9. Палітычны лад вкл.

У XIV - XVI стст. Вялікае княства Літоўскае па форме праўлення было феадальнай манархіяй. На чале дзяржавы стаяў манарх, які называўся гаспадаром або вялікім князем. Ен ажыццяўляў заканадаўчую, судовую і адміністрацыйнагаспадарчую ўладу. У прыватнасці, вялікі князь кіраваў пытаннямі знешняй палітыкі, камандаваў узброенымі сіламі, выдаваў граматы і іншыя прававыя акты, ажыццяўляў вышэйшы суд у дзяржаве, валодаў правам заканадаўчай ініцыятывы і г.д. Але ж найболып важныя пытанні ён павінен быў вырашаць разам з Радай Вялікага княства Літоўскага1.

Рада як вышэйшы орган дзяржаўнай улады набыла сваё самастойнае значэнне ў 40-я гг. XV ст. У яе склад уваходзілі вышэйшыя службовыя асобы дзяржавы (ваяводы, кашталяны, старасты, гетман, канцлер, маршалак земскі), каталіцкія епіскапы і найбуйнейшыя феадалы, якія называліся панамірадай. Сябрамі Рады не маглі быць іншаземцы і простыя людзі.

Рада з'яўлялася пастаянна дзеючым дзяржаўным органам. Яна не мела строга акрэсленых паўнамоцтваў і магла вырашаць любое пытанне ўнутранага і знешняга жыцця дзяржавы. У прыватнасці, у кампітэнцыю Рады ўваходзілі выбранне вялікага князя, абарона дзяржавы, вырашэнне міжнародных спраў, абмеркаванне і прыняцце заканадаўчых актаў, заслухоўванне справаздач некаторых службовых асоб, разгляд найважнейшых судовых спраў і інш. У вьірашэнні бягучых спраў прымалі ўдзел 2 - 3 сябры Рады і гаспадар. Пры разглядзе асабліва важных дзяр-зкаўных спраў Рада збіралася ў поўным саставе.

Сойм - вышэйшы агульнадзяржаўны заканадаўчы орган - бярэ пачатак ад старажытных вечавых сходаў, якія пры феадалізме ператварыліся ў саслоўнакласавыя органы феадалаў. Пачатак рэгулярнага склікання соймаў адносіцца да XV ст.

У другой палове XVI ст. была зроблена спроба заканадаўча вызначыць кампетэнцыю сойма. Ён перш за ўсё разглядаў пытанні выбрання вялікага князя; аб вайне і міры; узаемаадносін з іншымі краінамі; прыняцця заканадаўчых актаў; устанаўлення новых падаткаў; разгляду крымінальных спраў, у якіх закраналіся інтарэсы дзяржавы наогул, вялікага князя ці знатных асоб.

Усе пытанні на сойме фактычна вырашаліся гаспадаром і панамі-радай, а прадстаўнікі павятовай шляхты толькі прысутнічалі пры гэтым. Аднак удзел шляхты ў рабоце сойма садзейнічаў прапагандзе ў паветах яго рашэнняў і выкананню прынятых пастаноў на месцах.

Гарады, якія атрымалі прывілеі,, вылучаліся з адміністрацыі ваявод і старастаў, у іх утвараліся органы гарадскога кіравання (магістрат) у спалучэнні з некаторымі элементамі самакіравання.

У магістрат (Раду) уваходзілі войт, бурмістры, радцы і лаўнікі. Войт стаяў на чале гарадской адміністрацыі і суда, прызначаўся на гэтую пасаду ўрадам з ліку феадалаў або гараджан і ажыццяўляў правасуддзе сумесна з сябрамі гарадской Рады і лаўнікамі (засядаіцелямі). Войт мог прызначыць сабе намесніка - лешт-войта. Памочнікам войта па кіраванні справаміі ў горадзе былі бурмістры, якія прызначаліся або зацвярджаліся войтам з ліку сяброў гарадской Рады.

У болыпасці беіларускіх гарадоў Рада складалася прыкладна з 6-20 чалавек. Як правіла, у яе ўваходзілі найболіьш багатыя купцы, кіраўнікі рамесных цэхаў, багатыя майстры-рамеснікі. У адных гарадах Рада выбіралася мяшчанамі, у другіх яе фарміраваў войт. Рада вызначала асноўны напрамак развіцця гарадскош гаспадаркі і кіравала пытаннямі добраўпарадкаваніня і ўтрымання ў баявой гатоўнасці абарончых збудавіанняў, займалася зборам сродкаў на гарадскія патріэбы, ажыццяўляла кантроль за іх расходаваннем і г.д.

10. Вышэйшыя органы улады ВКЛ.

У сістэме органаў дзяржаўнага кіравання значная роля належала вышэйшьш службовым асобам, паўнамоцтвы якіх рэгуляваліся пераважна звычаёвым правам. Маршалак земскі, напрыклад, з'яўляўся ахоўнікам парадку і этыкету пры вялікакняжацкім двары. Яго намеснікам быў маршалак дворны. Узброеньші сіламі дзяржавы кіраваў гетман найвышшы, які меў, асабліва ў час вайны, вялікія паўнамоцтвы. Яго намеснікам быў гетман дворны, або польны, які ўзначальваў частку войскаў, часцей за ўсё размешчаных пры граніцы, і знаходзіўся з імі ў полі. Дзяржаўную канцылярыю ўзначальваў канцлер, пры ім былі пісары, сакратары і іх памочнікі (дзякі).

Дзяржаўнымі фінансамі і скарбам загадваў падскарбій земскі. Яго намеснікам быў падскарбій дворны, а памочнікамі — скарбнікі і скарбавыя пісары.

Спецыфічнае становішча сярод службовых асоб займалі вялікакняжацкія дваране і ўраднікі. Яны непасрэдна неслі службу ў вялікага князя і вышэйшых прадстаўнікоў улады, выконвалі судовыя рашэнні, уводзілі ва ўладанне маёнткамі, рабілі рэвізіі (люстрацыі), спаганялі нядоімкі па падатках, сачылі за будаўніцтвам дарог, мастоў і інш.

Мясцовыя органы ўлады і кіравання на дзяржаўных землях будаваліся ў адпаведнасці з іх адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзелам. Да ўтварэння ваяводстваў і паветаў асобныя землі кіраваліся намеснікамі вялікага князя. Пры намесніках былі такія службовыя асобы, як ключнік, гараднічы, цівун, канюшы, ляснічы. Саслоўна-прадстаўнічымі органамі мясцовай улады выступалі павятовыя і ваяводскія соймікі. Мясцовыя органы ўлады мелі шырокія паўнамоцтвы і мала залежалі ад цэнтральных органаў. У сваёй дзейнасці яны кіраваліся агульнадзяржаўнымі нарматыўнымі актамі і мясцовым звычаёвым правам, а таксама актамі мясцовай адміністрацыі.

На тэрыторыі ваяводства прадстаўніком вышэйшай улады быў ваявода. Ён узначальваў адміністрацыйныя, гаспадарчыя, ваенныя і ў значнай ступені судовыя органы. Ваявода — буйны феадал з ураджэнцаў ВКЛ — пажыццёва прызначаўся вялікім князем і Радай. Бліжэйшым памочнікам ваяводы быў кашталян, які ўзначальваў войска галоўнага замка і апалчэнне.

Кіраўніком адміністрацыі ў павеце быў стараста, які таксама прызначаўся вялікім князем і Радай з ліку буйных феадалаў.

Ніжэйшым звяном у сістэме мясцовага кіравання (на ўзроўні воласці) былі дзяржаўцы — кіраўнікі дзяржаўных і вялікакняжацкіх маёнткаў. Да XV ст. дзяржаўцы называліся цівунамі. Яны мелі права вяршыць суд над усімі простымі людзьмі, якія жылі на падначаленай ім тэрыторыі. Гэтак жа, як ваяводы і старасты, дзяржаўцы неслі адказнасць за сваю дзейнасць перад урадам.

У магістрат (Раду) уваходзілі войт, бурмістры, радцы і лаўнікі.

У болыпасці беіларускіх гарадоў Рада складалася прыкладна з 6—20 чалавек. Як правіла, у яе ўваходзілі найболіьш багатыя купцы, кіраўнікі рамесных цэхаў, багатыя майстры-рамеснікі.

Прыватнаўласніцкія гарады былі ўласнасцю асобных князёў і паноў. Таму кіраванне ў іх залежала ад волі ўладальніка, які мог дазволіць утварэнне мясцовых органаў у адпаведнасці з магдэбургскім правам або прызначыць у горад свайго намесніка-кіраўніка.