
- •Мундеридже
- •Болюк 1 «минераллар ве металлар» группасы лексик системасынынъ къысмы оларакъ
- •1.1. Лексика бир система оларакъ
- •1.2. Тематик ве лексик-семантик группалар
- •1.3. Лексик-семантик группаларда парадигматик мунасебетлери
- •Биринджи болюкнинъ нетиджелери
- •2.2. «Минераллар ве металлар» адландырмаларынынъ генеалогик характеристикасы
- •2.2.1. Асыл тюркий сёзлер
- •2.2.2. Фарс тилинден алынгъан сёзлер
- •2.2.3. Арап тилинден алынгъан сёзлер
- •2.2.4. Латин тилинден алынгъан сёзлер
- •2.2.5. Юнан тилинден алынгъан сёзлер
- •2.3. Минераллар ве металлар лексик-семантик группасында парадигматик мунасебетлер
- •Минерал адларынынъ теркибий хусусиетлери
- •Экинджи болюкнинъ нетиджелери
- •Нетидже
- •Къулланылгъан эдебият
2.2.3. Арап тилинден алынгъан сёзлер
Арап алынмалары микъдар джеэттен къырым тилинде, башкъа тиллерден кирген сёзлерге бакъкъанда, энъ зиядедир. Оларнынъ сайысы 18 фаизге якъын [17, с. 171]. Алимлернинъ къайд эткенине коре, арап алынмалары тюрк тиллерине чокъ микъдарда араплар Иран ве Орта Асияны ишгъаль эткен сонъ кирип башлайлар.
Мисаллер:
Алмаз, бриллиант – эльмаз
Изумруд – зумрут
Коралл – мерджан
Металл – маден
Перламутр - садеф
2.2.4. Латин тилинден алынгъан сёзлер
Юкъарыдаки алынмалардан гъайры, къырымтатар тилинде латин сёзлер де къулланыла. Олар чокъ дегиль ве эсасен денъишмелерге огърамайып, тамам латин тилинде къулланылгъан варианта язылырлар.
Мисаллер:
Алюминий – алюмин
Аквамарин –аквамарин
Никель – никель
Магний - магний
2.2.5. Юнан тилинден алынгъан сёзлер
IV- нджи асырдан башлап къырым халкъынынъ тюрк эдждатлары Къырым ярымадасында ерлешкенден сонъ юнан халкъынен ян-янаша яшап кельмекте. Юнан эалисининъ къалымтылары Къырымда асырлар девамында тиль ве медениет джеэттен ассимиляциягъа огърадылар.
Радловнынъ язгъанына коре: «Тюрк тилинде лакъырды эткен Къырым эалисининъ арасында энъ зиядесини къырым татарлары тешкиль этелер. Къырым ханлары девринде олар дженюбий Къырымда яшагъан юнанларнынъ буюк къысмыны ве гот эалисининъ къалымтыларыны ассимиляция яптылар» [41, с.18]. Юнанлар тюрклерден келин алувы ве тюрклерге эвленюви себеплеринден озь балаларына тюрк адлары берелер. Шусы меракълы ки, юнан диний китабында (Синаксар) мерхумлернинъ адлары арасында тюрк адлары да сыкъ расткеле.
Юнанлар, озь невбетинде, къырымтатар медениетинде белли бир из къалдырдылар.
К.В. Квитканынъ берген малюматына коре къырым музыкасына юнанларнынъ тесири буюк олгъан. Ондан да гъайры къырым тилинде юнан алынмалары кенъ къулланылалар.
Мисаллер:
Кристалл – кристалл
Магнит- мыкънатис
Сапфир – сапфир
Асбест – асбест
Яшма – яшма
Гипс – гипс
Кечмиште иран ве арап тилинден сёз алув актив олса, сонъки етмиш йыл зарфында башкъа тиллерден сёз алув активлешти. Бойлеликнен, юнан сёзю мыкънатис; латин сёзлери аквамарин, никель, магний ве бир сыра даа алманджа, франсызджа сёзлер къырымтатар тилине рус тили вастасынен келип киргенлер. Бундан гъайры асыл рус сёзлери де лексикамызда баягъы бардыр. Лякин сонъки заманда шивелеримизде къулланылгъан базы сёзлер ве базы умумтюркий сёзлернен расткельген сёзлерни денъиштирмек мумкюн Тилимизге кирген русизмлер арасында сиясетте, ичтимаий аятта, техникий-ильмий саада, педагогикада, тильшынаслыкъта, эдебиятшынаслыкъта ве дигер илим сааларында къулланылгъан терминлер айры ерде туралар.
2.3. Минераллар ве металлар лексик-семантик группасында парадигматик мунасебетлер
Биринджи болюкте къайд эткенимиз киби, тилимизде сёзлер бири-биринден этраф муиттен айры бар олмайлар. Олар бир де бир сёз системасынен, я да дигер сезлеринен мунасебетте олурлар.
Парадигматик мунасебетлер – бу сёзлернинъ ойле мунасебетлер ки, олар эм тильде, эм лугъатта, эм де тиль байлыгъында айны заманда бакъылалар. Парадигматикада сёзлер бири-биринен бенъземе ве фаркълы мунасебетлеринен багълыдырлар.
Демек, бойле мунасебетлерини айырылалар: а) мундеридже планында бенъзев – синонимлер; б) ифаде этюв планында бенъзев – омонимлер; в) мундеридже ве ифаде этюв планларында къысмен бенъзюви – паронимлер; г) кирсетюв – лексик-семантик я да мевзу даирелер; д) къарама-къаршылыкъ – антонимлер.
Огренильген лексик-семантик группасында члокъманалыкъ ве синонимия киби меселеси раст келе. Антонимия меселесини ич де козьге корюнмеген. Омонимлерни де къайд этмек мумкюн. Ашагъыдаки шу эр бир меселесини айрыджа косьтермеге тырышаджакъмыз.
Шимди исе огренильген «Металлар ве минераллар» лексик-семантик группасында шу мунасебетлерни талиль этмеге тырышаджакъмыз.
Бу лексик-семантик группада бир сыра синонимлер расткелирлер. Меселя: аквамарин – денъиз тюсю, денъиз ренки; серебро – кумюш; сырма; сталь – челик, болат; фарфор – фарфор, чини. Юкъарыдаки сёзлер группасы бири-бирине синоимлер олып келелер.
Шу лексик-семантик группасында даа бир къач синонимик сыраны къайд этмек мумкюн:
Малахит – мин, бакъырташ; медь – бакъыр (красная), джез (жёлтая). Юкъарыдаки сёзлер арасында синонимлерни де кайд этмек мумкюн:
аквамарин – денъиз тюсю – денъиз ренки = синонимлер (аквамарин).
бакъыр–джез = синонимлер (медь).
джермай–нефть = синонимлер (нефть)
кульче–маден = синонимлер (руда)
кумюш–сырма = синонимлер (серебро)
челик–болат = синонимлер (сталь)
фарфор–чини = синонимлер (фарфор)
Амма манадашлыкъ мунасебетлерден гъайры омонимлерни де къайд этмек мумкюн. Базы вакъытлары олар бам-башкъа маналарыны анълатырлар. Шу вакъытта шу сёзлер омонимлер сайылырлар. Белли ки, омонимлернинъ язылувы ве айтылувы бир олур, маналары исе бам-башкъа.
Джез – 1. латунь; 2. медь. Корюне ки, шу эки исим олып кельген сёзлер омонимлер сайылыр, чюнки шу эки металлнынъ айтылувы ве язылувы джеми грамматик шекиллеринде бир, амма маналары бам-башкъа олып келе.
Денъиз тюсю, денъиз ренки – 1. аквамарин 2. тюснинъ ады, яни «морской цвет» манасында. Бу сёзлер де омошекиллер олып келелер. 1-джи манасында исим, 2-джи манасында исе сыфат.
Къуршун 1. пуля 2. свинец. Бу сёзлер де омонимлер олып келелер. 1-джи манасында исим, 2-джи манасында да исим.
Бундан да гъйры грамматик омонимлерни къайд этмек керек ки, эгер де бутюн металларнынъ ве минералларнынъ талиль этсек, оларнынъ арасында бир сыра джыныс олгъан исимлер хас исимлерге кечелер. Ве озь шекилинде омонимлер сайылырлар. Меселя: эльмаз (алмаз) – Эльмаз (хас исим), мерджан (коралл)– Мерджан (хас исим), ферузе (бирюза) – Ферузе (хас исим).
Мисаль оларакъ, чини «фарфор» сёзюни алайыкъ. Контекстке коре, сёз эки мананы анълатыр.
чини – беяз тюсте сыкъ керамик мадде. Чини чечек савуты.
джыйма манасыны ташый, яни шу маддеден япылгъан махсул. Чини топламы, я да чини коллекциясы.
Эльмаз «алмаз» сёзю де ойле омоним вазифесинде къулланыла билир.
Шуны анъламакъ ичюн мисаль кетирейик:
Оны ады Эльмаз эди.
Догъгъан кунюне эльмаз юзюк багъышлады,
Биринджи джумледе адамнынъ ады манасында къулланыла, экинджи джумледе исе мадде. Ферузе сёзю де ойле маналарда къулланылыр.
Къыйметли таш ве маденлернен багълы олгъан эркек ве къадын адлары чокътыр.
Меселя: Мерджан (фарс) — мерджан; Джевер (фарс) — къыйметли таш, джевер, инджи.
Бойле адлар къызларгъа мисильсиз дюльбер, гузель олсунлар, деп бериле. Энди исе эркек адларыны бакъып чыкъайыкъ.
Меселя: Болат (тюрк) — челикнинъ бир де бир чешити; Гумуш (къ. тат) — кумюш; Мерджан (фарс) — мерджан; огъланларгъа таш ве фаркълы маденлернен багълы адлар берильмегени олар демир, челик киби къатты, къавий олмасы ниетинен бериле. Яни огълан джесюр, мерт, къоркъубильмез олмасы ичюн, онъа бойле ад бериле.
Къуршун сёзю де бир къач мананы анълата. Сёзнинъ биринджи манасы – «свинец», экинджи манасы исе «пуля». Мисаллер: къуршун патлавлары «пулевые выстрелы», къуршун зынджырлар «свинцовая цепь».
Энди исе минераллар ве металлар лексик-семантик группасында гиперо-гипонимик сыраларыны къайд этейик:
Якъут «рубин» сёзю кок якъут, лал якъут, мор якъут, сары якъут сёзлерине коре гипероним сайылыр.
Джевер таш «драгоценный камень» эльмаз «алмаз» сёзюне коре гипероним сайылыр, эльмаз сёзю исе бриллиант сёзюне коре гипероним сайылыр, ве аксине бриллиант эльмаз сёзюне коре гипоним, эльмаз джевер сёзюне коре гипоним.