1.Прадмет і задачы гісторыі дзяржавы і права Беларусі.

Прадметам навукі гісторыі дзяржавы і права Беларусі з'яўляюцца структура і кампетэнцыя дзяржаўных устаноў у іх гістарычным развіцці, а таксама вызыачэнне накірунку іх далейшага развіцця.

У розныя перыяды нашай гісторыі сутнасць дзяржавы акрэслівалася па рознаму.

Найболып паспаўсюджанымі пры камуністычнай уладзе былі такія: "дзяржава - арганізацыяўлады пануючага класа, якая мае прызначэнне аховы эканамічных і іншых грамадскіх адносін, адпаведных інтарэсам пануючага класа, і падаўлення супраціўлення варожых класаў".

«Дзяржава - тэрытарыяльны, суверэнны саюз грамадзян, утвораны з мэтай абароны іх жыцця, свабоды і маёмасці. Яе дзейнасць рэгламентуецца прававымі нор-мамі і правіламі маральных паводзін, выкананне якіх забяспечваецца сістэмай кіравання і выхавання». Асноўныя элементы дзяржавы: людзі, іх правы і абавязкі, іх культура; тэрыторыя і суверэнныя правы органаў дзяржавы на гэтай тэрыторыі; дзяржаўная ўлада; сваё права і сваё маральнае выхаванне.

У былым СССР доўгі час пануючым было наступнае вызначэнне: «Права - сістэма ўстаноўленых ці санкцыянаваных норм (правіл паводзін), якія выражаюць дзяржаўную, абумоўленую эканаміч-ным ладам грамадства волю пануючых у грамадстве класаў (у сацыяліспіычнай агульнанароднай дзяржаве -волю ўсяго народа)». Аднак для вызначэння паняцця «права» неаб-ходна акрэсліць не тое, якім яно было ў мінулым, а тое, якім яно павінна быць у будучым, і зародкі якога ёсць ужо ў сучасных нормах міжнароднага права, якое ўводзіцца ў нацыянальнае права мвогіх дзяржаваў. Права -гэта сістэма маральных і справядлівых агульнапрызнаных абавязковых нормаў, правілаў паводзін людзей у грамадстве і дзяржаве, выкананне якіх забяспечваецца налемсным выхаваннем, а ў неабходных выпадках, прымяненнем дзяржаўнага прымусу або пакарання за іх парушэнне.

Задача навукі гісторыі дзяржавы і права - вывучэнне гістарычнага ходу падзей у іх канкрэтнасці і храналагічнай паслядоўнасці, выяўленне асноўных заканамернасцяў развіцця структуры і дзейнасці органаў дзяржаўнай улады і праваадносін грамадзян, прававога становішча класаў, саслоўяў і розных сацыяльных груп насельніцтва, выяўленне і вывучэнне крыніц права, высвятленне развіцця асобных галін права: дзяржаўнага, адміністрацыйнага, цывільнага, крымінальнага, судова-працэсуальнага і інш.

2. Узнікненне і развіццё навукі і гісторыі дзяржавы і права Беларусі.

Першыя звесткі аб некаторых пытаннях дзяржаўнай палітыкі і права Беларусі даследчыкі знаходзяць у старажытных летапісах і хроніках.

3 канца XV - пачатку XVI ст. даследаванні па гісторыі дзяржавы і права вядуцца пастаянна. Так, напрыклад, у 1517 г. Ф.Скарынай былі надрукаваны кнігі "Бібліі", дзе ёсць аўтарскія прадмовы і пасляслоўі, у якіх выкладзены грамадска-палітычныя погляды і прававыя ідэі асветніка: крымінальныя законы ў Вялікім княстве Літоўскім павінны выдавацца з мэтай не толькі пакарання злачынцы, але і прадухілення злачынстваў. Палітычны ідэал ў Ф.Скарыны - асветная, гуманная і моцная манархічная ўлада. Правіцель павінен быць набожным, мудрым, адукаваным, дабрачынным, чулым у адносінах да сваіх падданых, справядлівым, кіраваць краінай у строгай адпаведнасці з законамі, сачыць за выкананнем правасуддзя.

Гусоўскі спрабуе знайсці палітычны ідэал не. ў Бібліі ці антычнасці, а ў айчыннай гісторыі. Ідэальны правіцель - вяліки князь Вітаўт, улічваючы яго дзяржаўную мудрасць, воінскую доблесць, справядлівасць.

М.Літвін у трактаце "Аб норавах татараў, літоўцаў і масквіцян", напісаным у сярэдзіне XVI ст. (выдадзены ў 1915 г. у Базелі на лацінскай мове), крытыкуе феадальны грамадскі лад і права. Суду павінны падпарадкоўвацца як простыя людзі, так і вяльможы і правадыры, бо ўсе маюць аднолькавыя правы. Да недахопаў судовай сістэмы адносіў адсутнасць апеляцыйных судоў, галоснасці. Мысліцель выкрывае адзін з самых істотных недахопаў сістэмы кіравання Вялікага княства Літоўскага - займанне адной асобай, як правіла знатнай, некалькіх адміністрацыйных пасад.

У другой палове XVI ст. вялікую ролю ў асвеце нашых суайчыннікаў адыгралі ідэі С.Буднага, які лічыў, што ўсе дзяржаўныя дзеячы павінны быць справядлівымі, праўдзівымі і добра ведаць законы.

Вялікі ўплыў на развіццё прагрэсіўных ідэй у галіне дзяржавы і права аказалі працы А.Волана. Яго вучэнне з'яўляецца істотным дасягненнем юрыдычнай думкі XVI ст. Свабоднымі людзьмі могуць быць грамадзяне толькі такой дзяржавы, у якой права ў роўнай ступені служыць усім. Волан перакананы, што зло прыходзіць не ад самога інстытута дзяржаўнай улады, а ад адміністрацыйных асоб, якія зло-ўжываюць сваім становішчам, парушаюць закон і інтарэсы "агульнага дабра".

Больш сістэматычна і мэтанакіравана праца па даследаванні гісторыі дзяржавы і права Беларусі пачала весціся пасля стварэння ў 1787 г. кафедры гісторыі права ў Ягелонскім універсітэце ў Кракаве. Асаблівыя дасягненні - ў XIX ст. Адной з першых значных работ гэтага часу стала манаграфія Чацкага "Аб літоўскім і польскім праве і г.д." Чацкі быў прыхільнікам і абаронцам нарманскай тэорыі паходжання славянскіх дзяржаў і права. 3 яго пунктам гледжання не быў згодны такі буйны даследчык гісторыі права, як І.Ракавецкі. У сваёй рабоце "Руская Праўда, або Права вялікага князя Яраслава", ён зрабіў спробу даказаць, што падабенства нормаў славянскага права з нормамі іншых народаў тлумачыцца не запазычваннямі, а падабенствам умоў жыцця.

Вялікае значэнне ў вывучэнні гісторыі дзяржавы і права Беларусі і Літвы маюць работы І.М.Даніловіча. У першай палове XIX ст. ім былі зной-дзены новая рэдакцыя Судзебніка 1468 г., спісы Ста-тута 1529 г. на старабеларускай мове, Супрасльскі летапіс, напісана некалькі навуковых прац. У сваіх кнігах і лекцыях вучоны зыходзіў з таго, што права Вялікага княства Літоўскага мела адзіную крыніцу са старажытнарускім правам.

Вялікае значэнне ў вывучэнні гісторыі дзяржа-вы і права феадальнай Беларусі мае польская гістарыяграфія. Асаблівую цікавасць выклікаюць працы А.Лявіцкага, А.Ябла-ноўскага, Е.Язерскага, С.Кутшэбы і інш. У адрозненне ад рускіх дваранскіх і буржуазных даследчыкаў боль-шасць польскіх навукоўцаў разглядалі заканадаў-ства народаў Беларусі, Літвы і Украіны як частку права Полыпчы.

Першымі вучонымі савецкага часу, якія сталі зай-мацца гісторыяй дзяржавы і права Беларусі, былі У.І.Шчэта і М.Доўнар-Запольскі.

Даследаванню гісторыі дзяржавы і права Беларусі прысвечаны работы такіх сучасных беларускіх на-вукоўцаў, як Я.А.Юхо, С.Ф.Сокал, Т.І.Доўнар, В.А.Шаўкапляс, В.А.Круталевіч, Г.В.Дзербіна, М.У.Сільчанка, І.А.Басюк, І.І.Марціновіч, С.П.Мар-гунскі, М.А.Слабодчыкаў і інш.