3

ДЖУМХУРИЕТ АЛИЙ ОКЪУВ ЮРТУ

«КЪЫРЫМ МУЭНДИСЛИК ВЕ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ»

Къырымтатар ве тюрк филологиясы факультети

Къырымтатар ве тюрк тильшынаслыгъы кафедрасы

Османов Эрвин Нариманович

КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ МИНЕРАЛЛАР ВЕ МЕТАЛЛАР ТЕМАТИК ГРУППАСЫ

БАКАЛАВР ИШИ

6.020303 Филология. Къырымтатар тили ве эдебияты

Ильмий рехбер: __________ ф.и.н. Сейдаметова Н.С.

Бакалавр ишининъ къорчаланмасына разылыкъ берильди

Къырымтатар ве тюрк филологиясы

факультетининъ деканы ___________ ф.и.н., доц. Гафарова Р.И.

Къырымтатар ве тюрк тильшынаслыгъы

кафедрасынынъ мудири ______________ ф.и.н., доц. Э.С. Ганиева

Симферополь, 2013

Мундеридже

КИРИШ……………………………………………………………………….3

БОЛЮК 1. «МИНЕРАЛЛАР ВЕ МЕТАЛЛАР» ГРУППАСЫ ЛЕКСИК СИСТЕМАСЫНЫНЪ КЪЫСМЫ ОЛАРАКЪ…………………………….6

1.1. Лексика бир система оларакъ………………………………6

1.2. Тематик ве лексик-семантик группалар…………………..13

1.3.Лексик-семантик группаларда парадигматик мунасебетлер…………………………..………………………..16

Биринджи болюкнинъ нетиджелери……………………….…..18

БОЛЮК 2. КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ МИНЕРАЛЛАР АДЛАРЫНЫНЪ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК ХУСУСИЕТЛЕРИ……..…….19

2.1. «Минераллар ве металлар» лексик-семантик группасынынъ теркиби………………….……………….……..19

2.2. «Минераллар ве металлар» адландырмаларынынъ генеалогик характеристикасы…………………..…………..….21

2.2.1. Асыл тюркий сёзлер……………………………….……..22

2.2.2. Фарс тилинден алынгъан сёзлер………………….……..23

2.2.3. Арап тилинден алынгъан сёзлер…………………..….....23

2.2.4. Латин тилинден алынгъан сёзлер…………………...…..24

2.2.5. Юнан тилинден алынгъан сёзлер………………….…....24

2.3. «Минераллар ве металлар» лексик-семантик группасында парадигматик мунасебетлер..……………………………...…..25

2.4. Минерал адларынынъ теркибий хусусиетлери……..…...29

Экинджи болюкнинъ нетиджелери………….……….….….....35

НЕТИДЖЕ…………………………………….………………….………...37

ФАЙДАЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ…………………………..…………...41

ИЛЯВЕ………………………………………………………………..…….45

КИРИШ

Инсанлар къадимий заманлардан минераллар-металлар меселелеринен меракъланып башладылар. Амма бунъа бакъмадан минераллар саасы ильмий джеэтинден аз огренильген ильмий фендир. О, филология, этнология, тарих, джогърафия ве дигер фенлернинъ сынъырларында тургъаны къайд этиле.

Озь невбетинде минералларны огрене экенмиз, тильнинъ инкишафыны да огренмек имкян пейда ола. Чюнки минераллар адларнынъ огренилюви тильнинъ шекилленмеси, атта земаневий тильде унутылгъан, къулланмагъан сёз, сёз маналарыны кениш сюретте талиль этильмесине ярдым эте.

Бир де бир минералнынъ я да металлнынъ бир де бир тильге аитлигини исбатламакъ ичюн минералны я да металлны тарихий ве джографик темеллерини огренмек шарттыр. Ондан да гъайры бу темеллерге исбат оларакъ лексикологик, фонетик ве морфологик хусусиетлерине де айрыджа риает этмек керектир.

Минераллар киби лексик-семантик группасыны терен огренмек ичюн тарихий менбааларны да къулланмакъ керектир.

Ишнинъ актуаллиги. Къырымтатар тилинде шу саа даа огренильмеген. Шунынъ ичюн юкъарыдаки къайд этильген ишлерине эсасланып, минераллар ве металлар киби лексик-семантик группасыны аз да олса талиль этмек тырышаджакъмыз. Бу мевзугъа багъышлангъан араштырмаларнынъ сайысы чокъ дегиль. Шунынъ ичюн де сечип алгъан мевзумыз къырымтатар лексикасынынъ айыры микросистемасыны огренмеге багъышлана.

Къырымтатар тилинде бу мевзунен багълы малюматны бир къач менбада тапмакъ мумкюн. Шуларнынъ арасында проф. А. Меметовнынъ ве К. Мусаевнинъ ишлери айырыджа эмиетке ляйыкътыр. Минераллар адландырмаларыны система оларакъ талиль этильмесини муимлигини козь огюне аларакъ бир сыра алимлернинъ ишлерине эсасланылдыкъ. Бу алимлер арасында Э.Р. Тенишев [35], Э.В.Севортян [31], К.М. Мусаев [22], О.А. Мудрак [21].

Ишнинъ макъсады – «Минераллар-металлар» лексик-семантик группасынынъ семантик структурасыны тасвир этмектир.

Мезкюр макъсадымызгъа иришмек ичюн огюмизге ашагъыдаки вазифелер къойдыкъ:

1. эсас назарий малюматны талиль этмек;

2. къырымтатар тилинде «Минераллар-металлар» лексик-семантик группасынынъ теркибини огренмек;

3. къырымтатар тилинде «Минераллар-металлар» лексик-семантик группасынынъ семантик хусусиетлерини огренмек;

4. металлар рве минераллар адландырмаларынынъ теркибий хусусиетлерини талиль этмек.

Ишнинъ объекти – къырымтатар тилинде лексик-семантик группалар.

Ишнинъ предмети – къырымтатар тилинде «Минераллар-металлар» лексик-семантик группасы тиль бирлемлерининъ семантик хусусиетлери.

Ишнинъ янъылыгъы – къырымтатар тилинде ильк кере «Минераллар-металлар» лексик-семантик группасынынъ систематизациясы ве тафсилятлы таснифи кечирильди.

Ишнинъ назарий эмиети – огренильген фрагментнинъ системли тасвир этильмесиндедир.

Ишнинъ амелий эмиети шундан ибарет ки, къырымтатар тилининъ «Лексикология» курсында, спецкурсларда, спецсеминарларда ишнинъ нетиджелеринен къулланмакъ имкяны пейда ола.

Къулланылгъан ильмий-тедкъикъат усуллары. Кенди макъсадымызгъа иришмек огърунда къырымтатар тилининъ «Минераллар-металлар» лексик-семантик группасы огренилип, талиль этилип бу иште къыяслав, тасвирий, теркибине коре талиль этюв усуллардан файдаланды.

Лексика даа терен огренильмеди ве онынъ проблемалары эр вакъыт актуаль сайыла. Огюмизде къоюлгъан вазифелер алимлер тарафындан огренилип келе, лякин керек дереджеге даа огренильмеди. Шу себептен джиддий тедкъикъатлар талап олуна.

Ишимизинь къурулушы – ишимиз кириш сёзден, эки болюктен ве нетиджеден ибарет.

Ишимизнинъ эки болюгинден сонъ ильмий нетиджелер чыкъарылды, сонъунда исе 42 менбадан олгъан файдаланылгъан эдебият къысмы бериле.

Ильмий ишнинъ колеми 47 саифеден ибарет.