнату нәтижесінде: Сыр бойындағы бірнеше қалаларды өзіне қаратты.

102. 1579 жылы Хақназар хан қолдау білдірген Өзбек ханы: ІІ Абдаллах.

103. Баба сұлтанға қарсы күресінде қолдау бергені үшін Абдаллах ханның Хақназар ханға сыйға берген жері: Түркістан аймағындағы бірнеше қала.

104. Қазақ сұлтандарын өзіне тарту үшін Баба сұлтанның Қазақ хандығына сыйға берген қалалары: Түркістан, Сауран.

105. Баба сұтанның астыртын жіберген адамдарды Хақназар ханды, оның туыстарын өлтірген жыл: 1580

106. XVI ғасырда Қасым ханнан кейін әлсіреп кеткен Қазақ хандығының жағдайын қалыпқа келтіруге үлес қосқан хан: Хақназар.

107. XVI ғасырда Моғолстанмен, Сібір хандығымен, Ноғай ордасымен және Шайбан әулетімен әскери-саяси қатынасқа түсіп, Қазақ хандығының аумағын кеңейтті: Хақназар хан.

108. Батыс елдері Қазақ елі туралы алғаш рет білді: Хақназар тұсында.

• Тәуекел хан тұсында Қазақ хандығының нығая түсуі

1. Хақназар хан өлгеннен кейін хан тағына отырған Жәнібек ханның немере інісі сексенге келген: Шығай хан.

2. Шығай ханның билік құрған жылдары: 1580-1582

3. Абдаллах ханның Сайрам, Сауран, Түркістан бекіністерін қоршаған даңқты жорығында қажырлы қайрат көрсеткен Шығай хан мен Тәуекел сұлтанға сыйға берген жері: Ходжент.

4. Баба сұлтанға қарсы жорықта Шығай хан қайтыс болған жыл: 1582 ж.

5. 1582 жылы маусым айында Тәуекел сұлтан Баба сұлтанның әскерін талқандап, өзін өлтірді: Түркістан түбінде.

6. Абдаллах хан Самарқан өлкесіндегі Африкент уәлаятын сыйға тартты: Тәуекел ханға.

• Қас жауын Баба сұлтанды жойғанына ризашылығы ретінде. Сыр бойындағы қалалар Абдаллах ханның иелігінде қалды.

7. Тәуекел хан билік құрды: 1582-1598 жж.

• Тәуекел билік құрған кезден бастап оңтүстік өңірлердің есебінен Қазақ хандығының іргесін кеңейтуді ойластырды.

8. Тәуекел ханның кезінде қатты шиеленісті: Қазақ-өзбек қатынасы.

9. 1583 жылы Тәуекел хан «ант беріскен шартты» бұзып, Абдаллах хандығына шабуыл жасап басып алған қалалар: Сауран, Түркістан, Отырар, Сайрам.

10. Тәуекел ханның беделін және күш-қуатын арттырған жеңіс: Ташкент қаласының түбінде Абдаллах ханды талқандауы.

11. 1597-1598 жылдары Тәуекел хан Абдаллах ханның әскерін талқандаған жері: Ташкент қаласының түбінде.

12. Абдаллах өлген соң Тәуекел хан Мәуреннахрға баса көктеп кірген жыл: 1598 ж.

• Абдаллах хан өлгеннен соң, хан тағына жаңадан отырған баласын бүлікші әмірлер өлтіріп, Өзбек хандығында билік үшін талас-тартыс өрши түсті.

13. 1598 жылы Өзбек хандығымен шайқаста Тәуекел хан басып алған қалалар: Ташкент, Самарқан, Ақши, Искандер, Мұнши.

• Есім сұлтанды 20 мың әскермен Самарқанда қалдырды.

14. Тәуекел хан осы қаланың түбіндегі шайқаста ауыр жараланды: Бұхара.

• Тәуекел ханның қалың қолы Бұхара қаласын 20 күн қоршауда ұстады.

15. 1598 жылғы шайқаста екі жақтың билеушісі де қаза болып, екі хандық хансыз қалды, бұл хандықтар: Қазақ хандығы мен Өзбек хандығы.

16. 1598 жылы Шайбани әулетінің орнына келген әулет: Аштархани.

• Жаңа әулет пен қазақ әміршілерінің арасында Қазақ хандығына қосылған жерлерді заңдастыру шарты жасалды.

17. Қазақ хандығы мен Өзбек хандығы арасындағы ұзақ жылдар жүргізілген соғыстың нәтижесі: Ташкент Қазақ хандығына қосылды.

18. XVI ғасырдың аяғында Бұхар хандығымен ұзақ жылдар бойы жүргізген күрестің нәтижесінде Қазақ хандығы: Қуатты мемлекетке айналды.

• Шайбани әулеті мен Қазақ хандығы арасындағы ұзаққа созылған соғыстар өлкенің шаруашылық жағдайына, қала өмірінің жай-күйіне ауыр зардабын тигізді.

• Есім хан тұсындағы Қазақ хандығы

19. Есім ханның билік құрған жылдары: 1598-1628

20. Есім ханның басты мақсаты: Қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құру.

• Есім хан Бұхар ханымен бітім шартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды.

21. Қазақ хандығының әскери күш-қуатын арттыруға айрықша көңіл бөлген Есім хан: Сұлтандар мен төрелерге еркіндік, билік берді.

22. Қазақ хандығында феодалдық талас-тартыстар кең өріс алды XVIІ ғасырдың басында.

23. XVIІ ғасырдың басында Қазақ хандығында бір мезгілде билік құрған екі хан: Есім, Тұрсын.

• XVII ғасырдың басында Жаркентте дара билік жүргізген: Абақ; Ташкентте – Келді-Мұхамед; Әндіжанда – Абылай сұлтан; Тұрфанда – Әбд-ар-Рахым.

24. Тұрсын сұлтан (Жалым сұлтанның ұлы) өзін хан, Ташкент қаласының билеушісі деп жариялаған жыл: 1613.

25. Тұрсын ханның сенімді тірегі: Саны көп қатаған руы.

26. Тұрсын хан тәуелсіздіктің белгісі ретінде шығарды: Ақша.

27. XVIІ ғасырдың басында Есім ханға бағынбай жеке хандық құрды: Тұрсын.

• Есім хан бұл оқиғаға айрықша сабырлылық, төзімділік танытады. Есім хан қазақ арасындағы қан төгіске жол бермеу үшін Тұрсын ханды тең дәрежелі әмірші ретінде мойындады.

28. Есім ханның қалмақтарды талқандаған уақыты: 1627

29. Тұрсын ханның бүлігі: «Қатаған қырғыны».

• Есім хан Тұрсын ханға ілесіп, бейбіт елді ойрандауға белсене қатынасқан қатаған руын түгелдей өлім жазасына кеседі.

30. «Қатаған қырғыны» қатысты: Тұрсын хан.

31. Есім ханның кезінде Қазақ хандығының ішкі жағдайын пайдаланып, Бұхар ханының қайтарып алуды көздеген қалалары: Ташкент, Сайрам, Андижан.

• Сонымен қатар қазақтарды Сырдарияның арғы бетіне асырып тастауды мақсат етті.

32. Қазақ-бұхар соғысы болған жылдар: 1603-1624 жылдар.

33. 1603 жылы бірінші қазақ-бұхар шайқасы болған жер: Айғыржар.

34. 1613 жылы Есім хан басып кірген қала: Самарқан.

35. 1620–1621 жылдары болған 4-ші, 5-ші, 6-шы қазақ-бұхар соғысында Қазақ хандығының әскерін басқарған: Тұрсын хан.

36. 1603-1624 жылдары болған қазақ-бұхар шайқасында қазақ қолына негізінен басшылық еткен хандар: Есім, Тұрсын.

37. 1627 жылы* қазақ-бұхар шайқасында Есім ханды жеңіске жеткізді: Ұтымды соғыс тәсілі.

38. Қазақ-бұхар соғысында Есім хан қолданған ұтымды соғыс тәсілі: Қорғанысты шайқас.

39. Жиырма жылдан астам уақытқа созылған қазақ-бұхар соғысының нәтижесі: Бұхар ханы Имамкули жеңілісті мойындады.

40. Есім тұсында 200 жыл қазақ хандығының құрамына енген қала: Ташкент.

• ХVI ғасырда Моғолстанның ішкі-сыртқы істерінде үлкен ықпалды болған қазақ сұлтаны Ескендір.

41. Есім ханың тұсында жасалған далалық заңдар: «Есім ханның ескі жолы».

XVII ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығы

1. Қазақ хандығының әлсіреуі. Жәңгір хан

2. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы

3. Сібір хандығымен қарым-қатынасы

• Қазақ хандығының әлсіреуі. Жәңгір хан

1. XVII ғасырда қазақ хандығының ішкі-сыртқы саясаттағы беделінің әлсіреуіне себеп болған: Кіші хандардың дара билікке ұмтылуы.

• XVII ғасырдың аяғындағы Қазақ хандығының билігі халықты түгелдей қамтыған жоқ.

2. 1628-1652 жылдары хан тағына отырған Есім ханның баласы: Жәңгір.

3. Жоңғарларға қарсы күрестегі ғажайып ерліктері үшін Жәңгір ханға халықтың берген атауы: Салқам Жәңгір.

• Жәңгір хан жоңғар феодалдарының үздіксіз шапқыншылығын тойтарыс беру үшін Бұхара хандығы, Жаркент хандығы, қырғыз елімен одақтастық қарым-қатынас орнатып, күш біріктіруге ұмтылыс жасады.

4. Жәңгір хан 600 жауынгерімен жоңғардың 50 мың жауынгеріне қарсы тұрған шайқас: Орбұлақ

5. Орбұлақ шайқасы болған жыл: 1643

6. 1643 жылы жоңғарларға қарсы ерлікпен шайқасқан хан: Жәңгір.

7. Орбұлақ шайқасында жоңғар әскерлерінің ту сыртынан 20 мың қолмен шабуыл жасаған батыр: Алшын Жалаңтөс.

• Жоңғарлар Сібірдің орыстар тұрған қамалдарынан қару-жарақ, зеңбірек алып, қырғыздардан ат-көлік жинап 1652 жылы қазақ жеріне баса-көктеп кірді.

8. 1652 жылы майданда қаза тапқан хан: Жәңгір.

9. XVII ғасырда Батыр қоңтайшыға қарсы шайқасқан Қазақ ханы: Жәңгір.

10. ХVІІ ғасырдың 70 жылдары Жоңғар хандығының экономикалық қуатын арттырған жағдай: Шығыс Түркістанның Жоңғар хандығының құрамына кіруі.

11. ХVІІ ғасырдың 70 жылдары жоңғар әскерлерінің Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға басып кіріп, қосып алған қалалардың саны: тоғыз.

• Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы

12. Жәңгір қайтыс болғаннан кейін билік құрған хан: Тәуке.

13. Тәуке ханның билік құрған жылдары: 1680-1715

14. ХVІІ ғасырдың соңы мен ХVІІІ ғасырдың басындағы Қазақ хандығындағы саяси жағдайды реттеген хан: Тәуке хан.

15. Тәуке хан өзінің билігін күшейту мақсатында сұлтандардың билігін шектеп, арқа сүйеді: Билерге.

16. Тәуке ханның қасындағы кеңесте негізгі рөл атқарған: билер.

17. Тәуке хан тұсында билердің атқарған рөлі: Сот билігі, атқарушы өкімет билігі.

18. Тәуке ханның тұсында хандықтың ішкі өмірі мен сыртқы саяси өмірінің аса маңызды мәселелерін шешетін: Билер.

19. Тәуке ханның тұсындағы астана: Түркістан.

20. Тәуке хан үш жүздің басын қосып құрылтай өткізілген жер: Күлтөбе.

21. Тәуке ханның заңдар жинағы: «Жеті Жарғы».

22. «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасауға қатысқан билер: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би.

23. «Жеті жарғы» бойынша рулар арасындағы жерлерді бөліп беруде ең соңғы шешімді қабылдаған: Хан.

24. «Жеті жарғы» бойынша заң шығару құқы және барлық қазақ қоғамындағы мүшелеріне бұйрық беруге міндетті: Хан.

25. «Жеті жарғы» бойынша басқа елдермен келісім жасауға, сыртқы саясатты билеуге құқылы: Хан.

26. «Жеті жарғы» бойынша хан: Барлық ру бірлестігінің басшысы, хандықтың басшысы, бас қолбасшысы.

27. «Жеті жарғы» бойынша қазақ елінің ру-тайпа басшыларына жүктелген міндет: жылына бір рет, күз айларында құрылтайға жиналу.

28. «Жеті жарғы» бойынша құрылтай кеңесіне жіберілмей, дауыс беру құқығынан айырылған: Қарусыз келгендер.

29. «Жеті жарғы» бойынша қылмыстық жауапқа тартылмады: 13 жасқа толмағандар.

• Екіқабат әйелдер кісі өлтіргені үшін жауапқа тартылмаған.

30. Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдар жинағы бойынша некеге тұру жасы: 13 жас.

• Шарттардың бірі - болашақ жұбайлардың жеті атаға дейінгі туыстық қатынаста болмауы. Жеті атаға дейін қыз алыспау туыстар арасында қанның араласпауын болдырмай, дені сау ұрпақ қалыптастыру мақсатынан тұған.

31. «Жеті Жарғыда» қарастырылмаған мәселе: Дінге сену бостандығы (діни еркіндік).

• «Жеті Жарғыдағы» қылмысты істер қатарына енгізілгендер: кісі өлтіру, ұрлық жасау, бүлік шығару, денеге зақым келтіру, әйелді еріксіз алып қашу, христиан дініне өту...

32. Тәуке ханның кезінде қазақ елінің бірігуіне жағдай жасаған: «Жеті жарғы».

33. Тәуке ханның сыртқы саясаттағы мақсаты: Көрші мемлекеттермен одақ құру және бейбіт қатынас орнату.

34. Тәуке хан Бұхар хандығымен : Бейбітшілік қарым-қатынаста болуға тырысты.

35. Тәуке ханның тұсында жоңғарлардың қазақ жерлеріне шабуылын уақытша бәсеңдеткен жағдай: Тәуке ханның қырғыз,қарақалпақтармен одақтас болуы.

36. Тәуке хан Қоқым Қарашор би арқылы басқарды: Қырғыздарды.

37. Тәуке хан Сасық би арқылы басқарды: Қарақалпақтарды.

38. 1680 жылы жоңғар шапқыншылығы кезінде аман қалған қала: Түркістан.

39. 1680 жылы жоңғарлар шабуылынан Түркістан қаласының аман қалу себебі: Тәуке хан әскерімен қалада болды.

40. XVII ғасырдың 80-жылдары Жоңғар әскерінің бір бөлігі жетті: Сарысу өзеніне дейін.

• Екінші бір бөлігі  Орта жүздің солтүстік-шығыс аудандарына басып кірді.

41. 1710 жылы қазақ жерінің Қарақұм маңында бас қосу себебі: Жоңғарларға қарсы тойтарыс беру.

• Қазақ хандығының Сібір хандығымен қарым-қатынасы

42. Сібір атауы түркі тілдес тайпалармен ұзақ жылдар бойы қарым-қатынаста болған осы этникалық тобының атауынан шықты: «Сыпыра».

• Сібірдің байырғы тұрғындары: хантылар мен мансылар.

• Сібір елін монғолдар жаулап алғаннан кейін, Жошы ұлысының, одан соң Алтын Орда құрамына енгенін жазған парсы тарихшысы: Рашид ад-Дин.

43. Сібір хандығының астанасы: Искер.

44. 1555 жылы қазақтар мен ноғайлардың жасақтарын басқарып, тайбұғалықтарды жеңген: Көшім хан.

45. Көшім Қадырғали Жалаиридің «Жылнамалар» жинағындағы дерек бойынша осы әулеттің ұрпағы: Шайбани.

• Тарихшы Әбілғазы да «Түрік шежіресінде» соны растайды.

• Н.Карамзин, А.Левшин, Ш.Уәлиханов Көшімді қазақ ақсүйегіне жатқызады.

• Орыс жылнамашысы Есипов Көшімнің Сібірге «Қазақ ордасынан» келгенін ашып жазған.

46. Көшім хан Батыс Сібірдің жергілікті халқына тарата бастаған дін: Ислам.

47. Әлемдік саудада жоғары бағаланатын Сібірдің басты қазынасы: бағалы аң терілері мен қыран құстар.

48. Ресейден Сібірге аттанған Ермак жасағы Қарашы түбінде Көшім ханның жасағын талқандап, Искерді басып алды: 1582 ж.

• Көшім жасақтарының ең осал жері: дәрімен атылатын қарудың жоқтығы.

49. 1584 жылы ұрыста Ермакты жеңген батыр: Сәтбек.

50. Патша өкіметінің Сібір ханы Көшімді талқандап, Сібір хандығын жаулап алған жыл: 1598

• Қазақ-орыс қатынастары

• XVI ғасырда Ресейдің шығыстағы шекарасы Қазақстан жеріне жақындады. Бұл жағдай қазақ хандарының Ресеймен сауда байланыстарын орнатуға мүмкіндік жасады.

51. Орыс көпестеріне қазақтармен баж салығынсыз сауда жасауға рұқсат еткен патша: IV Иван.

52. Қазақ-орыс сауда қатынастары, деректемелер бойынша басталған мерзім: XV ғасырдың 90 жж.

53. 1569 жылы Қазақ хандығына келген орыс елшілігін бастаған: Семен Мальцев.

54. Третьяк Чебуков бастаған орыс елшілігінің Қазақ хандығымен одақ жасасу үшін келген жылы: 1573.

55. 1594 жылы Мәскеуге Федор патшаға достық келісім жасау үшін Тәуекел ханның елшілігін басқарып келген: Құл-Мұхаммед.

56. 1595 жылы Тәуекел ханға келген орыс елшілігін басқарған: В. Степанов

57. 1640 жылы салынған бекініс: Гурьев.

58. 1694 жылы Тәуке хан I Петрмен елші Аталықов арқылы келісім жасады Сауда байланысын күшейту.

59. Ресейдің Шығыспен сауда қатынасын өрістету үшін Қазақстан «Кілт және қақпа» ролін атқарады деген патша: І Петр

• 1716 жылы  Омбы, Жәміш.

• 1716 жылы  Железинск.

• 1718 жылы  Семипалатинск

Жаңа замандағы қазақстан

XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы

4. Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресі

5. Кіші жүздің Ресей империясы құрамына кіруі

• Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресі

1. Жоңғар хандығының құрылуы: 1635 ж.

2. Жоңғар хандығының жоғарғы билеушісінің лауазымы: Қонтайшы.

3. XVII ғасырдың ортасында жоңғар мемлекетінің күш-қуатын біршама арттырған қонтайшы: Батыр.

4. Батыр қонтайшының тұсында қазақтар мен жоңғарлар арасында шайқастар өткен жылдар: 1635, 1643, 1652.

5. XVII ғасырда Батыр қонтайшыға қарсы шайқасқан Қазақ ханы: Жәңгір.

6. XVII ғасырдың 40 жылдарынан бастап, Қазақ хандығына қауіп төндірген мемлекет: Жоңғар хандығы.

7. 1653 жылы Батыр қонтайшы қайтыс болып, таққа отырған: Қалдан Бошоқты (1653-1670 жж.).

8. 1653-1670 жылдары Жоңғар тағына отырған қонтайшы: Қалдан Бошоқты.

9. XVII ғасырда қазақ хандары ноғайлармен одақтаса отырып жоңғарларды ығыстырды Тобыл өзеніне дейін.

10. XVII ғасырдың 80-жылдарында қазақ жеріне шабуыл ұйымдастырған жоңғар қонтайшысы: Қалдан-Бошоқты.

11. XVII ғасырдың 80 жылдары жоңғар әскерлері жетті: Сарысу өзеніне дейін.

12. Қазақ жеріне жойқын жорықтар ұйымдастырған Жоңғарияның мақсаты: Қазақ елінің тәуелсіздігін жойып, ұлан-байтақ жерді өзіне қарату.

13. 1710 жылы қазақ жүздерінің белгілі өкілдері бас қосып, жоңғарларға соққы беру мәселесін талқылаған жер: Қарақұм.

• Осы кеңестің шешіміне сай жоңғарларға қарсы біріккен халық жасағы құрылды.

• Бас қолбасшы болып сайланған: Бөгенбай батыр.

14. Жоңғар қонтайшысы Себан-Рабданның қазақ жеріне жасаған жорықтары сәтсіздікпен аяқталды: 1711 және 1713

15. 1715 жылы күзінде Тәуке өлгеннен кейін оның мирасқоры: Қайып.

• Ол хандықты әлсіретіп алды. Келесі басқарушылардың бағытының бірдей болмауынан (Кіші жүзді Әбілқайыр, Орта жүзді Сәмеке, Күшік, Ұлы жүзді Жолбарыс басқарған кезде) үш жүздің бірлігі әлсіреді.

16. 1716 жылы жоңғар әскері Іле өзенінен бағыт алды: Аягөзге.

17. Аягөз маңындағы қазақ жасақтарының жоңғарлардан жеңіліске ұшыраған жыл: 1718 ж.

18. 1718 жылы Аякөз өзенінің бойында қазақ қолына басшылық еткен: Қабанбай мен Жауғашар батыр.

19. 1718 жылы Аягөз маңындағы қазақ жасақтарының жоңғарлардан жеңілу себебі: Әбілқайыр мен Қайып сұлтанның соғыс қимылдарын келісіп жүргізбеуі.

20. Аягөз маңындағы шайқастан кейін, 1718 жылы жоңғар әскерлері екінші рет жеңіске жетті: Арыс бойында.

• Қазақ мемлекетінің ахуалын қиындатқан тек жоңғар шабуылдары ғана емес. Солтүстік-батыстан башқұрттар, солтүстіктен Сібір казактары, оңтүстіктен Қоқан, Хиуа мемлекеттері қазақтардың қиын жағдайын пайдаланып қалуға тырысты.

21. Қазақ даласын әйгілі «Ақ мешін» жұты шарпқан жыл: 1723

22. 1723 жылы Жоңғарияның барлық күш–қуатын қазақ еліне қарсы жұмсауға мүмкіндік алуының себебі: Цин императоры Кансидың өлімі.

23. Жоңғардың қалың қолы Қазақстанға тұтқиылдан баса көктеп кірген жыл: 1723 жылы.

24. 1723 жылы қазақ жеріне басып кірген жоңғар әскерінің саны: 70 мың.

25. 1723 жылы қазақ жеріне басып кірген жоңғар әскеріне басшылық еткен: Шона Доба.

• Ол 70 мың әскерін жеті шепке бөліп, олардың бір мезгілде шапшаң да қаймықпай шабуылға шығуына жарлық береді.

26. «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» жылдары: 1723-1727 жж.

27. Қазақ халқының қасіреті болған «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама»: XVIII ғ. 20 жылдары.

28. Жоңғарлардың соққысына төтеп бере алмаған Орта жүз рулары ойысқан өңір: Самарқанға.

• Ұлы жүздің көпшілік рулары мен Орта жүздің бірқатар рулары ауа көшті: Ходжентке қарай.

• Кіші жүз Ырғыз, Торғай, Жайық, Ор өзендеріне қарай ығысты.

29. Жоңғарлардың Ташкент пен Түркістан қалаларын басып алуы: 1724-1725 жылы.

30. Жоңғар шапқыншылығы кезінде шыққан әйгілі ән: «Елім-ай».

31. Жоңғар шапқыншылығынан зардап шеккен аймақ: Жетісу.

32. Жоңғарларға қарсы күресте қол бастап, ерекше көзге түскен қазақ батыры: Қаңжығалы Бөгенбай.

33. Жоңғар шапқыншылығына қарсы қол бастаған батыр: қаракерей Қабанбай.

34. 1726 (1728) жылы қазақ жасақтары жоңғар әскеріне күйрете соққы берген жер: Бұланты.

• Қазақтардың жоңғар әскерін жеңген Бұланты өзенінің жағасы кейіннен аталды: «Қалмақ қырылған».

35. 1726 жылы қазақ жасақтарының жоңғарларды талқандауының басы болған оқиға: «Қалмақ қырылған».

36. 1726 жылы болған «Қалмақ қырылған» шайқасының маңызы: Қазақстанның солтүстік-батысы азат етілді.

37. Бұланты шайқасынан кейін қазақ жүздерінің өкілдері жауға қарсы күресті күшейту жөнінде шешім қабылдаған жер (Қазақстанның оңтүстігіндегі тау): Ордабасы.

38. Ордабасы тауына жиналған қазақ жүздерінің шешімі бойынша жоңғарларға қарсы күресте қазақ жасақтарының бас қолбасшысы болып сайланған: Әбілқайыр хан.

39. Қазақстанның оңтүстігіндегі Ордабасы тауының етегінде қазақ жасақтарының жиналуының себебі: Бұл жер Жетісуды азат етуге аттануға жақын еді.

40. Топонималық мәліметтер бойынша қазақ жасақтары Ордабасы тауында ұйымдастырылды: жүздік негізде.

41. Аңырақай түбінде барлық жасақтарға қолбасшылық жасаған: Әбілқайыр хан.

42. Балқаш көлінің маңында Аңырақай жерінде (қалмақтардың аңырауы, боздауы) жоңғарларға күйрете соққы берген жыл: 1729

• Кіші жүз бен Орта жүз жерлерінің көп бөлігі азат етілді.

43. Аңырақай шайқасынан кейін жоңғарларды толығымен талқандауға кесірін тигізген жағдай: Ұлы жүздің ханы Болаттың өлімінен кейінгі аға хандыққа таласуы.

44. Болат хан өлгеннен кейін, аға хандыққа таласқан қазақ хандары: Сәмеке мен Әбілқайыр.

• Кіші жүздің Ресей империясы құрамына кіруі

• Орыс мемлекеті орта-азиялық хандықтармен сауда-экономикалық және дипломатиялық қатынастарын кеңейткеннен кейін, XVI ғасырдың соңы – XVII ғасырдың басында Қазақстанға қызығушылығы арта түсті.

45. Орал аймағын игергісі келген, көршілермен қауіпсіздік байланысты сақтауға тырысқан Мәскеу үкіметі, Қазақстанмен шекарада қорғаныс бекіністерін салуға кірісті.

46. 1585 жылы негізі қаланған қалашық: Обск.

• 1586 – Түмен,1587 – Тобыл, 1594 – Тара, 1604 – Томск.

47. «Шашыранды алтын құм» туралы көптеген аңыздар тараған қала: Еркет (Яркенд).

48. 1714-1720 жылдар аралығында Ертіс өзенінің жоғары ағысында патша өкіметі тұрғызған бекіністер: Жәміш, Омбы, Колбасинск, Железинск.

49. 1718 жылы Жоғарғы Ертіс бойында салынған бекініс: Семипалатинск.

• 1720 жылы – Павлодар, Өскемен.

50. 1714-1720 жылы патша өкіметінің Ертіс бойына әскери бекіністер салудағы басты мақсаты: Қазақ өлкесін біртіндеп жаулап алу.

51. 1716 жылы қазақ ханы Сібір губернаторы М.П.Гагаринге елші жіберіп, қалмақтарға қарсы күресте көмек көрсетуін сұрады.

52. XVIII ғасырдың басында Ресейдің қазақ-жоңғар тартысына араласа алмауының себебі: Ресей Швециямен соғысып жатты.

53. 1717 жылы І Петрге мәңгілік бейбітшілік пен келісімде болуға ұсыныс грамотасын жіберген хан: Қайып.

54. XVIII ғасырдың бірінші ширегінде Ресей Қазақ хандығымен кең байланыс жасауға ұмтылды: Солтүстік соғыста Швецияны жеңгеннен кейін.

55. XVIII ғасырдың бірінші жартысында қазақтардың Ресейге қосылуын ұйымдастырушы: Әбілқайыр хан.

56. Әбілқайыр ханның өмір сүрген жылдары: 1680-1748 жж.

57. Әбілқайыр ханның Ресей құрамына кірудегі ең басты мақсаты: Ресеймен сенімді байланыс орнатып, бар күшті ойраттарға қарсы жұмылдыру.

• Петербург билеушілеріне арқа сүйеп, Қазақстандағы өз қарсыластарын сағын сындыру.

• 1730 жылы Кіші жүздің ықпалды билері Әбілқайырға Жоңғарияға қарсы Ресеймен әскери одақ құруды жүктеді.

58. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың жұмсауымен қазақтардың Ресейге қосылуы туралы келісім жүргізген елшілер: Сейітқұл Қойдағұлұлы, Құтлымбет Қоштайұлы.

59. Кіші жүзді Ресейдің қол астына алу ұсынысын қабылдаған патша: Анна Иоанновна.

60. Әбілқайыр ханның Кіші жүзді Ресей империясының құрамына қабылдау туралы ұсыныспен жіберген елшілерін Анна Иоанновна қабыл алды: 1731 жылы ақпан айының 19-ы.

61. Қазақстанның Ресейге қосылуының басталған жылы: 1731 жылы.

62. Қазақтардан ант алуға Ресейдің орыс елшілігінен басқарып келген сыртқы істер коллегиясының тілмашы, қабылетті елші: А.И.Тевкелев.

63. 1731 жылы қазан айында Әбілқайырды қолдап, Ресейдің қол астына кіруге ант берген Кіші жүз старшындарының саны: 29 старшын.

• Кіші жүз «ақсүйектерінің» өзара қырқысын шебер пайдаланған патша үкіметі әкімшілік және саяси шаралармен Қазақстанның батыс аудандарын отарлауды жеделдетті.

64. 1734 жылы орыс үкіметі тарапынан жабдықталған «қырғыз-қайсақ» экспедициясын басқарған Сенаттың бас хатшысы: И.К.Кириллов.

• Экспедицияның негізгі мақсаты: Ор бойында бекініс тұрғызу, табиғат байлықтарын игеру, Орта Азия хандықтарымен керуен саудасын кеңейту, Сырдария бойында қала тұрғызып, біртіндеп өзен флотилиясын ұйымдастыру.

65. 1735 жылы Қазақстанның солтүстігінде Ор өзені бойында салынған бекініс: Ор.

66. Башқұрттардың көтерілісін басуға патша үкіметі Кіші жүз жасақтарын пайдаланды: 1735-1737 жылдары.

67. 1735 жылы Башқұртстанда болған патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы азаттық күреске қатысқандарды жазалау кезінде Қазақстанға қашқан башқұрттардың саны: 50000.

68. 1738 жылы тамыз айында Орынборда қазақ сұлтандарының съезін шақырған Орынбор комиссиясының басшысы: В.Н.Татищев.

• Патша үкіметі қазақтарды өз шеңгелінде мейілінше қысып ұстауға тырысу себебі: 1740 жылғы башқұрт халқының екінші көтерілісі.

69. Орта жүздің билеушілері Абылай сұлтан мен Әбілмәмбет хан Ресейге ант берді: 1740 жылы.

• Олардың мақсаты Ресеймен жақындасып, Орта жүзге қарсы жоңғар шабуылдарын әлсірету.

70. 1740 жылы Кіші Жүздің шекарасына қауіп төндірген: Парсы әміршісі Нәдір шах.

71. Өзінің зардабы жағынан «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламадан» кем түспейтін Жоңғар қонтайшысы Қалдан-Сереннің шапқынышылықтары болған жылдар: 1741-1742 жыл.

72. 1742 жылы 20 мамырда Ресей Сенатының қабылдаған Жарлығы: Қазақтарды және шекаралық өңірдегі бекіністерді қорғау туралы.

73. 1742 жылы қыркүйектің 2-сінде Қалдан-Серенге хат жолдап, Ресейдің қарамағындағы қазақтарға қысымды тоқтатуды талап еткен Орынбор комиссиясының төрағасы: И.Н.Неплюев.

74. Орынбор қаласының негізі қаланды: 1743 ж.

• И.И.Неплюев 1735 жылы негізі қаланған Орск қалашығын жаңа жерге көшірді.

75. 1747 жылы Нәдір шах өлгеннен кейін Хиуа тағына отырған: Батыр сұлтанның ұлы Қайып сұлтан.

76. 1747 жылы Нәдір шахтың өлтірілуінен соң Әбілқайырдың Хиуа өңіріндегі әсерін әлсіреткен жағдай: Хиуа тағына Қайыптың сайлануы

77. Әбілқайырды 1748 жылы өлтірген: Барақ сұлтан.

XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан

• XVIII ғасырдың ортасындағы Кіші жүздегі жағдай

117. XVIII ғасырда Қазақстанның ірі мемлекет қайраткерлерінің бірі Әбілқайырды Барақ сұлтан өлтірген жыл: 1748

118. Әбілқайыр ханның басты тірегі болған ру: шекті.

119. Әбілқайыр қайтыс болғаннан кейін Кіші жүзде екі хандық құрылды:

1. Кіші жүздің солтүстік-батысында  Нұралы.

2. Кіші жүздің оңтүстік-шығыс өңірінде  Батыр сұлтан.

120. 1735 жылы Башқұртстанда болған патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы азаттық күреске қатысқандарды жазалау кезінде Қазақстанға қашқан башқұрттардың саны: 50 000.

121. Қазақ феодалдарына үндеу таратып, башқұрттарды талан-таражға салуға рұқсат берген Орынбор губернаторы: И.И.Неплюев.

• Жоңғарияның құлауы

122. Қалмақтардың билеушісі көрнекті қолбасы Қалдан-Серен қайтыс болған жыл: 1745

123. Елизавета Петровна үкіметі арнайы шешіммен бұрынғы ауқатты Демидовтар әулетінің қолында болған Алтайдағы тау-кен кәсіпорындарын орыс патшалары отбасыларының меншігі деп жариялады: 1747 жылы.

• 1755 жылы Жоңғарияда таққа таласушылардың бірі Әмірсананы Цин императоры Цянь-Лун пайдаланып Жоңғарияны жаулап алды. 1755 жылы 19 шілдеде император жарлығына сай бұрынғы жоңғар мемлекетінің иелігі Цин өкіметінің меншігі деп жарияланды.

124. XVIII ғасырдың ортасында Жоңғарияда билікке таласып, Цинь империясына қарсы шыққан және Абылай мен Әбілпайызға арқа сүйеге тырысқан: Әмірсана.

125. Жоңғария дербес ел ретінде тарихи сахнадан жоғалды: 1758 жылы.

126. Бұрынғы жоңғар жерінде 1761 жылы құрылған империялық әкімшілік бірлестігі: Шыңжан (жаңа шекара).

• Қазақ-орыс қатынастары

127. XVIII ғасырдың 40-50 жылдары үш әскери бекініс шептері орналасқан өңір: солтүстік-шығыс Қазақстан.

128. XVIII ғасырдың 50 жылдары Өскемен бекінісінен Кузнецк шебіне дейін созылған, ұзындығы 723 верста болатын әскери шеп: Колыван шебі.

• Сібір редутынан Омбыға дейін созылған, ұзындығы 553 верста болатын әскери шеп: Горькая шебі.

• Омбы бекінісінен Кіші Нарын бекінісіне дейін созылған, ұзындығы 1684 верста болатын әскери шеп: Ертіс шебі.

129. Жаңа Есіл шебіндегі ең ірі бекініс: Петропавл (1752 жыл).

130. 1745-1759 жылдары қазақ даласы арқылы Орынборға жеткізілген мал басының жалпы құны: 1 млн сом.

131. XVIII ғасырдың екінші жартысында қазақ–орыс саудасының белгілі орталықтары: Семей, Өскемен, Бұқтырма.

132. 1761 жылы негізі қаланған бекініс: Бұқтырма.

133. Қазақ–орыс сауда байланыстарының кеңейген кезеңі: XVIII ғасырдың 60 жылдары.

• Шығыс Қазақстандағы бекіністер біртіндеп әскери сипатын жоғалтып, сауда орталықтарына айнала бастады. Әсіресе Жоңғария құлағаннан кейін.

134. 1766 жылы Бұхар саудагерлерінің өтінішімен Әбілмәмбет ханның II Екатеринаға хат жолдау себебі: Түркістан арқылы өтетін керундерді Семей, Жәміш бекіністерінде шек қоймай қабылдауға рұқсат алу.

135. XVIII ғасырларда көшпенділердің күнделікті қажеттерін қатамасыз ететін басты орыс тауарлары: Шойын қазан, шұға, қант.

136. Патша үкіметі шетелдік көпестерге Ресей құрамындағы қазақ жерлерінде сатуға, айырбастауға тыйым салды: Ресейдің өзінде жеткілікті мөлшерде шығарылатын заттарды.

137. Тек қана Орта Азия көпестері келетін сауда орталығы емес, сонымен қатар Екатеринбург, Түмен, Тара, Курск т.б. қалалардан келетін көпестердің ірі сауда-саттық орталығына айналған: Қызылжар (Петропавл).

138. 1756 жылы қыркүйекте патша әкімшілігі Кіші Жүз қазақтарына алғаш рет шек қойды: Жайық жағалауына мал жаюға.

• 1757 жылғы желтоқсанның аяғында Кіші жүз ханы Нұралыға тапсырылған орыс үкіметінің шешімімен қазақтарға Жайық өзенінен мал айдап өтуге тыйым салынды.

139. Петербург билеушілері Каспий теңізі мен Жайық өңіріндегі шұрайлы жерлерді отарлаулауда пайдаланды: Нұралы хан мен Батыр сұлтанның арасындағы алауыздығын.

• 1757-1758 жылдары Орынбор өлкесін басқарған П.И.Рычков пен А.И.Тевкелев қазақтарға Жайықтың оң жағасына өтуіне рұқсат берді: Аманат алу арқылы.

140. Патша үкіметі шекаралық аймақтарда тұратын халықтың санын көбейту мақсатымен 1760 жылы өлкеге қоныстандырды: Казактарды.

141. Патша үкіметі Ертістің оң жағасындағы Ресей бекіністерінен алғашында 10 шақырым, кейіннен 50 шақырымға дейін қазақтардың мал жаюына тыйым салды.

142. 1799 жылы қараша айында Орта жүз қазақтарына (45 000 отбасы) Ертістің оң жағасына қайтадан қоныс аударуға рұқсат еткен император: I Павел.

• Абылай хан

143. Абылай ханның өмір сүрген жылдары: 1711-1781ж.ж.

144. Абылай ханның шын аты: Әбілмансұр.

145. Абылай ханның бала кезіндегі лақап аты: «Сабалақ».

146. Абылай ханның атасының есімі. Абылай.

147. Абылайдың атасы «Қанішер» Абылай билік құрған қала: Түркістан.

148. Сабалақ атанған Абылай келіп қосылған әкесімен ағайындас Орта жүздің ханы: Әбілмәмбет.

149. Абылайдың жоңғар шапқыншылығына қарсы күреске қатыса бастады: 15 жасынан.

150. Орынбор комиссиясының төрағасы князь В.А.Урусовтың мақсаты: Бүкіл Орта жүзді Ресейдің құрамына қабылдау.

151. Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен Абылай сұлтан Орскіге келіп, Ресей империясының билігін мойындаған жыл: 1740 ж.

152. 1741-1743 жылдары Абылай сұлтан тұтқында болды: Жоңғарияның.

153. Қытайлармен шайқаста жеңіліс тауып, Абылайдан көмек сұраған, Жоңғар тағына дәмелілердің бірі: Әмірсана.

154. Қытай қолбасшылары Фу Дэ, Чжао Хой бастаған әскердің Қазақстанға басып кірді: 1757 жылдың маусым айында.

155. Қытайлар (Цин үкіметі) мол қолмен қазақ шекарасына басып кірді: Абылайдың тұсында.

156. Цин әскерлерінің Қазақстанға мол қолмен басып кіру себебі: Абылайдың Әмірсананы ұстап беруден бас тартқаны үшін.

• Цин әулетімен әскери-саяси тартыстың қазақ елі үшін қауіптілігін түсінген Абылай хан, Әбілмәмбет, Әбілпайыз ақылдаса келе, Қытаймен арадағы кикілжіңді келіссөзбен шешуге бел байлайды. Сөйтіп XVIII ғасырдың 20-30 жылдарында жоңғарлар басып алған шекаралық аймақтағы жерлер дипломатиялық жолмен қайтарылып алынды.

157. Абылайдың Қытай билігін мойындаған жылы: 1757 ж.

• Абылайдың аманат ретінде Қытайға жіберген баласы: Әділ.

158. XVIII ғасырдың 70 жылдары Абылай бірқатар соғыстарда соққы беріп , салық төлеуге мәжбүр еткен қала: Ташкент, Ходжент.

159. Орта жүздің ханы Әбілмәмбет қайтыс болған жыл: 1771 жыл

160. 1771 жылы Орта жүздің ханы Әбілмәмбет қайтыс болғаннан кейін қалыптасқан дәстүр бойынша хан тағына отыруға тиіс мұрагер: Әбілпайыз.

161. Үш жүздің өкілдері Абылайды ақ киізге көтеріп, хан сайлады: 1771 жылы.

162. II Екатерина Абылай ханды: 1778 жылдың 24 мамырында Орта жүздің ханы етіп бекітті.

163. Абылай тұсында хан билігіне енгізілген өзгеріс: Хан билігі шексіз болды.

164. «Жеті жарғы» заңдарында хан билігіне қойылған шектеулерді Абылай: мойындамады.

• Сот істерін шариғат ережелеріне сай жүргізетін билер қызметіне шек қойды.

• Өз сарайында топтасқан халық батырларының қолдауына сүйеніп, Абылай ойлаған жоспарын іске асырды.

• Қазақстандағы шұрайлы, құнарлы жерлерді Абылай ханның атынан бақылаған: Төлеңгіттер.

165. Абылайдың қыстақтары орналасты: Ертіс өңірінде.

166. Абылай хан дамытуды қолдаған шаруашылық саласы: Егіншілік.

167. Абылай хан жер өңдеу шаруашылығын дамытқан өңір: Ертіс бойы.

168. Абылай ханның 1761 жылы ағаштан үй тұрғызу үшін бірнеше ұста және 200-300 пұт астық жіберуді сұрап хат жазды: Елизавета Петровна (ІІ Екатерина).

169. Абылайдың өте бір ұнатқан ақыны: Тәтіқара.

170. Абылай ханның ішкі және сыртқы саясатына әсер еткен дарынды адам: Бұқар жырау.

171. Абылай хан жерленген қала: Түркістан.

172. Абылайдың бас мирасқоры: Уәли.

173. Көзінің тірісінде үлкен абыройға ие болып, қазақ халқының есінде қазақ жерін біріктіруші ретінде қалған хан: Абылай.

174. XVIII ғасырда қазақ жерлерін қалпына келтіріп, билік жүргізген хан: Абылай.

XVIII ғасырдағы ұлт-азаттық көтерілістер

1. Қазақтардың 1773-1775 жылдардағы е.И.Пугачев бастаған шаруалар соғысына қатысуы

2. Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының 1783-1797 жылдардағы көтерілісі Қазақтардың 1773-1775 жылдардағы е.И.Пугачев бастаған шаруалар соғысына қатысуы

• Соғыстың алғышарттары

1. Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысының болған жылдары: 1773-1775 жж.

2. Қазақ шаруаларының және жеке феодалдардың Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысына қатысуына түрткі болған: Жер мәселесі.

3. Патша үкіметінің Жайық бойында мал жаюға тыйым салған үкімі жарық көрген жыл: 1742 жылы қазан.

• Осы үкімді негізге алған Жайық казак әскері және әскери шеп бекіністерінің коменданттары Жайық қаласы мен орыс-казак шаруалары қоныс тепкен өңірлерге қазақтарды жібермеген.

4. 1756 жылы императрица Елизавета Петровна қазақтарға Жайықтың сол жағасында мал жаюға рұқсат беруі себебі: Қазақтардың башқұрт көтерілісін жаншуға көмектескені үшін.

5. Қазақ сұлтандары мен патша үкіметі арасындағы жерге байланысты қайшылықтарды өршітіп отырған Орынбор казак әскері құрылды: XVIII ғасырдың II (екінші) жартысында.

6. Патша үкіметінің қазақтардың Жайықтың оң жағасына көшіп-қонуға тыйым салған үкімі шықты: 1756 жылы.

7. Жайық пен Еділ өзендері бойындағы қазақтар мен қалмақтардың арақатынасы күрделенді: 1770 дейін.

8. Емельян Пугачев соғысына ат салысқан қазақ жүздері: Кіші және Орта жүз.

• Кіші жүз қазақтарының шаруалар соғысына қатысуы

9. Кіші жүз қазақтарының Пугачев көтерілісіне қатысуы бөлінеді: 3 кезеңге.

   1. 1-ші кезең – 1773 ж. қыркүйек-1774 ж. наурыз  Пугачев үндеулері Кіші жүзде жиі тарап, қазақтардың көтеріліске стихиялық бағытта тартыла бастауы.

   2. 2-ші кезең – 1774 ж. наурыз-қарашаның соңы  қазақтардың көтеріліске қатысуының кең етек алуы.

   3. 3-ші кезең – 1775 ж. қыркүйек-1776 ж. ақпан  қозғалыстың біртіндеп басыла бастауы.

10. Емельян Пугачев соғысына қатысқан Кіші жүздің ақсүйектері: Ералы, Досалы, Айшуақ.

• 1773 жылдың қыркүйек айының 20-сында Пугачев арнайы үндеу жолдады: Нұралы ханға.

• Жер мен суды, астық пен тұзды, өзен мен шөпті беруге аянбаймын деп уәде берді.

11. 1773-1775 жылдардағы шаруалар соғысы кезінде ІІ Екатерина Нұралы ханға арнайы «грамота» жіберіп, талап етті: Е.Пугачевті өзіне жақындатпауын.

12. 1773 жылғы қараша айының 17-сінен 18-іне қараған түнінде Усиха өзені маңында Е.Пугачевқа жолыққан Нұралы ханның сенімді өкілі: Зәбір молда.

13. Нұралы ханның соғысқа қатысушыларға көмек беруге асықпауына себепші болған: Жайық бекінісін қоршаудағы Е.Пугачевтің сәтсіздігі.

14. Е.Пугачевті ашық қолдап, оған көмек ретінде қарулы топ жіберген Кіші жүз сұлтаны: Досалы.

• Сұлтан қарулы топқа бас етіп өзінің ұлы Сейдалыны жөнелтті.

15. Е.Пугачев соғысы кезінде Кіші жүз қазақтары қатысқан ұрыстар: Жайықты қоршауға, Кулагинді алуға.

16. Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысында осы бекіністі алуда басты күш қазақтардан құралған топ болды: Кулагин.

17. Е.Пугачев әскерімен бірге Орынборды қоршауға қатысқан қазақтар саны: 200-ге жуық.

• Шаруалар соғысының біртіндеп бәсеңдеуі, қазақ даласына жазалау отрядтарының жақындауы би-сұлтандарының опасыздығын тездетті.

18. Пугачев қимылынан үрейленген Нұралы хан: Жайық бойындағы бекіністерге жақын көшіп барды.

19. Патша үкіметінің алдында Кіші жүз қазақтарының шаруалар соғысына қатысуын Нұралы хан: Кіші жүз қазақтары маған бағынбады деп ақталып, өзінің екі ұшты қимылын жуып-шаюға тырысты.

• Орта жүз қазақтарының шаруалар соғысына қатысуы

20. Орта жүз қазақтарын ашындырып, шаруалар соғысына қатыстырған: патша үкіметінің жер мәселесіндегі отарлау саясаты.

21. Орта жүз қазақтарының Пугачев көтерілісіне қатысуы бөлінеді: 3 кезеңге.

    1. 1-ші кезең – 1773 ж. қыркүйек-1774 ж. сәуір  Пугачев шабармандарының Орта жүзді кезіп, ауылдарды көтеріліске белсене қатысуға шақыруы.

    2. 2-ші кезең – 1774 ж. сәуір-маусым  Орта жүз жасақтарының Жоғарғы Жайық және Ой бекіністері төңірегінде Пугачев күштерін қолдауы.

    3. 3-ші кезең – 1774 ж. жазы-1776 ж.  Орта жүз қазақтарының Ертіс және Оңтүстік Сібірдегі әскери шептерге қауіп төндіруі.

22. Е.Пугачевтің үндеуімен танысып, өзіне жақын старшындармен келісіп, оны қолдауға шешім қабылдаған Орта жүздің биі: Дәуітбай.

23. Орта жүз қазақтарының Пугачев көтерілісі кезінде 1773 жылы қазан айында бекіністерге шабуыл жасау үшін жиналған бекінісі: Пресногорьковск.

24. 1774 жылдың жазында қазақтар топтасқан бекініс: Звериноголовск.

25. Е.Пугачев соғысы кезінде жазалаушы топтармен ашық қақтығыспай, қыр көрсетумен шектелген Торғай өзенінің төменгі бойында шоғырланған шаруаларға басшылық еткен старшындар: Құдайменді мен Тайыр.

26. Пугачев көтерілісі кезінде Ертіс өзенінің жоғарғы ағысындағы бекіністердің қорғаныс қабілетін арттырған Сібір губернаторы: Чичерин.

27. 1774-1775 жылдары үкімет қолдаған шаралардың арқасында Сібір шебінде орналасқан тұрақты әскердің саны: 3 500 адам.

• 1775 жылдың соңында бекіністердегі қызмеке қосымша 626 адам алынды.

• 1774 жылдың күзінде қазақтар патшаның тұрақты әскерінің қысымымен Сырдария бойына ауып кетіп, Бұхар хандығына дейін жетті.

28. Е.Пугачев көтерілісінің басты орталықтарын талқандаған орыс қолбасшысы: А.В.Суворов.

29. Кіші жүздегі көтеріліс басшыларының бірі, Пугачев көтерілісіне қатысқан байбақты руынан шыққан батыр: Сырым Датұлы.

30. 1775 жылы Жайық бойындағы шаруалар соғысы біртіндеп әлсірей бастаса, керісінше, қазақ жеріндегі қозғалыс жалғасты: 1776 жылға дейін.

• 1776 жылы сәуір айында генерал Н.А.Рейнсдорп үкіметке жолдаған арнайы хатында «тыныштық» орнағанын хабарлады.