4. Минерал адларынынъ теркибий хусусиетлери

Терикибий хусусиетлер дегенде, сёзнинъ къурулышы, мейдангъа келюви, сёз чешитлерине аитлиги козьде тутулмакъта. Металлар ве минераллар адландырмалары да къурулышы джеэтинден меракълы бир къатламдыр.

Белли олгъаны киби, къырымтатар лексикасында сёзлер морфологик тизилишлери бакъымындан асыл ве япма олалар. Япма сёзлер сёз япылувы эснасында мейдангъа келелер. Белли олгъаны киби, сёз япылувы – тильде олгъан сёзлер ве сёз бирикмелери эсасында, джанлы нумюнелерни къулланып, янъы япма сёзлерни мейдангъа кетирюв эснасыдыр. Тильшынаслыкънынъ сёз япув болюги тильнинъ сёз япув системасында сёз лексик бирлем оларакъ, онынъ теркиби, япылув усуллары огренилир.

Сёз япув системасы дегенде, сёз насыл элементлерден тешкиль олунгъаны, яни сёзнинъ къысымлары (тамыр, негиз, аффикслер), оларнынъ сёз япув эснасында ойнагъан ролю, тильде къулланылгъан сёз структурасы (асыл ве япма) эм де тильдеки сёз япылувнен багълы олгъан къанунлар: сёз япув усуллары ве янъы сёзлер япувда фааль иштирак эткен сёз япув типлери козьде тутулалар. Сёз япувынынъ объекти сёз сайылыр.

Тилимизде янъы сёзлернинъ япылувы яшайышымызда пейда олгъан янъы предметлер, адиселерни адлав ве олар акъкъындаки фикирлерни ифаделевнен багълыдыр.

Къырымтатар тили, башкъа тюркий тиллер киби, агглютинатив тиль олгъаны ичюн, янъы сёзлернинъ чокъусы аффиксация усулынен мейдангъа келелер, бу усул энъ фааль къулланылгъан усуллардан бирисидир: джан – джанлы, яз – язлыкъ, таракъ – таракълы, иш – ишкир, къапмакъ – къаптырмакъ, турмакъ – турмуш, юрьмек – юрюшлик, ямамакъ - яматмакъ ве башкъалары. Сёз япув усулы дегенде, белли бир тильде янъы сёзлер япмакъ ичюн къулланылгъан моделлер козьде тутула. Сёз япылувы эснасында грамматик шекиль дегиль де, янъы лексик мана анълаткъан бир сёз, лексик бирлем мейдангъа келе: туз – тузлукъ, йыр – йырламакъ, адам – адамджасына, чам– чамлыкъ, ватан – ватандаш, юрь - юрек, тырна - тырнакъ, къыр-къыргъий, тур-турна, теш-тешик, эле-элек, яр-яра, пыч-пычакъ ве дигер.

Тильшынас Меметов А. М. язгъанына коре, къырымтатар тилиндеки сёзлер тизилюв джеэттен 4 группагъа болюнелер: 1) саде сёзлер, 2) къошма сёзлер, 3) муреккеп (теркипли) сёзлер, 4) чифт сёзлер. Къырымтатар тилинде олгъан металла рве минераллар тизимине коре шу дёрт группагъа аит сёзлерни корьмек мумкюн:

1. Тек бир тамыр морфемадан япылгъан сёзге саде сёз дейлер. Меселя, иш, ишке, ишчи, балалар, окъугъан, кель киби. Саде сёзлер асыл ве япма олалар. Теркибинде сёз япыджы ялгъама олмагъан саде сёзлерге асыл сёзлер дейлер. Меселя: земин, кубре, багъ, бурь, тамыр, дал ве иляхре.

Тамыргъа сёз япыджы ялгъамасы къошулувынен япылгъан саде сёзлерге ясама сёзлер дерлер. Меселя: багъджы, кескич, къазма, тырнавуч, чапалав, чифтчи киби.

2. Грамматик табийлик мунасебетлери эсасында къошулгъан, я да бу мунасебетлер ачыкъ-айдын анълашылмагъан эки ве экиден зияде сёз я да сёз шекиллеринден япылгъан, бир ургъунен айтылгъан ве бир тюшюнджени ифаделеген сёзге къошма сёз дерлер. Меселя, кунесув, итбурун, къарабогъдай, къарасабан, кокташ, джермай киби.

3. Лексик ве грамматик маналары эм айры алда, эм бутюнликте изаланувы мумкюн олгъан, айры-айры маналаргъа енгилликнен айырылгъан, бу муреккеп фикирни ифаделеген ве джумледе бир джумле азасынынъ вазифесини беджерген сёз шекиллерининъ бирикмесине муреккеп (теркипли) сёз дерлер. Меселя: мермер таш, татлы бибер, сары якъут, амбий тузу киби.

Муреккеп сёзлер адиселерни тасвирлев ёлунен анълаталар.

Муреккеп сёзлер къошма сёзлерден теркибиндеки эр бир сёз шеклининъ семантик, грамматик, атта фонетик джеэттен мустакъиллигинен фаркъ эте. Шунынъ ичюн бу шекиллерининъ маналарыны айры алда да козь огюне кетирмек, оларнынъ ерлерини базан денъиштирмек, араларына башкъа сёз я да ялгъама кирсетмек мумкюн. Бойлеликнен, къысымларынынъ эр бири эксериетнен айры ургъугъа малик олалар.

4. Бир сёзни чешит тюрлю келиш шекиллеринде текрарлав я да эки сёзни чифтлев ёлунен сёз япувгъа чифт сёз япув дерлер.

Фонетик, морфологик эм де лексик-семантик джеэтине коре, компонентлери чифт алда кельген, муреккеп лексик бутюнликке чифт сёзлер дейлер. Чифт алда синонимлер къулланылса, бойле сёзлер озьара (чешит лексик бирлик оларакъ) чифт оттенкалы маналарны ифаделейлер. Эгер компонентлер къарама-къаршы сёзлерден ибарет олса биле, чифтлик сакъланылып къалына, чюнки бу сёзлерде бир джыныстаки предмет я да бири-бирине бенъзеген адиселерни ифаде этелер. Меселя: багъ-багъча, колюк-кедик, от-олен киби.

Къырымтатар тилинде металла рве минераллар лексик-семантик группасында да сёзлер морфологик тизилишлери бакъымындан асыл ве япма олалар. Теркибинде джанлы, продуктив сёз япыджы аффикслери олмагъан сёзлерге асыл сёзлер дейлер. Асыл сёзлер морфологик джиэттен мустакъиль маналары олгъан къысымларгъа болюнмейлер: баш, къол, къум, таш, бель, аш, ой, бар, бакъ, яз, корь, кель, кетир, отур, яша ве башкъалары.

Япма сёзлер тамыргъа сёз япыджы ялгъамалар я да бирден зияде сёзлер бир-бирине къошулывынен мейдангъа келелер. Япма сёзлер (яни тюрлю усуллар иле – аффикслеме, сёз къошулмасы, конверсия ве башкъа усулларнен япылгъан сёзлернинъ эписи) тильнинъ лексик теркибинде корюмли ер алмакъталар. Япма сёзлер саде ве муреккеп олувы мумкюн. Муреккеп сёзлер озь невбетинде къошма, чифт ве текрарлы ола билелер.

Япма сёзлернинъ асыл сёзлерден фаркълайыджы хусусиети шунда ки, олар экинджи олгъаны ачыкъ-айдын корюнип тура. Япма сёзлер озьлерининъ япыджы сёзлеринен сыкъы багъланып кельмектелер, япма ве япыджы сёзлернинъ тамыр къысмы айны ола.

Синхроник сёз япылувы системасында япма сёз эсас ер тута, о, энъ саде бирлемлерден (морфемалардан) тешкиль олунып, даа да муреккеп (комплексли) бирлемлер: сёзлер къорантасы, япма сёзлер чифти, япма сёзлер зынджыры, япма сёзлер парадигмасы – теркибине кире.

Япма сёзлер тильнинъ лексик теркибини зенгинлештирелер, чевредюньяда янъы анъламларны адландырмакъ макъсадынен мейдангъа кетирилелер. Шунынъ ичюн де илимнинъ илерилемеси янъы япма сёзлер пейда олмасынен, янъы терминологик системалар инкишаф этмесинен, янъы дюньябакъышнынъ шекилленмесинен сыкъы багълыдыр.

Янъы япма сёзлер бир де бир лексик-семантик такъым теркибине кирип, тильнинъ лексик системасында белли бир ер алалар: тёшеме таш, мавы комюр, ири къум, демир тузлу чокъракълар киби сёзлер "минераллар" тематик группасында ер алгъанлар. Саде сёзлер киби, япма сёзлер де джумле азасы ола билелер. тюрлю алякъаларгъа (манадашлыкъ, къаршыманалылыкъ ве башкъа) кирелер, чокъмананлы ола билелер. Мисаль оларакъ, талилий – аналитик, активлик –фааллик, ичтимаий – социаль, киби сёзлер манадашлыкъ мунасебетлерине кирип, синонимик чифтлерни тешкиль этелер.

Яшайышымызда янъы предметлер, адиселер ве тюшюнджелер пейда олалар. Оларгъа ад къоюв ве олар акъкъында янъы фикирлер юрютюв зарурлыгъындан янъы сёзлер япыла. Земаневий къырымтатар тилинде янъы сёзлер, эсасен, эки усулнен япылалар: 1) морфологик усулнен ве 2) синтактик усулнен усул [16, с. 175-176]..

1. Тамыргъа сёз япыджы ялгъама къошулып янъы сёз япылувы морфологик усулнен сёз япувдыр. Бойле усулгъа ялгъамалы усул да дейлер. Къырымтатар тилинде морфологик усулнен сёз япув эсас ерни тута.

2. Синтактик усулнен къошма ве чифт сёзлер япылалар. Къошма сёз эки ве зияде асыл сёзлернинъ бири дигерине къошулывынен ве ве янъы мана ифаделевинен япыла.

Къырымтатар тилинде терминологик лексиканынъ шекилленмеси эсасен эки ёл иле илерилей:

1. Тильнинъ ички имкянлары иле:

а) морфологик усул;

б) синтактик усул;

в) семантик усул.

2. Тильнинъ тышкъы имкянлары, яни алынма сёзлер ярдымынен.

Энди исе къырымтатар тилинде раст кельген минераллар ве металларнынъ асыл я да япма олгъаныны къайд этейик.

Тедкъикъатымыз сырасында топлангъан терминологик материал арасында теркибине коре асыл сёзлернинъ сайысы пек чокътыр. Талиль этильген сёзлерден аквамарин, алюмин, акъыкъ, акик, ферузе, тунч, инджи, зумрут, мерджан, мин, мыкънатис, комюр, кристалл, кумюш, джез, бакъыр, бор, мермер, нефть, никель, къалай, садеф, маден, сапфир, къуршун, челик, чини, болат, фарфор, буллюр, туз, чинке, чёюн, кербар, кюкюрт, эльмаз, якъут асыл сёзлер сыныфына кирелер.

Минераллар ве маденлер лексик-семантик группасына кирген бирлемлернинъ буюк бир къысымны япма сёзлер тешкиль этелер. Олардан базылыры сёз япыджы ялгъамалар ярдымынен, базылары исе негизлер къошулып япылгъандыр. Япма терминлер акъкъында сёз юрсетир экенмиз, шуны да къайд этмели ки, топлагъан терминлеримиз арасында чифт ве текрарлы сёзлерни расткетирмедик. Умумен алгъанда, бу усул ильмий терминологияда пек сийрек расткеле.

а) Теркибине коре япма саде бирлемлер

Япма саде бирлемлер акъкъында малюмат бермезден эвель шуны айтмалымыз ки, дигер тиллерден алынгъаны ичюн бу тюр терминлер къырымтатар тилининъ сёз япыджы аффикслеринден гъайры алынгъан тилининъ морфологик хусусиетлерини ташыйлар. Биз талиль эткен бирлемлерден ашагъыдаки сёзлер япма саде сёзлердир: кульче, сырма.

б) Муреккеп теркипли терминлер

Терминлер арасында дикъкъаткъа ляйыкъ бир къысым муреккеп шекильде, яни негизлер я да сёзлернинъ къошулывынен япылгъан терминлерге аиттир. Бу шекильде япылгъан терминлер булардыр: денъиз тюсю, денъиз ренки, ташлы къум, чакъмакъ ташы, бакъырташ, джермай, сюнгер ташы, акъалтын, кунесув, къан таш, кок якъут, лал якъут, мор якъут, сары якъут,

киреч таш, янъы кумюш, сия мермер, люлеташы, амбий туз, таш тузу.

Бу муреккеп сёзлернинъ ашагъыдаки моделлерни косьтермек мумкюн:

а) къошма сёз шеклинде олгъан муреккеп сёзлер, оларннынъ чокъусы 1 изафет бирикмесининъ эсасында пейда олгъан: бакъырташ – бакъыр + таш, джермай – джер +май, кунесув – куне + сув. Акъалтын сёзю исе сыфат+ исим модели боюнджа япылгъандыр (акъ + алтын); люлеташы сёзю 2 изафет модели боюнджа япылгъан сёздир (люле + ташы).

б) 1 изафет бирикмеси шеклинде олгъан муреккеп сёзлер: къан таш, лал якъут, киреч таш,

в) 2 изафет бирикмеси шеклинде олгъан муреккеп сёзлер: денъиз тюсю, денъиз ренки, чакъмакъ ташы, сюнгер ташы, таш тузу.

г) сыфат + исим сёз бирикмеси шеклинде олгъан муреккеп сёзлер: ташлы къум, кок якъут, мор якъут, сары якъут, янъы кумюш, сия мермер, амбий туз.

Талилимиз косьтергени киби, къырымтатар тилинде металлар ве минераллар лексик-семантик группасыны тешкиль эткен бирлемлернинъ ярысындан зиядесини тюрлю моделлер боюнджа япылгъан муреккеп сёзлер тешкиль этелер. Аффикслеме усулы иле япылгъан бирлемлер исе пек аздыр.