2.3. Оқыту үрдісінің циклдігі (кезеңдері)

Барлық еңбек үрдістері мысалы қолданыстың, шығармашылық,

Оқыту циклініц технологиялық циклдерге бөлінеді. Мақсатқа сәйкес белгіленген жалпы сипаты және негізделген жағдайда еңбек үрдістерін ғылыми негізде

басқаруға болады. Дәл осындай мүмкіндіктер оқыту үрдісінде де

қарастырылған.Әр еңбек, соның ішінде оқушылар мен мұғалім арасындағы бірлескен шығармашылық әрекеттер,арнайы циклдерге ие болады.

Дидактикалық әдебиеттерде "оқыту үрдісінің буындары", "оқыту үрдісінің кезеңдері", "танымдық әрекеттің кезеңдері", "оқыту үрдісінің сатылары" секілді терминдер көптеп кездеседі. Осы арада мынандай сауал тууы мүмкін "буын", "саты" секілді ұғымдармен бірге "оқу үрдісінің циклдері" - деген тағы бір терминннің қолданылғаны дұрыс па? Егер де дұрыс болған жағдайда, "буын", "саты", "цикл" және т.б. түсініктерді қалай ажыратуға болады деген сұрақ тууы мүмкін.Бұл сұраққа дұрыс жауапты біз тек педагогика жүйесінде қарым-кдтынас арқылы іске асатын, оқыту оқу сияқты бірліктегі үрдістердің мәнін таба ескерсек таба аламыз.

"Цикл — ұғымы" "буын" мен "саты" ұғымдарымен салыстырғанда, жалпы үғым ретінде қолданылады. Өйткені соңғы екеуі, бірінші ұғымның құрамына кіреді. Айта кетерлік бір жай, оқу материалының меңгеру кезеңдері туралы, дидактикалық циклдерді жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау кезеңдері туралы көптеп сөз қозғауға болады. Бірақ бұл түсініктерді, педагогикалық құбылыстарға байланысты сауалдарды қарастырғанда термин ретінде пайда болған, дидактикалық әрекеттестікке қатысты қолдану мүлдем логикаға жатпас еді.

Мысалы, оқыту үрдісінің барысы жайлы дидактикалық ұсыныстарды айқындау туралы зерттеулерінде (Вопросы методов и организация процеса обучения). М, 1982. кітабындағы "Этапы деятельности учителя и учащихся в процессе обучения" тарауында) В.С.Цетлин оқыту үрдісінің үш кезеңін қарастырған. Солардың екеуі сабақ өткізу сатысынан, ал үшіншісі сабақтан тыс сатыдан құралған. Автордың пайымдауынша, бұл сатылар оқушы мен мұғалімнің мақсаттарына, оқу материалы мазмұнының үзінділері жүйесінің толықтығына, оның өмірлік тәжірибе сипатына және де оқытудың бұл сатыда құралдар көмегімен жүзеге асып жатуына қарай ажыратылады.

Бірінші кезең, автордың пайымдауынша,ол - білім мазмұнын оқу тәжірибесінде қолдануды мүғалім ұйымдастыру мен оқушыға көрінісі оқу материалының үзінділерімен танысуға қолайлы жағдай тудыру әрекеттері.

Екінші кезеңде-мектеп оқушыларын қоғамдық өнерге жақын тікелей араласуға алып келеді. Бұл сатыда мұғалімнің міндеті — оқушыға оның қоғамдық өмірде оқу жағдаяттарын пайдалану, оған дұрыс бағыт беру.

Соңғы, үшінші кезеңде өмірлік тәжірибеде мазмұнды пайдалануды және ұйымдастыру. Бұл сатыда мұғалім әрекеті, оқушының жеке тұлға ретінде жан-жақты дасуы үшін оны қоғамдық өмірге жақындату. Оқушы бұл сатыда тәжірибе жинап қана қоймай, қоғамдық өмірде өзіне-өзі қалай ұстау керектігін үйренеді.

Айта кететін бір жай, бұл белгіленген кезеңдер оку материалы мазмұнының үзінділерімен тьгғыз байланыста болады. Өйткені мүғалімдер мен оқушылардың мақсаттарының, олардың өзара іс әрекетінің толықтығымен әртүрлілігі, оқытудың шын мәнін ашады.

Оқу үрдісінің-оқыту мен оқудың дидактикалық әрекеттесуі. Бұл әрекеттесудің тетігі, оқыту мен оқудың субьектілерінің арақатынасы болып табылады.

Дидактикалық әрекеттесудің көмегімен өзара түсінушілікке, осы үрдіске қатыстысушылардың өзіндік сана сезімінің оянуына әкеледі реттеуші жүйе корреляциялық өзгетістерге ұшырайды. Бұл өзгерістер дидактикалық әрекеттесу актісінің нәтижесі, сонымен қатар оқыту мен оқудың ілгері дамуындағы бағыты болып саналады. Осы нәтиже оқудың микронәтижесі деген атқа ие.

Микронәтиже - бұл оқушының оқу танымдық мүмкіндіктерінде болып жататын сандық өзгістер.

Оқу материалдарын меңгеру барысында және оқу оқу танымдық әрекеттерден тәжірибе молаюына байланысты, оқу үрдісінде оқушының оқу әрекеттерінің құрамы мен мазмұнынындағы сандық өзгерістерден, сапалық қайта құруға өту жүзеге асады. Бұндай өзгерістерде оқушының жаңа деңгейде оқу міндеттерін шешуге дайындайды.Дәл осындай үрдістер циклдік оқыту болып табылады.

Цикл - оцу үрдісінің арнаулы актілер жиынтығы және оқудың микронәтижелерінің қорытындысы

Циклердің арасында арнаулы үзілістер болады. Бір аралықтан екінші аралыққа өту оқудағы өзіндік секіру болып саналады. Бұл оқушының білім алу субъектісі, тұлға ретінде жай-күйі. Бөлек циклдердің нәтижесі - бұл оқудың микронәтижелері, тұлға ретінде оқушылардағы сапалык өзгерістер циклдерініңнегізгі көрсетгіштері ол - мақсат, үрдісі және нәтиже.

Мақсат - алдын ала ұғынылған және жоспарланған

Мақсат - оқу нәтиже. Мақсатқа жету,адамның саналы мақсаттылы

циклдігінің көрсеткіші қәрекеттерді талап етеді. Ол ойдан шығарылмайды, ол

дамушы қоғамның талаптарынан туындайды. Ең басты

мақсатты таңдау оны жүзеге асыру жолдарын айқындайды: мектептің, мұғалімнің әдістері, жұмыс тәсілдері. Оқыту үрдісі циклдерін саралағанда, маңызды болып табылатыны ол оқу мақсаттарын нақтылау. Осы нақтылаудағы мұғалімнің басты мақсаты - оқушылар да мұны басқару деп түсіну: Педагогикалық әдебиеттер тәрбие мен оқытудың мақсаттарын зерттеуге, сондай-ақ, ол мақсаттарды өзінің күнделікті практикалық педагогикалық әрекеттерде нақтылауға қажет. Негіздер саналатын көптеген қызықты пайымдаулар бар. Мысалы, Н.Ф.Талызинанын (Формирование познавательной деятельности учащихся. М., 1983: "Теоритические основы разработки модели специалиста" М. 1986. ж\е т.б.) еңбектерінде оқытудың мақсаттарын талдаудың екі деңгейі бөлініп көрсетілген.

Бірінші деңгей-макро деңгейде оқытудың мақсаттарын нақтылау :бұл деңгейде оқытудын мақсаты адам өмір сүретін қоғамның, экономикалық жағдайларына қарай анықталады: Оқытудың бұл сатысындағы нақты мүмкіндіктері, оқушының келешекте шешуге міндеттер анықталады. Екінші деңгей-оқу мақсаттарын микроталдауы: бұл деңгейде оқыту мақсаты оқушыда қалыптасуға тиісті оқу — танымдық әрекеттің түрлерін көрсетуі керек.

Ғаламдық немесе ең басты мақсат-бұл өсіп келе жатқан жас жеткіншектерді адамдар, халықтар,түрлі нәсілдер, ұлттың, этностың, діни, әлеуметтік топтар арасындағы өзара түсіністікпен ынтымақтасуға қабілетті, жан-жақты үйлесімді дамыған мәдени -өнерлі тұлға, демократиялық мемлекеттің патриот азаматы етіп тәрбиелеу. Мақсаттардың екінші түрі-пәндік мақсаттар. Пәндік мақсаттар өз кезегінде жалпы ерекше пәндік және жеке мақсаттар болып бөлінеді. Барлық деңгейде мақсаттар өзара байланыста іске асырылады, міндеттерден көрініс табады.

Ерекше пәндік мақсаттар-бұл мақсаттар оқушының бойындағы белгілі бір пәннің міндеттерін орындалуының нәтижесімен байланысты.

Жеке мақсаттар -бұл оқу пәндерінің нақтылы тақырыптарының мақсаттарын оқып

үйрену. Мұғалімдердің, әсіресе жаңашыл мұғалімдердің тәжірибелерін талдау оқу

материалдарын меңгерудің әрбір цикліне төрт дидактикалық мақсаттарға бөліп алуға

мүмкіндік береді.:

-оқу материалдарымен танысу және оларды алғаш бекіту;

-репродуктивті және продуктивті деңгейде оқу практикасы кезінде оқылғанды еске

түсіру және дағдылар мен іскерліктер мен мүмкіндіктерді қалыптастыру;

-білім мен мүмкіндіктерді бақылау;

Оқу әрекеттерінің көрсетілген мақсаттарына сәйкес білім беру мазмұнын таңдауда

төмендегідей мәселелерді есепке алғаны жөн.

-оқушының жеке тұлғасын бағдарлану;

-оқу материалдары қалыптастыруды ірі құбылыстар арқылы іске асыру;

-өзіндік зерттеу жұмыстарың іскерліктерін қалыптастыру;

-оқу үрдісі циклдерінің құралдар тұтастығының көрсеткіші оқыту циклдігінің

құралдары.

Оқыту құралдары деп ол оқушыға оқу материалдарын түсіндірген кезде қолданатын материалдық заттарды түсінеміз.

Оқыту міндеттері оқытудың маңызды құралдырының бірі болып саналады. Оқытуды оқу міндеттерінің көптеген түрлері қолданылады. Оқу тәрбиелеу үрдістерінің дидактикалық мақсаттарына сәйкес оқу міндеттерінде оқушының оқу әрекеттерінің шығармашылық және қайтадан жаңғырту жақтары орын алады. Мамандардың айтуы бойынша, оқушының шығармашылығын тек оқу материалдарын игерудің бастапқы сатысында байқалады.

Ал шын мәнінде оқушының шығармашылық әрекеттері,оқу үрдісінің барлық циклдерінде бірін-бірі ауыстырып, толықтырып оқытудын деңгейіне жоғарлатады.

Оқыту үрдісінің келесі бір көрсеткіші нәтижелелік. Ол Оқытудың циклдігі оқушының ең алдымен оқу материалының меңгеру

көрсеткіштер нәтижелері деңгейімен, білімдік және тәрбиелілік

тәжірибесімен байланысты. Оқу үрдісі

циклдерінің көрсеткіші осындай, оқытудың мақсаты, тәсілі және нәтижелілігі. Осыдан келіп оқу үрдісінің төрт циклін бөліп алуға болады.

Бастапқы цикл. Бұл циклдің мазмұны оқу материалдары мен жалпы үлгісін қолдану әдістерінің жалпы схемасын меңгеру болып табылады. Ол уақытының көп бөлігін алады. Осы циклде жаңа материал бойынша дәріс алу мен оны бекіту бір-бірімен қатар жүреді. Ол оқушының, жүйелі түрде қиындығы жағынан әр деңгейлі оқу міндеттерін шешкенде жүзеге асады.

Бастапқы циклді төмендегідей окыту мақсаттары іске асады: а) оқушының оқу материалының негізгі идеясы мен практикалық маңыздылығын, тақырыптар схемасы және оның негізгі мазмұнын талдау арқылы жете ұғынып,түсіну: б)алған білімнің қыр сырларын меңгеру және оны өмірлік тәжірибеде қолдана білу.

Оқу үрдісінің бастапқы циклде оқыту мен оқудың дидактикалық әрекеттестігі, оқу негізгі қасиеттермен материалдарының белгілерін талдау бағытталады. Бұрын меңгерілген үйретіліп тұрмыстық-дәстүрлі және ғылыми білімдер оқу-танымдық міндеттер мен оқушылардың білім алу мүмкіндіктерінің арасында қайшылық оқу мен дамудың қозғаушы күші болып табылады. Оқыту үрдісінің бұл циклі үш кезеңнен тұрады; 1)жаңа оқу материалдарын қабылдауға және бекітуге оқушыларды даярлау; 2)жаңа материалды мұғалімнің түсіндіруі арқылы немесе мәселелі міндеттерді шешу барысында оқу материалы мазмұнын қабылдау; Сондай-ақ оқу міндеттері оқыту жүйесі оқу құралы ретінде бастапқы кезеңінде төмендегідей мақсаттардың орындалуын қамтамасыз ету керек.

а)алдында меңгерген материал мен жаңадан өтіп жатқан материалды салыстырып

оқып үйрену;

б)оқушының оқытылып жатқан пән ұғымдар, заңдылықтар, туралы жалпы түсінігін

қалыптастыру;

в)оқу мен дамудың бірлігі;

г)оқу материалының қатар оқытылуы мен бекітілуі;

Бастапқы кезеңдегі оқу үрдісінің нәтижелілік белгілері: 1) оқып үйренгенді өз

бетінше қайталау; 2)жаңа білімді жаңа фактілермен дәлелдеу; 3)оқу материалының

негізгі, белгілерін саралау; 4)типті міндеттерді шешуге дайын болу. Бұл бастапқы

цикл С.НЛысенкова, Н.П.Гузик, В.Ф.Шаталов, И.Волков және басқа жаңашыл

мұғалімдердің жұмыс тәжірибесінен неғұрлым айқын көрінеді.

Екінші цикл. Бұл циклге өткен материалдардың барлығын қайталау мен оларды қолдану

әдістерін сараптау жатады. Бұл циклдің басты мақсаты, білімді пәнаралық оқу

практикасында әдістемелік түрде оқу практикасында қолдануды үйрену.

Оқыту мен оқудың дидактикалық әрекеттесуі тақырыпқа байланысты фактілер жинауға және оны талдауға бағытталады. Екінші циклде, оқушы алған білім мен оны қолдану,

білім мен дағдының қалыптасуы аясындағы қайшылықтарға мұғалім басты назар аударуы

қажет, бұл қарама -қайшылықтар және оның шешімдері бір деңгейден екінші деңгейге

нақты білімге өтудің негізгі факторы болып табылады, бұл цикл төмендегідей негізгі

кезеңдерден тұрады:

-алған білімдердің жалпы схемасын және қолдану әдістерін нақтылау;

-алған білімді пәндік сипаттағы практикада қолдану, қалыптастыру;

-оқу материалдар мазмұнында бұрын ұғынылмаған немесе түсінген мәселелерді талдау;

-оқытудың нәтижелілігі. Бұл циклде білімдерден фактілерге, фактілерден білімдерге өтудің жедел темпімен сапалы жэне жылдам түрде оқу міндеттерінің орындалуы мен өлшенеді. Бұл циклдің негізгі мазмұны түсініктерді жүйелеу, қорыту, іскерліктерді ірілендіру, алынған және меңгерілген білімді мұғалімнің көмегімен және өз бетінше пайдалану.

Білімдену мен оқытудың дидактаикалық әрекеттесуі, ұғынған түсініктермен іскерліктерді

салыстыруға бағытталады. Оқушылардың оқу және танымдық әрекеттер ұйымдастыру

үшін өмірлік жағдаяттарға ұқсас түсінікаралық және пәнаралық оқу міндеттері

қолданылады.

Бұл циклдің нәтижелілігін мынадан көруге болады: 1)мәселелерді және міндеттерді шешу

барысында оқушының өз бетінше оны шешудің жаңа әдістерін ойлап табуы. 2) алған

білімін кез-келген күтпеген жағдайда қолдана білу.

Қорытынды цикл. Оқу практикасынның тиімділігін бақылау көмегімен алдыңғы циклдегі

Нәтижелерді есептеп тексеру. Бұл циклде білімдердегі әлсіз және күшті жақтары

анықталады. Оқу пәніндегі меңгерілген тақырыптар мен бөлімдермен бұдан әрі қарай

жұмыс жасау жолдары белгіленеді.

Оқу үрдісінің бөлініп көрсетілген циклдері жақсы ажыратылады. Әрбір циклде

түсіністермерн ұғымдардың жаңа қасиет сапалары, жақтары, қасиеттері бар. Олар мұғалім

мен оқушының оқу материалымен жұмысының жаңа саласын ашуға әсер етеді. Оқу үрдісінің циклдері-имек секілді оқыту үрдісінің барлық жақтарын көрсетеді: мақсаты-оқыту әрекеті-білім беру мен білімдену нәтижесі. Оқыту үрдісін циклдік талдау оның

үрдісінің ерекшеліктерін анықтайды.

Бірінші ерекшілік-оқу үрдісі білім беру мен оқудың тығыз байланысынан құрылған.

Оқыту барысында бұл бөліктер арасында үйлесімді дидактикалық әрекеттестік пайда

болады. Бөліктердің өзара келісімділігі үрдістің қызметін қамтамасыз етеді. Осы екі

бөліктердің үйлесімділігі әрекет субъектілерінің қарым-қатынасында орын алып, оқыту

нәтижелілігі артырудың кейінгі жолы болып табылады.

Екінші ерекшілігі оқу үрдісінің дамып отыруы-динамика бұл оқытудың уақыт ішіндегі

циклдік қозғалысы. Оқу үрдісі циклдері оқытудың дидактикалық мақсаттарына қарай

басқарылады. Бір циклды басқасына өту оқытудың басқалардың келесі талабы болып табылады. Оқыту үрдісінің үшінші ерекшілігі оқушының белгілі бір ақпаратты ұғыну кезіндегі ішкі-сыртқы факторлардың қалай әсер еткенін бір көргенін бағалап білуге болмайды.

Оқу үрдісінде жоспарланған бағыттан ауытқулар да кездесі. Ол ауытқулар азайту үшін төмендегідей ережелер қолданады. Оқытуды басқаруга қажеті бұл бірінші бірінші ереже. Ең басты мақсатқа жету кездейсоқ пен жоспарланған. Жетістіктер мен болып мен болуға тиістілер арасынан бір ымыраға келуі керек.

Бұл екінші ереже мұғалім басты бағыттарды дұрыс таңдап алға нақты мақсат қойған жағдайда,оқу үрдісінде ауытқу мүмкіндіктері азаяды. Оқушының алдында жоспарға сай нақты әрі дұрыс мақсаттар қою, ол мақсаттардың орындалуын бақылау, оқушыға оң септігін тигізеді.