1.3. Лексик-семантик группаларда парадигматик мунасебетлери

Тилининъ лексик системасында бойле бир сыра мунасебетлер къайд этилип, эки буюк тюрге, яни чешитке мевджутлар: парадигматик ве синтагматик мунасебетлер.

Тилимизде сёзлер бири-биринден этраф муиттен айры бар олмайлар. Олар бир де бир сёз системасынен, я да дигер сёзлеринен мунасебетте олурлар. Парадигматик мунасебетлер термины тильшынаслыкъкъа Фердинанд де Соссюр тарафындан кирсетильген. Онынъ фикирине коре, парадигматик мунасебетлер – ассоциацияларнынъ ички севиели мунасебетлери.

Белли ки, парадигманынъ бир къач чешитлери бар (морфологик, лексик, сёз япув сыралар ве зынджырлар, джумле парадигмасы). Биз исе лексик парадигмасына мураджаат этеджекмиз.

Парадигматик мунасебетлер – бу сёзлернинъ ойле мунасебетлер ки, олар эм тильде, эм лугъатта, эм де тиль байлыгъында айны заманда бакъылалар. Парадигматикада сёзлер бири-биринен бенъземе ве фаркълы мунасебетлеринен багълыдырлар.

Демек, бойле мунасебетлерини айырылалар: а) мундеридже планында бенъзев – синонимлер; б) ифаде этюв планында бенъзев – омонимлер; в) мундеридже ве ифаде этюв планларында къысмен бенъзюви – паронимлер; г) кирсетюв – лексик-семантик я да мевзу даирелер; д) къарама-къаршылыкъ – антонимлер.

Ойле этип, юкъарыдаки къайд этильген мунасебетлер парадигматик мунасебетлерининъ чешитлери сайылып, лексик парадигманы теркиб этелер.

Бойле мунасебетлери акъкъында сёз юрсетильгенде айры дикъкъаткъа синонимлер ве чокъманалы сёзлер ляйыкъ.

Земаневий къырымтатар тилинде айтылувы ве язылувы башкъа, амма маналары бир я да бири-бирине якъын олгъан сёзлерге синонимлер дейлер (манадаш сёзлер). Манадаш сёзлернинъ бири-бири артындан тизилювине манадашлыкъ сырасы дейлер[16, с. 67]. Меселя: кучь-такъат-меджал-къувет; сайгъы-урьмет-итибар; йыл-сене; тюркю-йыр-шаркъы; тез-чабик; эль-къол.

Синонимик сырасында услюбиет джеэттен нейтраль (битараф), я да лакъырды ве эдебий тилинде зияде къулланылгъан сёзге доминанта дейлер. Доминанта – манадаш сыранынъ баш сёзю, къалгъан азалар исе онъа таби олгъан сёзлердир.

Сёз – тиль ве нутукънынъ энъ муим элементлеринден биридир ве лексикология киби болюгинде де огренилир. Эр бир сёзнинъ озь манасы бардыр, чюнки инсан тилинде манасы олмагъан сёз ёкъ. Къырымтатар тилине дигер тюркий тиллерине киби полисемия меселеси де аит. Чокъусы алимлер базыда омонимлерни ве полисемантик сёзлерни фаркъланып оламайлар ве бу меселе ичюн даа чокъ давалар кете. Алимлернинъ фикирлерине коре, япылув мунасебетине коре лексик мана эки чешитке болюне: эсас мана ве ясама мана. А. Меметов   фикирине коре: «Сёз джумледен тыш бир мананы, джумледе исе башкъа мананы, яни экинджи бир предмет ве тюшюнджени анълатмасы мумкюн. Сёз джумледен тыш алынгъанда, бойлеликнен, джумле ичинде де эксерий алларда насыл манада къулланылса, шу мана онынъ эсас мана сайыла. Къалгъан маналары исе ясама маналар сайылалар.» [16, с. 67]

Демек, лексик мананы бойле чешитлерге айырув чокъманалы, яни полисемантик сёз маналары ичюн характерлидир. Полисемантик – юнанджа poly– «чокъ», sema– «мана», «бельги» , яни чокъ мананы анълаткъан. Бильгенимиз киби полисемантик сёзлернинъ мана микъдары адети узьре экиден зияде ола.

Бунъдан да гъайры полисемантик сёзлерге адлав ве фигураль киби маналары характерлидир.

Адлав мана предмет, шей алямет, арекет акъкъындаки догърудан-догъру малюмат, оларнен догърудан-догъру багълангъан манадыр.

Фигураль мана исе аксине, догърудан-догъру багъланмай. Чокъманалыкъ адисеси тиль инкишафы процессинде пейда ола, шунынъ ичюн онынъ келип чыкъышынынъ себеплери олувы да табийдир.

Малюм олгъанына коре, полисемантик сёзлернинъ мана микъдары чешит тюрлю (эки ве зияде) ола. Бойле вакъытлары ясама маналарнынъ эписи бир мана эсасында япылмай, яни чокъманалы сёзлерде эсас мана эр вакъыт бир дане олмай. Эсас мана полисемантик сёзлерде бир я да бирден зияде олувы мумкюн.