Дүние жүзіндегі резервтік валюта құрылымы, % есебімен

Валюта түрлері	Әлемдік нарықтағы үлесі (1992 ж.)
АҚШ доллары	55
Жапон йенасы	8
Басқа валюталар	37

Резервтік валюта қоры көп елдер қатарына экономикалық даму дәрежесі жоғары елдер жатады.

Соңғы жылдары жаңа индустриялық елдер де осы тізімге енуде. Солардың ішінен Тайвань мен Сингапурді ерекше атауға болады. Халықаралық валюталық қатынастар өте ірі банктер арасында жаңа электрондық құралдар көмегімен жүргізілетін несие беру, валютамен есеп айырысу инвестиция салу сияқты операциялар түрінде жүреді.

Халықаралық несие нарығы – елдер арасындағы өзара қарыз бен несие беру, төлем жасауды ұйымдастыратын келісімдер жүйесі болып табылады. Несие мемлекеттік және жеке болып ажыратылады. Мемлекеттік несие несие беруші мемлекеттің стратегиялық саясатына негізделеді, яғни сыртқы саяси басымдылығына тәуелді. Жеке несиелер өте жиі беріледі және ол экономикалық тиімділікті көздейді.

Халықаралық инвестиция нарығы – экономикалық даму дәрежесі жоғары елдердің өз қаражатының қомақты бөлігін неғұрлым даму дәрежесі төмен елдердің алдыңғы қатарлы өндіріс саласын дамытуға салу. Осы арқылы өздеріне де пайда табу мақсатын көздеген, ұзақ мерзімге жоспарланған экономикалық саясат. Ол тікелей және портфельдік инвестиция деп бөлінеді. Халықаралық инвестиция нарығында тікелей жеке инвестициялардың маңызы зор. Оларды ірі ұлтаралық бірлестіктер басқарады. (33 – кестені қаракңдар).

Ірі ұлтаралық бірлестіктер

№	Бірлестік аты	Қай елде орналасқан	Қызмет ету саласы	Шетелдік активтердің үлесі, млрд доллар
1. 2. 3. 4. 5.	«Ройял ДатчШелл» «Эксон» «IBM» «Дженерал моторс» «Хитачи»	Ұлыбритания Нидерланд АҚШ АҚШ АҚШ Жапония	Мұнай өнеркәсібі Мұнай өнеркәсібі Электроника Автомобиль Электроника	69 48 46 42 30

Тікелей инвестицияға шетелде кәсіпорындар ашу, оның ішінде еншілес компаниялар жйесін ұйымдастыру, өзара келісім негізінде бірлескен кәсіпорындар ашу, табиғат байлықтарын бірлесіп барлап – зерттеу, шетел қарыжысын қабыладған кәсіпорындарды сатып алу немесе жекешелендіру жатады. Тікелей инвестицияның осы кезге дейін жинақталған мөлшері 2 трлн доллар, оның тең жартысы АҚШ (үлесі 1/4), Ұлыбритания және Жапонияға (әрқайсысының үлесі 1/10) тиесілі.

Портфельдік инвестиция – шетелдік кәсіпорынның қызметін тікелей бақылауға мүмкіндік бермейтін акциялар, облигациялар және басқ да күрделі қаржының жұмсалу түрі.

Халықаралық инвестиция нарығында еуронарықтың үлесі күннен – күнге артып келеді. Алғашында еуронарық өткен ғасырдың 50 жылдарында Еуропа жерінде пайда болып, қазіргі таңда бүкіл дүние жүзін қамтып отыр. Бірақ жетекші орын әлді де Еуропа еншісінде. Оның ең ірі орталығы – Лондон. Оның үлесіне еуропалық қарыжының 1/5 –і келеді. Бұл көрсетікішке мүмкіндігі жағынан Жапония ме АҚШ жақындайды. Әсіресе, Токио мен Нью – Йоркте ораналасқан ішкі оффшорлық орталықтар күшеюде, Нью – Йорктегі бұл орталық 1981 жылы, ал Токиода 1985 жылы ашылды. Оффшорлық орталықтағы барлық қаражат шаралары дүние жүзінің кез келген бөлігінде, сол елдің банк және салық жүйесі бақылауынан тыс, ел экономикасынан тәуелсіз, дербес жағдайда жүргізіледі. Еуропа, Жапония, АҚШ – тан кейінгі ірі қаражат орталықтарына –Сингапур мен Сянган, сондай – ақ Кариб теңізі аймағындағы елдер; багам әжен Кайман аралдары, Панамаа жатады.

Қазақстан экономикасының дамуында егемендік алғаннан бастап, шетелдік несиелер мен инвестициялар белсенді пайдаланыла бастады. Ресми көмек ауқымында Қазақстан 2,8 млрд доллар көмемінде несие туралы 49 келісім жасады. 1993 – 1999 жылдары оның 1,7 млрд доллары игерілді. Республикаға көрсетілген көмектің 53%-ы Әлемдік Банкке, 18,3% -ы Азиялық Даму банкіне, 17,3% -ы Жапония мемлекетінің үлесіне тиеді. Ал тәуелсіздік алғаннан берігі Қазақстан экономикасына шетел инвестициясының келуі 10 млрд доллардан асты. Жарияланған деректер бойынша, инвестиция құрылымының 49% -ын тікелей, 1% -ы портфельдік инвестиция, ал 28% -ын несие, 22% -ын халықаралық қаржы ұйымдарының заемы құрайды. Тікелей инвестицияның 60% -ы мұнай өндіру мен өндеуге, 10% -ы түсті металлургия, 5% газ өндіру саласына, ал қалған бөлігі қара металлургия, пайдалы қазбаларды барлау, тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы және жаңа технологияларды енгізу мен ғылымды қолдау салаларын дамытуға салынды. Шетелдік тікелей инвестицияның Қазақстан экономикасына салыну мөлшері бойынша 1 – орында Жапония – 25,4 %, 2 – орынды АҚШ – 21,5%, 3 – орынды Ұлыбритания - 17%-ын иеленді.

ТМД және Балтық жағалауы елдері бойынша халықаралық несилелік рейтинг берілген елдер арасында Қазақстан Ресейден кейінгі 2 – орын алады. Әлемдік Банктің 1999 жылғы мәліметі бойынша, дүниежүзілік несиелік рейтингте Қазақстан алғашықы 20 мемлекеттің қатарына енгізілген.

Сұрақтар мен тапсырмалар.

1. Халықаралық қаржы – қаражат қатынастары жүйесіне не кіреді? 2. Валюта дегеніміз не? 3. Қазақстанның ұлттық валютасының әлемдегі, кең тараған валюталармен ресми курсы қандай? 4. Қазақстанның қаржы – қаражат саясатының болашақ бағыты қандай? 5. Еліміздің сыртықы қарызының мөлшерін азайтудың қандай жолдары бар деп ойласыздар?

Әдебиет:

1,2,3,6,7,9,10.

Дәріс №4. Саяси сипаттағы экономикалық – географиялық мәселелер. (2 сағ.)

Саяси сипаттағы экономикалық – географиялық мәселелер. Адамзат қоғамы дамуында айрықша окиғаларға толы болған XX ғасыр шиеленіскен, шешімі кезек күттірмейтін ғаламдык проблемаларымен де әйгілі болды. Ресей географы В.П. Максаковскийдің аныктамасы бойынша, галамдық проблемалар деп букіл дүние жүзін, бүкіл адамзатты қамтитын, оның қазіргісі мен болашагына қауіп төндіретін және өзінің шешілуіне бірігіп жұмсауды, барлық мемлекеттер мен халықтардың біріккен әрекетін талап ететін проблемаларды атайды.

Ғаламдық проблемалар сипаты жағынан әр түрлі болады, олардың негізгілерінің катарында бейбітшілік пен қарусыздану, экологиялық, энергетика және шикізат проблемаларын, демографиялық және азық-түлікпроблемаларын атауға болады. Ғаламдық проблемалар бұл аталғандармен шектелмейді, іс жүзінде олардың саны әлдеқайда көп. Мысалы, қазіргі кезде ғарышты бейбіт максатта игеру үшін дамушы елдердің артта калушылығын жою, қатерлі аурулардың таралмауы проблемалары жағынан жоғарыда аталғандардан ешбір кем түспейді. Ғаламдық проблемалардың пайда болуына және одан өрі шиеленісуіне көптеген факторлар әсер етеді:

1. жаппай қырып-жоятын кару түрлерін молайту нөтижесінде адамзат өркениетшің тіршілігіне кауіп тенуі;

2. адамның шаруашылык өрекетінің табиғи ортаға кері ықпал етуі арқылы экологиялық жағдайдың нашарлауы;

3. дамыған елдер мен дамушы елдердің әлеуметтік-экономикальщ даму деңгейлері арасындағы алшақтьщтың үлғаюы;

1. табиғат ресурстарын пайдаланудың күрт артуы.

Жалпы алғанда, адамзаттың тіршілік ортасының әкологиялык күрт езгерістерінен ғаламдық проблемалардың шиеленісуі өз кезегінде калыптасып келе жатқан халыкаралык қоғамдастықтың біртүтастығының бүзылуына және адамзат өркениетінің өзін-өзі жоюына қауіп туғызуы мүмкін.

Ғаламдық проблемалар өзара тығыз байланысты. Мысалы, энергетикалык және шикізат проблемалары әкологиялык проблемамен, ал экологиялык проблема демографиялық проблемамен, демографиялык проблема өз кезегінде азық-түлік проблемасымен және т.б. өзара байланысты. Осы проблемалар ішінен бейбітшілікті сақтау проблемасын бірінші кезекке коюға болады, себебі Жер бетінде тіршіліктің сақталуының өзі тікелей бейбітшілікке тәуелді екендігі сендерге түсінікті. Бейбіт өмір жағдайында карулануға жүмсалып жаткан қыруар қаржыны шешімін таппаған баска өлеуметтік проблемалардың қажеттігі үшін пайдалануға мүмкіндік туған болар еді.

Экологиялық проблемаларды ғаламдык сипатьша карай екінпгі кезекке коюға болады. Өйткені адамзат тіршілігінің болу-болмауының өзі экологиялық проблемаларды шешу мен оның алдын алуға тікелей катысты болып отыр.

Демографиялық және азык-түлік проблемасы өзара бір-бірімен және экологиялық проблемамен, сондай-ак шикізат проблемасымен де тығыз байланысты. Азык-түлік жөне шикізат проблемасы дамушы елдердің артта калушылығын жою проблемасымен астасады.

Дүниежүзілік мүхит проблемасы баска ғаламдьщ проблемалармен тығыз байланысқан; мүхит ресурстарын пайдалану шикізат, энергетикалық жөне азык-түлік проблемаларын шешуге көмектеседі. Түптеп келгенде, бүл проблемалардың барлыгын бүкіл адамзат баласы бірлесе отырып, түбегейлі түрде шешуі қажет.

Жаңа дүниежүзілік соғысқа жол бермеу проблемасы. Адамзаттьщ ғаламдык проблемалары арасында Жер шарында бейбітшілікті сақтау және жаңа дүниежүзілік соғысқа жол бермеу проблемасы аса маңызды орын алады. Өйткені бүгінгі танда Жер шарында жинакталған кдру-жарактың ең соңғы үлгілері санаулы сағаттарда-ақ миллиондаған адамдардың өмірмен қоштасуына жеткілікті. Адамзат тарихында соғыс өрқашан орасан мол адам шығынын әкелген. Шамамен алғанда, осы кезге дейін өлемде 14 мъщдай соғыс болып, соның нэтижесінде 3 млрд-тан астам адам опат болған. Адам қоғамы дамыған сайын соғыстар өкелген зардап пен қайғы-қасірет те молая түскен. Мысалы, дүние жүзі бойынша XVII ғасырда шамамен 3,3 млн адам, XVIII ғасырда 5,4 млн адам, XIX ғасырда 5,7 млн адам соғыс қүрбаны болса, XX ғасырдағы Бірішпі дүниежүзілік соғыста 20 млн адамның, ал Екінші дүниежүзішк соғыс кезінде 50 млн адамның өмірі қиылды. Бүдан баска XX ғасырда аймақтық жанжалдар, жеке елдердегі азамат соғыстары, үлт араздығы да орасан зор адам шығынына (100 млн адам) алып келді.

Қазіргі кездегі күрлыкаралык зымырандар бірнеше минутта белгіленген нысанаға түсіп, ол жердегі тіршілікті жоя алатын мүмкіндікке ие. Ңару-жарақ өндірісінде ғылым мен техниканың ең соңғы жетістіктері пайдаланылып, жаппай қырып-жоятын карулардың жаңа түрлері ойлап-табылуда. Бүл адамзат өркениетінің дамуы барысында бүрын-соңды болып көрмеген кауіпке себепші болуда. Адамзат тарихындағы ең сүрапыл кару түрі болып есептелетін ядролық каруды иемденген елдер саны да артып келеді. Қазіргі кезде Жер шарында жинакталған ядрольщ карудың куаты тіршілік атаулыны түгел жоюға мәлшерден асып түседі.

Ғалымдар ядролык қаруды пайдалану Жер шарындағы климаттык жағдайдың түбегейлі өзгерісіне ("ядролық қыс") өкелетінін анықтап отыр.

Алысқа бармай-ақ, Чернобыль атом электр станциясындағы жарылыс ядролык апат зардаптарының бір елдің деңгейінде калып қоймайтындығын тағы да дәлелдеді. Сондьщтан бейбітшілікті сақтау мен жаңа дүниежүзілік соғысты болдырмауда ядролық каруға ие мемлекеттердің бүл карудан бас тартуы аса маңызды болып табылады. Қазакстан Республикасы — ядролык қарудан өз еркімен бас тарткан дүние жүзіндегі бірден-бір ел.

Жаппай қарулану және әскери шығындар. Қазіргі кезде әскери шығындар көлемі адамзаттың ең кедей белігшің табысьшан бірнеше рет асып түседі. XX ға-сырдың соңына карай дүние жүзі бойынша әскери шығындардың жылдьщ мөлшері 1 трлн АҚШ долларынан асып түсті. Бүл карулану үшін минутына 1,9 млн доллар қаржы жүмсалады деген сөз. Дүние жүзінде ғылыми-зерттеу жөне тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға бөлінетін каржының 25—30%-ын өскери максаттағы жобалар құрайды. Әскери саланың үлесіне дүниежүзілік инвестиция көлемінің 1/3 бөлігіне жуығы тиесілі. Сонымен қатар дүние жүзі елдерінің өскер катарында бүгінгі таңда 25 млн-ға жуық адам бар, олардың барлығы дерлік жұмысқа жарамды, денсаулығы мықты адамдар. Осыншама адам Германия сияқты жоғары дамыған елдің экономикалық белсенді халкының санына тең. Демек, бүл көрсеткіш халықтың өлеуметтік-экономикалык мүмкіндігін шектеп, баскд да көптеген ғаламдык проблемаларды шешуді тежейді. АҚШ-тың әскери шығындарының жиынтьщ ішкі өнімдегі үлес салмағы төмен болғанымен, бүл максатка жүмсалған каржы келемі жөнінен дүние жүзінде алдыңғы орын алады. АҚШ-тың дүниежүзілік әскери шығындар көлеміндегі үлесі 30%-ға жетеді. 1998 жылы Жапонияда әскери шығындардың жиынтык ішкі өнімдегі үлесі 1 % болса, Эритрея мемлекетінде бүл көрсеткіш 36%-ға жуық болды. Дамушы елдерде өскери шығын мөлшері жоғары, мүның басты ерекшелігі олардың әлеуметтік-экономикалық артта қалушылығын жоюға мүмкіндік бермейді. Мысалы, мешеу елдердегі өскери техника мен қару-жаракты сатып алуға жүмсалатын каржы азық-түлікпен қоса есептегендегі барльщ тауарлардың күнынан өлдеқайда жоғары. Жалпы алғанда, дүние жүзінде кару-жарак саудасының көлемі біртіндеп азаюда. Мысалы, 1984 жылы әлемдік кару-жарақ саудасының көлемі 57 млрд АҚПІ долларын қүраса, XX ғасырдың соңына қарай 25 млрд доллар шамасында болған. Соған карамастан соңғы жылдары аймақтық жанжалдардың ушығуы қару-жарақ саудасының көлемін үлғайтуы мүмкін.

Елдің әскери қуатын арттыруға бағытталған милитаризм (латынша тііііагів — өскери) әкономика, саясат және идеологияның басын қосатын біртүтас жүйе болып табылады. Милитаризмнің қазіргі керінісі — дүние жүзіндегі ірі елдердің барлығында дерлік қалыптасқан аса куатты әскери-өнеркәсіптік кешендер (ӘӨК). Оның негізінде корғаныс мекемелерінің тапсырыстарын орындайтын өскери әкономика дамиды. Әскери өндірістің дамуы жөнінен дүние жүзінде көрнекті орын алатын Ресейдін ғылыми-өндірістік мүмкіншілігі өте жоғары, мүнда 2 мыңнан астам өскери көсіпорын бар.

Қазіргі кезде әскери экономиканы демилитаризация жасау, яғни бейбіт максаттагы өнім шығаруға көшіру аса маңызды өрі өте күрделі мөселенің біріне айналып отыр. Өскери өндірісті күнделікті адам түрмысына қажетті өнімдер жасауға көшіруді конверсия деп атайды. Конверсия жартылай (жаңа өнімдерді өндірісті кеңейту есебінен жасау) және толык. (тек кана күнделікті сүраныска ие өнімдерді шығару) жүргізілуі мүмкін.

Конверсияны жүзеге асыру барысында экономикальщ (түсетін пайда көлемінің азаюы), техникалык (өндірісті жаңа өнімдер өндіруге бейімдеп, қайта қүру) жөне өлеуметтік (жүмыс күшін кыскартумен байланысты наразылықтар) кедергілер болатыны сөзсіз. Соған карамастан конверсиялык көсіпорындардың өнімдері аса сапалылығымен көзге түседі.

Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Ғаламдык проблемалар дегеніміз не? Оларды бірігіп шешу кажеттілігін немен түсіндіруге болады? 2. Ғаламдык проблемалардың шиеленісуіне кандай факторлар ыкпал етеді? 3. Өлемде бейбітшілікті сактау проблемасын_шешуде Қазакстан кандай кадамдар жасады? Жауаптарыңды накты мысалдармен дөлелдеңдер. 4. Дамушы елдерде әскери шығындарға неліктен көп каржы белінеді? 9-кесте деректері негізінде Эритреяның әскери шығыны АҢНІ пен Үлыбританияньщ өскери шығынынан көп деген пікірге келуге бола ма? Сандьщ есептеу корытындысы бойынша жауаптарыңды дөлелдендер. 5. Конверсия дегеніміз не? Танк өндірісін бейбіт максаттагы кандай өнімді шығаруға бейімдеуге болады?

Әдебиет:

1,2,3,6,7,9,10.

Дәріс №5. Экономикалық сипаттағы экономикалық – географиялық мәселелер. (2 сағ.)

Елдердің экологиялық-экономикалық типтері. Шаруашылықтың қоршаган ортаға зиянды өсерін азайту максатында өндірістің аумактық-салалык қүрылымын өзгерту, жаңа технологияларды енгізу, калдықтарды еңдеу мен залалсыздандыру шаралары жүргізілуі қажет. Экономикалык даму деңгейінің өр түрлі болуы елдердің әкологиялык проблемаларды шешу мүмкіндігін де түрліше етеді. Іс жүзінде елдің экологиялық саясатының накты экономикалык жағдайға тәуелді болатыны белгілі.

Осы уақытқа дейін табиғи байлықты өте ысырапсыз пайдаланудың салдарынан табиғаттың тепе-теңдігі бүзылды. Өсіресе біздің республикамыз экологиялык. апатты аймак. болып табылатындыктан ғаламдык, түрғыдағы ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, табиғаттың тепе-теңдігін сактау максатымен бағдарлама жасау керек.

Жалпы алғанда, дүниежүзілік шаруашылыктың қоршаған ортаға тікелей әсер етуінен болатын шығын әлемдік ЖЮ-нің 5—8%-ын қүраса, табиғатты корғау мен калпына келтіруге бөлінетін қаржы өлемдік ЖІӨ-нің бар болғаны 1%-ын ғана қүрайды. Өрине бүл көрсеткіш елдер бойынша алшактық жасайды. Бүл Б.Н. Зимин үсынған елдердің экологиялық-экономикалык топтамасынан айқын көрінеді:

1) экономикалық дамуы өте төмен деңгейдегі мешеу елдер; мұнда "экологияландыру" үғымын елде жүмыс істейтін шетелдік кәсіпкерлер есебінен жүргізілетін табиғат корғау шараларымен ғана байланыстыруға болады. Экологиялык талаптарды орындауға шакыру жергілікті түрғындар тарапынан қарсылық табуда;

2. даму деңгейі төмен елдер; мүнда табиғат қорғау шаралары шетелдіктер көмегімен ғана жүзеге асады. Экологияға қарсылық ресми түрғыда емес, жекелеген аудандардағы наразылык түрінде көрінеді. Бүл топтағы елдер экологиялык шараларға, өдетте ЖҮӨ-нің 0,4%-ын ғана жүмсайды;

3. экономикалық даму деңгейі орташа елдер табиғатты корғау мен ресурстар байлығын сактауға катысты өрекетті каржыландыруға ЖҮӨ-нің 0,5—1,3%-ын беледі. Экологиялық шаралар қоршаған ортаға аса кауіпті өндіріс салаларына қатысты ғана жүзеге асырылады;

4. экономикалық даму деңгейі жогары елдер; ЖҮӨ-нің жан басына шаккандағы көрсеткіші орташа 6 мың АҚІП долларына тең болатын бұл елдерде экологиялык. Шараларды каржыландыру үлесі 1,3%-ды күрайды. Экономикалық жағынан тиімді болатын табиғат қорғау шаралары жүргізіледі, бірақ ластану көздерін мүлде жою қымбатка түсетіндіктен экологиялық проблемалар толығымен шешілмеген;

5. экономикальщ даму деңгейі өте жогары елдердің өндірісті түгелдей дерлік экологиялык, тиімді жаңа технологияларға көшіруге, ластану кездерін залалсыздандыруға каржысы жетеді. Бүл топтағы елдер зиянды көсіпорындарды даму- шы елдер аумағына көшіруде, мүның өзі дүние жүзіндегі экологиялык жағдайды одан әрі нашарлатуда;

6) табигатты қорғау және ресурс байлықтарын сақтаушы техпологияларды енгізудің озыц тәжірибесі бар елдер қалдықсыз технологияға толығымен көшкен. Швейцария төрізді кішігірім елде мүмкін болган бүл төжірибе шаруашылық күрылымы өте күрделі үлкен елдерде қолданыс таба алмайды.

Жаңа геоэкологиялық стратегия. Экологиялык апаттың алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру табигатты тиімді пайдалану үрдісіне жаңа көзкарасты талап етеді. Жоғары дамыған елдердің XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап ресурс байлықтарын сақтаушы технологияларга көшуі шикізат бағасының артуына жөне экологияльщ талаптардың күшейтілуіне алып келді. Көптеген ғалымдар дамушы елдер жагдайында "батыстық үлгіні" каз-калпында енгізу мүмкін еместігін айтады. Бүл елдердің өлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерінің әр түрлі болуымен және түрғын халыктың өзіндік ерекше-ліктерімен (әдет-ғүрпы, діни нанымы мен өмір салты) түсіндіріледі. Сондыктан дамушы елдердің өзіндік экологиялыц саясатының балама жолдарын карастыруы сөзсіз.

Ресурс сактаушы және қалдыксыз технологияларды дамушы елдерде жаппай енгізу шаруашылыктың салалык жөне аумактық қүрылымын түбегейлі езгертпейінше мүмкін емес. Бүл акыр соңында еңбек өнімділігінің артуына, өндірістің экологиялык қауіптілігін азайтуға себепші болар еді.

Шаруашылык қүрылымын қайта күру байырғы енеркәсіптік аудандардың мамандану бағыты мен жаңа аудандардың игерілу сипатын езгертіп, еркін экономикалык аудандардың калыптасуына, технополистер мен баска да ғылыми-өндірістік бірлестіктердің пайда болуына апарып сокты. Индустрияльщ кезеңде басым болған жаппай өндірістің орнын ендігі жерде өр түрлі жөне сапалы өнімдер жасауға бағдарланған өндіріс алмастыра бастады. Бүл өз кезегінде, алдыңғы қатарлы күрал-жабдык пен өндірісті үйымдастырудың жаңа үлгілерін (компьютерлік дизайн, робот техникасы) пайдалануды кажет етті. Соның нәтижесінде жаңа индустриялы елдер мен жетекші дамушы елдерде "экспорттык өндіріс зоналары" калыптасып дамуда.

ІПаруашылық қүрылымының түбегейлі езгеруі (шикізатты көп кажет ететін салалардың кысқаруы, өндірістің жаңа сипатка көшуі) қызмет көрсету сала-сының үлесінің күрт артуына жағдай жасады. Бүл салада жүмыс істейтіндер саны жылдан-жылға өндірістен кыскарған жүмыс күші есебінен де есуде. Әсіресе халыкаралык туризмнің біркатар елдерде жедел қаркынмен дамуы халыктың әлеуметтік жағдайларының жақсаруына, жергілікті жердегі көлік қатынасы мен туристерге кызмет көрсету сапасының артуына алып келді.

Түрақты даму концепциясы. Адамзат өркениеті дамуының материалдык негізі болып табылатын дүниежүзілік шаруашылык коршаған ортаға барған сайын күшті әсер етуде. Жекелеген елдердің коршаган ортаға зиянды ықпалының аукымы, ең алдымен, экономикасының даму деңгейімен анықталады. Соңғы онжылдьщтарда дамушы елдердің басым көпшіліғі қаркынды даму үстінде, бүл өз кезегінде адамзаттың табиғи ортаға әсерін күшейте түсуде. Қазіргі таңда дүние жүзі кауымдастығы коршаған ортаны қорғау мөселелерін бірлесе шешу қажет-тілігін түсінді деуге болады.

Сонымен түрақты даму концепциясы өзара тығыз байланысқан үш күрамдас бөліктің: экожуйелерді пайдалану, тиімді экономика, әділетті қогамның басын біріктіреді. Ал түрақтылық принциптері табигат, экономика жөне әлеуметтік элементтерді біртүтас жүйе ретінде қарастырады. Географияның түрақты даму концепциясына қатысты аталған бөліктердің кеңістіктік таралу зандылықтарын зерттеуімен аныкталады. Олардың кеңістіктік үйымдасу сипаты өзіндік заңдылықтары жөне аумақтық айырмашылықтары бар табиги-аумактык кешендер түрінде болады. Сондықтан түракты даму концепциясын елдердің экология саласында ғана емес, халыкаралык карым-катынастар жүйесіндегі бағыт-бағдарын да анықтайтын қүжат деуге болады.

Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Шаруашылықтың аумактык және салалық құрылымына экологияландыру калай ықпал етеді? Нақты мысалдар келтіріңдер. 2. Қазақстанда экологиялык зиянды өндірістер катарына кандай салалардың кәсіпорындарын жаткызуға болады? Олардың зиянды әсерін азайту үшін кандай шаралар жүзеге асырылуда? 3. Дүние жүзі елдерін қандай экологиялык-экономиқалық топтарға бөледі, топтастыруда қандай көрсеткіш негізге алынған? 4. Қазақстан кай экологиялык-экономикалық топқа жатады деп ойлайсыңдар? Жауаптарыңды накты мысалмен дөлелдеңдер. 5. Жаңа геоэкологиялык стратегиянын мәнісін түсіндіріңдер. Біздің ел жағдайында бүл мүмкін бе? 6. Тұракты даму концепциясының мәнісі неде? Адамзат коғамының казіргі даму кезенінде оны жүзеге асыруға бола ма?

Әдебиет:

1,2,3,6,7,9,10.

Дәріс №6. Әлеуметтік және аралас (ғылыми, қоғамдық, білім және денсаулық) сипаттағы экономикалық – географиялық мәселелер. (2 сағ.)

Шикізат қорының шектеулілігі. Адамзат қоғамының даму тарихы — бүл, ең алдымен, алуан түрлі ресурстарды пайдалану тарихы. Табиғат коғам дамуының барлык кезеңдерінде адамның мекен ортасы болумен катар, оны тіршілігі мен шаруашылык өрекетіне кажетті ресурстармен қамтамасыз ететін шикізат көзі болып келеді. Адамзаттың шикізатты пайдалану ауқымы мен деңгейі қоғамның әлеуметтік-экономикалық кажеттіліктерімен анықталды, яғни шикізат түрлеріне сұраныс Жер шарында халық санының өсуімен, өндірістің карқынды дамуымен байланысты жылдан-жылға арта түсуде. Мысалы, соңғы XX ғасыр ішінде жер койнауынан адамзаттың бүкіл тарихында өндіргенінен әлдеқайда кеп пайдалы казбалар алынган. Тек соңғы жүз жылдың езінде ғана казба отын түрлерін түтыну мөлшері 30 есеге жуык арткан. Қазіргі кезде адамзаттың жыл өткен сайын артып келе жаткан сүранысын өтеу үшін бүрынғыға қарағанда әлдекайда көп шикізат қажет болуда. Мүның өзі шикізат пен энергетика проблемасын аукымы жағынан ғаламдық проблемалар қатарына жатқызуға себепші болып отыр.

Қазіргі кезде аса маңызды энергетикалык жөне минералды шикізат түрлерінің қоры шектеулі екендігі белгілі болып отыр ( -кестені караңдар).

Энергетикалық проблема. Энергетикалык ресурстар өндірісінің монополиялануы, түтыну салаларының каркынды дамуы әнергетикалық шикізаттың тапшылығына жөне олардың бағасының күрт артуына себепші болуда. Шикізат түрлерін өндіру және тасымалдау барысында экологиялык талаптарды орындау қажеттілігі энергетикалык проблеманы ушықтыра түсті. Бастапкы энергетикалық ресурстар қатарына жататын мұнай, табиғи газ, көмір, жанғыш тактатастар, шымтезек, ағаш, су ресурстары қорының шектеулі болуы калпына келетін немесе сарқылмайтын балама ресурс түрлерін пайдалануды жеделдетті.

Қазіргі кезде дүние жүзінің 40 елінде АЭС бар немесе салынып жатыр, олардагы блоктардың жалпы саны 445-ке жетіп отыр. Олардың үлесіне дүние жүзінде өндірілетін әлектр энергиясының 17%-ы тиесілі. Кейбір елдерде АЭС-тердің электр энергиясы өндірісіндегі үлесі басқа энергия көздерімен салыстырганда басым бола бастады. Мысалы, Францияда бүл көрсеткіш 77%-ға, Литвада 83%-ға тең. Осыған карамастан көптеген елдерде АЭС салуға карсы коғамдык козғалыстар жүмыс істейді. Олар атом әлектр станцияларындағы ақаулардың жойқын экологиялық апатка соқтыру жағын жөне радиоактивті қалдыктарды қоршаған ортаға зиян келмейтіндёй жағдайда жүздеген жылдар бойы сақтауға мүмкіндік беретін коймалардың жоқтығын алға тартуда.

Балама энергетикалық ресурстарды (Күн сөулесін, Жердің ішкі энергиясын, толкындардың, желдің күшін) пайдаланып жүмыс істейтін станциялардың болашағы зор деп есептеледі. Бүл олардың қорының қалпына келу мүмкіндігімен немесе мүлде саркылмауымен, коршаған ортаға зиянды өсерінің аздығымен түсіндіріледі. Дегенмен мүндай қүрылыстарды салу салыстырмалы түрде кымбатка түсетіндіктен, онша кең таралмаған.

Шикізат тапшылыгын жою жолдары. Өнеркөсібі жоғары деңгейде дамыған елдердің шикізат түрлеріне сүранысы, негізінен, дамушы елдер есебінен қамтамасыз етіледі. Маңызды шикізат түрлерінің барлығын дерлік сырттан әкелетін Жапонияны былай койғанда, салыстырмалы түрде энергетикалық жөне минералды шикізат түрлеріне бай АҚШ-тың өзі темір кенінің 1/3 бөлігін, бокситтің 90%-ға жуығын сырттан сатып алады.

Шикізат корының азаюы геологиялык барлау жүмыстарының кең аукымда жүргізіле бастауына себепші болды. Соның нәтижесінде Дүниежүзілік мүхит түбінен темірдің, марганец пен мыстың, кобальттың ірі кен орындары табылған. Ал көптеген елдер мүнай мен газды теңіз қайраңдарынан 5—6 км-ге дейінгі тереңдікте өндіруді игерді. Соған карамастан дамушы елдердің жер койнауында өлі коры аныкталмаған шикізат түрлері болуы мүмкін.

Шикізат тапшылығы проблемасын шешу үшін казіргі кезде жаңа кен орындарын игерумен катар, шикізат түрлерін жасанды жаңа материалдармен алмастыру, металл сынықтарын кайта корытып, пайдалану, кағаз кикымдарын екінші рет өвдеу төрізді шаралар пайдаланылуда. Мысалы, қазіргі кезде өндірісте пайдаланылатын металдардың 30%-дан астамы қайта корытылған металл сынықтары болып табылады. Сонымен шикізат қорының шектеулілігіне, неғұрлым арзан пайдалы казбалардың болашакта саркылатындығына байланысты шикізат пен энергияны үнемдеу, ресурс сактаушы технологияларды кеңінен пайдалану қажеттілігі туындайды. Бүл маңызды проблеманы шешуде елдер халықаральщ деңгейде ынтымактасуы кажет.

Адамзаттың ғаламдык проблемалары, өсіресе өлеуметтік-экономикалык даму деңгейі төмен елдерде айқын көрінеді. Сондыктан демографиялық жөне азык-түлік проблемаларын дамушы елдер мысалында карастырамыз.

Демографиялық проблема. Жер шарында адам санының өсуі шикізатты пайдалану мөлшерінің артуына, коршаған табиғи ортаның жай-күйіне елеулі түрде ыкпал етеді. Демографиялык даму үғымына халық санының артуы ғана емес, урбандалу, боскындар проблемасы жөне үлттар арасындағы қары.м-қатынастар төрізді сан-салалы мөселелер енеді. Сондыктан ғаламдығ. демографиялық проблеманы демография, экономика жөне саясаттың өзар;-күрделі байланыстары түрғысынан талдап, қарастыру қажет.

Қазіргі кезде Жер шарында 6 миллиардтан астам халық түрады. Халык сань: әсуінің қазіргі қаркыны сакталса, дүние жүзі халқының саны 49 жылдан сок екі есеге үлғаяды. Жалпы алғанда, тарихи кезеңдерде дүние жүзі халкынын ек: еселенуі үшін кажет уақыт барған сайын қыскарып келеді. Бүл қүбылыс алғаіи рет 1500 жылы байқалса, екінші рет 300 жылдан соя (1800 ж.), үшінші рет 100 жылдан соң (1900 ж.), ал төртінші рет 85 жылдан соң (1985 ж.) кайталанып отырған. Дамушы елдерде халык санының екі есеге артуы үшін тіптен аз уакьгг керек. Мысалы, Африка халкы 29 жылдан соң, Латын Америкасы халкь: 39 жылдан соң, Оман халкы 18 жылдан соң, Чад халқы 20 жылдан соң еь;і еселенсе, жалпы Еуропа үшін бүл үрдіске 500 жыл, Испанияға 6931 жыл кажет болар еді. Дамушы елдер мен дамыған елдер халқының арасалмағы XX ғасырдык 50-жылдарында 1:2 болса, 1985 жылы 1:3; ал XXI ғасырдың бас кезінде 1:4 болады деп күтілуде.

Халык санының, әсіресе дамушы елдерде өте жоғары қаркынмен есуі жан басына шаққандағы еңделетін жер көлемінің азаюына және азық-түлік тапшылығына себепші болады. Мешеу елдердің даму мүмкіндіктері шектеліп. халықтың түрмыс деңгейі төмендейді. Сонымен катар халык тығыз орналаскан елдерде коршаған ортаның жай-күйі нашарлайды; саяси түрақсыздык байқалады. Дамушы елдерде демографиялық проблеманың шиеленісуін кайыршылыкка апаратын төте жол деуге болады.

XVIII ғасырда ағылшын ғалымы Т.Мальтус азық-түлікпен қамтамасыз ету мүмкіндігінің халық санының артуына сәйкес келмейтіндігі туралы әйгілі болжамын жариялады. Ғалымдар тарапынан қызу талас тудырған Мальтус болжамында Жер шары халқының өсуі геометриялық прогресс бойынша, ал азық-түлік өндірісінің артуы арифметикалық прогресс бойынша жүреді. Сол себепті ерте ме, кеш пе, халық санының артуы аштық пен жоқшылықты тудырады. Мальтус ілімін жалғастырушылар дамушы елдердегі қайыршылықты өндіргіш күштердің нашар дамуымен емес, адам санының шамадан тыс өсуімен түсіндіреді.

БҮҮ деректеріне карағанда, дүние жүзіндегі дамыған 20 елде халыктың табиғи өсуін арттыруды қолдайтын саясат жүргізілсе, 85 дамушы елде халык санының өсуін тежеуге бағытталған демографиялык саясат жүзеге асырылуда. Хальщтың табиғи өсу көрсеткіштері, әсіресе Африка мен Азияның дамушы елдерінде ете жоғары.

Оқулық соңындағы анықтамалық кесте деректері негізінде халықтың табиғи өсуі өте жоғары жөне өте төмен елдерді анықтаңдар.

Азық-түлік проблемасы. Адамзат қоғамының бүкіл тарихында азық-түліктің жетіспеушілігі әркашан байқалып отырған, оған түрліше себептер әсер еткен. Адамзаттың қоршаған табиғи ортамен қарым-қатынасының түпнегізінде тіршілік арқауы болып табылатын азық-түлікті өндіру үрдісі жатыр. Ежелгі Қытай мен Үндістанның ұлы өзендері бойында қалыптасқан "күріш" өркениеті мен Орталық Америкадағы "жүгері" өркениетінің экономикалық негізін осы аймақтардағы басты азық-түліктік дақылдар анықтап берген. Бұл өркениеттердің мәдени дамуы да белгілі дәрежеде аталған дақылдармен байланысты жүрді деуге болады. Мысалы, жүгерінің үндістер қоғамындағы айрықша орнын майя кодекстерінің мәтіні мен үндістердің қасиетті діни рәміздері дәлелдейді.

Уакыт өте келе, елдер арасындағы сауда және көлік катынастарының дамуы, ауыл шаруашылығында алдыңғы қатарлы технологияларды пайдалану, жалпы азьщ-түлік өндіру көлемінің артуы нөтижесінде азық-түлік нарығында оң өзгерістер жүрді. Соған карамастан халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету мөселесі әлі шешімін таппаған маңызды ғаламдық проблемалар катарына жатады.

Ғалымдар дүние жүзі елдерін азық-түлікпен қамтамасыз етілу деңгейі бойынша бірнеше топка бөледі:

1) азық-түлік өнімдерін экспортқа шығаратын елдер (АҢІП, Канада, Аустралия, ЕО қүрамындағы кейбір елдер, Финляндия, Венгрия);

2. азық-түлік жетіспейтін, бірак. оны сырттан сатып алу мүмкіндігі бар елдер (Жапония);

3. азық-түлік өндірісі жергілікті сүранысты өрең қамтамасыз ететін елдер (Қытай, Үндістан, Оңтүстік Америка елдері);

4. азық-түлік жетіспейтін, бірак езін-өзі камтамасыз ету үшін су және жер ресурстарын карқынды игеріп жаткан елдер (Египет, Индонезия, Пәкстан, Филиппин);

5. жан басына шакканда азык-түлікпен камтамасыз етілу жағдайы төмен елдер (Африканың Сахарадан оңтүстікке карай орналаскан дамушы елдері);

6. халық санының артуы аумактың ресурстык мүмкіндігінен жоғары болуы себепті азык-түлік дағдарысы басталған елдер (Гаити, Непал, Сальвадор).

Ғаламдык азык-түлік проблемасының аукымы мен өзектілік дөрежесін айкындауда негізге алынатын көрсеткіштің бірі — адамның қалыпты тіршілік етуі үшін кажет энергия мөлшері. Оның көрсеткіші Жер шарыньщ әр түрлі аймактарындағы табиғат ерекшеліктеріне, адамдардың еңбек дағдысы мен өмір салтына байланысты әркелкі болады. ФАО мәліметтері бойынша, бұл көрсеткіш тәулігіне шамамен 2400 ккал мөлшерінде болуы қажет, ал төулігіне 1000 ккал-ден төмен әнергия алу адам денсаулығына зиян келтіреді деп есептеледі. Шамамен алғанда, Жер шарында 1 миллиардтан астам адам азық-түліктің жетіспеуінен зардап шегуде. Аштықтан жыл сайын 13—18 млн адам көз жұмса, оның 3/4-ін балалар кұрайды. Елдердің әлеуметтік-экономикалык даму денгейіне байланысты әр елде азық-түлік проблемасы түрліше сипат алуда. Мысалы, азьщ-түлікпен артығымен қамтамасыз етілген елдерде тағам түрлерін шамадан тыс пайдалану мен одан пайда болатын ауру түрлерімен күресу проблемасы туындайды. Ал орташа дамыған елдерде тағамның денсаулыққа едөуір пайдалы түрлеріне көшу арқылы сапалық күрамын жаксартуға басты назар аударылады.

Дамушы елдердің басым көпшілігіне азық-түлік сапасының төмендігі, оның үдайы жетіспеуі тән болса, мешеу елдерде аштық жиі байқалады. ФАО (БҮҮ-ның азьщ-түлік және ауыл шаруашылығы үйымы) деректері бойынша, дамушы елдер халкының 20%-дан астамы жартылай аштық жағдайында өмір сүруде. Бүл, ең алдымен, дамушы елдердің азық-түлікпен камтамасыз ету жүйесіндегі қүрылымдык сөйкессіздіктермен түсіндіріледі. Бүл елдерде негізгі азық-түлік түрлері бойынша нарықтык үсыныс жыл сайын өсіп келе жаткан сүранысты қамтамасыз ете алмайды. Азық-түлік түрлеріне деген сүраныстың артуына урбандалу да өзіндік ыкпал етеді.

Дамыған елдер түрғьшы төулігіне энергетикалык күндылығы орташа есеппен 3500 ккал мөлшеріндегі азык-түлікті пайдаланады, ал дамушы елдердің көпшілігінде бүл керсеткіш 2200 ккал шамасында ғана. Азык-түлікпен камтамасыз етілу дәрежесін анықтауда тағамның сапалык күрамы да ескеріледі. Мысалы, дамыған елдерде жануар текті азық-түлік түрлері көбірек пайдаланылса, дамушы елдерде өсімдік текті тағамдар басым. Сол себепті мешеу елдерде жергілікті халыктың азык-түлікпен қамтамасыз етілуі климат жағдайларына тікелей тәуелді болады. Соңғы жылдары Сомали аумағында аштыктың белең алуына елдегі саяси түрақсыздьщ кана емес, жиі қайталанып жатқан қүрғақшылықтың да ықпалы зор болып отыр.

Дамушы елдерде жергілікті халықтың азық-түлігінің басым бөлігін энергетикалық күндылығы төмен дакылдар күрайды. Үндістан, Бангладеш тәрізді елдерде тағам күрамындағы нөруыздың (белок) тек 2%-ы ғана ет есебінен толықтырылады. Сонымен қатар дамушы елдер халкына, әдетте белгілі бір тағам түрін көбірек пайдалану төн. Гватемала түрғындары тіршілікке қажетті энергияның 70%-ын жүгері өнімдерінен алса, Батыс Явада күріштің үлесі тіпті 90% шамасында болады. Тропиктік Африка халқы тамакка ямс, маниок, төтті картоп (батат) тәрізді тамыржемістілерді көбірек пайдаланады. Ямсты пайдалану Того, Кот-д'Ивуар елдерінің әр түрғынына шаққанда төулігіне 0,5—1 кг-ға дейін жетеді.

Жалпы алғанда, ғаламдық азық-түлік проблемасына бірнеше факторлар тобы: а) физикальщ-географиялык жағдай жөне халықтьщ орналасуы; ө) көлік жөне байланыс қүралдарының дамуы; б) әлемдегі саяси жағдай; в) дүниежүзілік экономика мен сауда қатынастары әсер етеді.

Азық-түлік проблемасын шешу мақсатында жан-жақты зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Соның бірі — жалпы жер қорындағы ауыл шаруашылығына жарамды жерлер үлесін анықтау. Голландтық ғалымдар жүргізген есептеулер бойынша, қүрлықтың (Антарктидадан басқа) 27,4%-ы, яғни 3714 млн га аумақ егістік жер болып табылады. Бұл жан басына шаққанда 0,25 га деген сөз.

Халық саны көп елдерде өңделетін жер тапшылығы байқалса, Батыс Еуропа елдері мен АҚШ-та ауыл шаруашылығы өнімдерін шамадан тыс өндіруден сақтану мақсатында өңделетін жер көлемін қысқарту шаралары жүргізіледі.

Қазіргі кезде азық-түлік проблемасын шешуде ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыруға басты назар аударуда. Бүл ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін пайдалануды, яғни орасан мол каржыны қажет ететіндіктен дамушы елдердің мүмкіндігі шектеулі.

Төменгі ендіктердің агроклиматтык жағдайлары жылына бірнеше рет өнім жинауға мүмкіндік беретіндіктен, тропиктік елдер үшін тез пісіп-жетілетін дақылдар түрлерін өсірудің жөне қүрғақ кезеңде суару жүйесін жаксартудың маңызы зор. Бүл бағытта генетика мен селекцияның жаңалықтары кеңінен қолданыс табуы қажет. Дамушы елдерде енді каркын ала бастаған "жасыл революция" тиімді дакыл түрлерін өсіруге мүмкіндік береді. Сонымен катар әлемдік экономиканың ғаламдануы, елдер арасындағы экономикалық кедергілердің азаюы, үлтаралық бірлестіктердің карқынды дамуы да азьщ-түлік проблемасын шешуге оң ыкпал етеді.

Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Демографиялык проблеманың ғаламдьщ сипаты неден көрінеді? 2. Т.Мальтус болжамы шындыкка жанаса ма? Жауаптарынды накты мысалдармен дөлелдендер. 3. Дамушы елдерге төн азық-түлік проблемаларын атаңдар. Олардың себептерін түсіндіріңдер. 4. Азық-түлікпен қамтамасыз етілуі женінен Қазакстанды кандай елдер тобына жаткызуға болады? Еліміз халкын азык-түлікпен камтамасыз етуде қандай проблемалар бар деп ойлайсыңдар?

Қосымша акпарат көздерін пайдаланып, өз қалауларың бойынша келтірілген елдердің біріндегі демографиялык және азык-түлік проблемаларын шешу жобасын жасап, жобаларыңды корғап шығыңдар: 1) Үндістан; 2) Сомали; 3) Гаити.

Әдебиет:

1,2,3,6,7,9,10.

Дәріс №7. Шаруашылықты орналастыру және экономикалық аудандастыру мәселелері. (2 сағат)

Өнеркәсіп құрылымы және орналасу заңдылықтары. Сіздер өнеркәсіптің аса маңызды өндірістік сала екендігін білесіздер. Өйткені кез келеген дайын бұйым міндетті түрде азды – көпті өнеркәсіптік өңдеуден өтеді. Өнеркәсіптің қалыптасуы ұзақ тарихи кезеңді қамтыды. Оған негіз болған қолөнер орта ғасырларда мануфактуралық өндіріске, ал ол өз кезегінде сан салалы өнеркәсіпке ұласты. Бұл өзгерістерге алдыңғы қатарлы елдерде өнеркәсіп өндірісін жолға қою үшін қажетті бастапқы күрделі қаржының жинақталуы және тұтыну тауарларына деген сұраныстың артуы түрткі болды.

Жалпы алғанда, өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптен қазіргі заманғы индустрия алуан түрлі өндірістердің жиынтығы болып табылады. Өнеркәсіп өндірісі мен салаларының қаржыны, ғылымды, ебекті, шикізатты, энергияны және суды қажет ету дейгейі әр түрлі. Өнеркәсіп өнімінің 10%-ы (өзіндік құны бойынша) өндіруші салаға тиесілі болса, қалған өнімді өңдеуші кәсіпорындар береді. Қазіргі заманғы өңдеуші өнеркәсіп байырғы (тас көмір, қара металлургия, кеме жасау және тоқыма), жаңа (автомобиль жасау, алюминий өндіру, химиялық талшықтар мен пластмасса өндірісі) және ең жаңа салаларды (микроэлекторника, робот жасау, есептеуіш машиналар жасау, атом және аэорғарыш өндірісі және т.б.) қамтиды.

Өнеркәсіп өндірісі құрылымы жағынан ған емес, ұйымдасуы және орналасуы жөнінен де күрделі жүйе болып табылады. Өнеркәсіптің ораналасуына әсер ететін факторлар ел экономикасының даму жағдайына сйкес ұдайы өзгеріске түсіп отырады. Бұл әсіресе өңдеуші өнеркәсіптің орналасуынан айқын көрінеді.

Өнеркәсіптің жаңа салаларын орналастыруда еңбек ресурстарыының сапалық көрсеткіштері (білім, және кәсіби деңгейі), көлік, байланыс, экологиялық жағдай, ғылыми – техникалқы потенциал шешуші рөл атқарады. Өнеркәсіптің байырғы және жаңа салалары ірі өнеркәсіпті аудандар (Орта Англия, Рур, Силезия, Орталық Ресей, Орал) көмір алаптары мен металлургия, тоқыма өндірісі негізінде қалыптасты. Жаңа өнеркәсіті аудандар өндірістің күрделі сипатымен және оның орналасуына ықпал ететін факторлардың жан – жақтылығымен ерекшеленеді.

Дамыған елдерде ескі өнеркәсіпті аудандардың ебек ресурстары мен дамыған инфрақұрылымы негізінде жаңа аудандардың қалыптасуы байқалады. Өнеркәсіптің орналасуына «астаналық» фактор да әсер етеді. Жаңа индустриялық аудандар өнеркәсіптің ел астанасы мен ірі қалаларының маңында шоғырлануынан пайда болуда. Мұндай аудандарда ғылымдыы көп қажет ететін ең жаңа өндірісті іске қосуға мүмкіндік бар, сонымен қатар өндірілетін өнім ірі тұтыну көзінде де бағдарланады.

Қазіргі заманғы кәсіпорындар салық жеңілдіктері бар еркін экономикалық зоналарда және шекаралық аудандарда көбірек орналасады, бұл аумақтарда халықаралық экономикаллқы аудандар да қалыптасуда. Өнеркәсіптің теңіз жаңалауларына «ығысуы» да байқалады. Соның нәтижесінде кейбір портты қалалар маңында сырттан әкелінетін шикізатты бастпақы өңдеуден өткізетін ірі өнеркәсіптік кешендер пайда болаған.

Сонымен, өнеркәсіптің дамуы мен ораналасуында қарама – қарсы екі бағыт түйіседі. Біріншіден, технологиялық жағынан сабақтас өндірістерді біріктіру негізінде аумақтық – өндірістік кешендер түзілсе, екіншіден, экономикалық тиімділік факторы негізінде бір саладығ кәсіпорындарды шашырата орналастыру байқалады.

Ауыл шаруашылығының орналасуы. Ауыл шаруашылығы – халық шаруашылығының ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы неғұрлым кең тараған сала, шындығында дүние жүзінде халқы ауыл шарушылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірден – бір ел жоқ. Ауыл – шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты. Ғалымдар шамамен 50 – ге тарта түрін бөліп көрсетеді. 2001 жылғы мәлімет бойынша дүние жүзінде бұл салада шамамен 1,3 млрд – тан астам адам еңбек етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбасыларын қосатын болса, онда ол көрсеткіш 2,6 млрд адамға жетеді. Еңбекке жарамды ер дамдардың ауыл шарушылығындағы үлесіне сәкес елдер индустриялы, постиндустриялы және аграрлы болып жіктеледі. Дүние жүзінде экономикалық белсенді халқытң (ЭБХ) 46% - ы осы салада еңбек етеді (23 кестені қараңыздар).

Ауыл шаруашылығында еңбек ететіндер үлесі

Аймақтар	Жұмыс істейтіндер саны, млн адам	ЭБХ – тың ауыл шаруашылығында істейтін бөлігі, %	Дүние жүзі бойынша ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер санындағы жеке аймақтар үлесі, %
Азия	1034	57,5	79,1
Африка	190	58,7	14,5
Солтүстік Америка	21	9,2	1,6
Оңтүстік Америка	27	18,8	2,1
Еуропа (Ресеймен бірге)	33	9,3	2,5
Аустралия мен мұхит аралдары	3	19,0	0,2
Дүние жүзі	1308	45,6	100,0

Жеке елдер бойынша ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер саны үлкен айырма жасайды. Мысалы, 2000 жылодың басында Батыс Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш 8 %, АҚШ – та 3 %, Канадада 4 %, Ресейде 14% Қазақстанда 40% - ға жуық болса, ал дамушы елдерде ол өте жоғары

Ауыл шаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10 ⁰ С – ден жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын – шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалқы құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер. Жер шарындағы ең құнарлы топырақ, минералды заттары морл жанартаулық топырақ және тұңба жыныстардан түзілген өзен аңғарлары бойындағы топырақтар жатады. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың озық жетістіктері ауыл шаруашылығында кеңінен колданылып отырған елдерде климаттық жағдайға тәеулділік әлдекқайда төмендейді. Мысалы: Сауд Арабиясы көпшілік бөілігін шөлдер алып жатақынан қарамастан, соңғы жылдары бидаймен өзін толық қамтамасыз етіп, тіпті оны сыртқа шығара бастады.

Аграрлық қатынастар. Дүние жүзінің кез келген елінің ауыл шаруашылығы өзара бір – бірімен тығыз байланысты екі саладан – өсімдік және мал шаруашылығынан құралады. Олардың арасалмағы әр елдің әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен еңбек ресурстарының көрсеткіштеріне және табиғат жағдайларының ерекшелігіне сәйкес өзгеріп отыады. Экономикалық деңгейі жоғары елдерде (АҚШ, ГФР, Франция және т.б.) ғылым жетістіктері мен агротехникалық шаралар кеңінен қолданылуы нәтижесінде мал шаруашылығы өнімдерінің үлесі жоғары. Мұндай жағдай кейбір жекелеген дамушы елдерде де байқалуда, бірақ оның басты себебі климаттың қолайсыз әсерінен өсімдік шаруашылығының өркен жаюына мүмкіндіктің болмауы. Бұл көрініс Таяу Шығыстың кейбір елдеріне тән. Өсімдік мал шаруашылығы тек қана өзара ғана байланысып қоймай, олардың өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп салаларымен де тығыз байланысты. Бұл салалар арасындағы өзара байланыс агроөнеркәсіптік кешен (АӨК) арқылы жүзеге асады. Мұндай кешендер құрылымы мен қуатына қарай алуан түрлі болып келеді және дамыған елдерде кең қанат жайған, Ал дамушы елдерде олар жаңа – жаңа белең алып келеді.

Бүгінгі таңда жерге иелік етудің бірнеше түрі қатар кездеседі. Олар: жеке меншіктік, мемлекеттік меншік иелігі, олар дүние жүзіндегі тауарлық ауылшаруашылық өнімдерінің басым бөлігін өндіреді.

Жоғары дамыған елдердің көпшілігінде жер қорының біраз бөлігі ірі жер иеленеушілердің – фермерлердің қолында шоғырланған. Оларға берілген орташа жер мөлшері 40 – 50 га. Бірақ жердің басты қожасы – мемлекет. Мысалы: АҚШ – та жер қорының 1/4 –і мемлекет меншігінде. Дамушы елдерде аграрлық қатынастар түрліше сипатты болып келеді. Азия мен Африканың бірқатар елдерінде жергілікті және сырттан әкелінген күрделі қаржыға негізделген ірі каптиалистік шаруашылықтармен қатар феодалдық, тіпті ру – тайпалық қатынастары әлі сақталып қалған шаруашылықтар да көптеп кездеседі. Ал Латын Америкасы елдерінде жер қорының көпшілігін помещиктік шаруашылықтың негізін құрайтын ірі жер иеліктері – латифундиялар меншіктейді, оларға берілген орташа жер мөлшері 2 – 3 мың га. Бұрыңғы ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде меншіктің жаңа түрлері енгізілуде. Жер қорының біраз бөлігі фермерлерге, кооперативтер мен жалгерлерге ұзақ мерзімге беріліп, олар өз қалаулары бойынша оны қажеттеріне жаратады. Бірақ мемлекет тарапынан жерді ппадйалану мен күтіп – баптау шараларына тұрақты бақылау жүргізіліп отырады. Сонымен қатар жерді жеке меншікке беру мәселелері де басты назарда тұр. Қазақстан да жер меншігіне қатысты осы бағытты ұстануда.

Дамуы бағыттары. Ауыл шаруашылығы өзінің дамуы мен өркендеу сипатына қарай үш топқа ажыратылады.

1. Дәстүрлі (тұтынушы) ауыл шаруашылығында; қауымдық және ру тайпалық қатынастар әлі де сақталған. Бұл топ ауыл шаруашылығының екі түрінен тұрады. Біріншісі – Африка, Оңтүстік Америка және Азияның ылғалды тропиктік ормандарына тән аңшылық балық аулау және өсімдіктерді жинаумен қатар жер өңдеуді ұштастыру. Негізгі өсіретін дақылдары - тамыр және түйнек жемістілер, астық, бұршақ тұқымдастары, май палмасы. Жер өңдеуде дәстүрлі көне тәсілдер (кетпен, соқпа) қолданылады. Бұл шаруашылық өртеп – кесу шаруашылығы деп те аталады. Ал екіншісі – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Әсіресе Африка мен Азяиның тропиктік, қоңыржай белдеулерінің құрғақ аудандарында (түйе, қой, ірі қара, жылқы өсіру) және Солтүстік Еуропа мен Азияның тундра зонасында (бұғы өсіру) кең тараған. Бұл шаруашылық дамушы елдерге тән, өте ұсақ шаруашылық жиынтықтарынан құралады. Ондағы еңбек өңімділігі дамыған елдермен салыстырғанда 25 есе төмен. Кейде егіншілік мал шаруашылығымен ұштаспай, одан бөлек даммды және көп жағдайда бір ған дақыл өсіруге бағатталған. Мысалы, Оңтүстік – Шығыс Азия елдері – күріш, Африка ледері – кофе мен жержаңғақ, ал Латын Америкасы елдері – қант құрағы мен какао өсіруге мамнданған.

2. Тауарлы және жартылай тауарлы дәстүрлі шаруашылықпен помещиктік – латифундиялық шаруашылық – ауыл шаруашылығында үш түрлі бағытта жүргізіледі:

А) егіншілік шаруашылығы (көп еңбек күшін қажет ететін Азиядағы күріш өсіру);

Ә) егіншілік және егіншілік пен мал шаруашылығы – Африка мен Азияға және Алтын Америкасына тән. Сұранысқа ме дәнді дақылдар мен жемістер, сергітпе және техникалық дақылдар (банан, кофе, какао, шай, каучук және талшық беретін өсімдіктер) күш – көлік ретінде және өнім алу үшін өсірілетін мал шаурашылығынмен ұштасады.

Б) Көп салалы тауарлы егіншілік пен мал шаруашылығы – Еуропаның кейбір елдері мен Азия дәне Латын Америкасы елдеріне тән. Егіншілік пен мал шаруашылығы бір – бірімен тығыз байланысты болғандықтан шаурашылықта сан салалы, сұранысқа ие дақылдар басым өсіріледі.

3. Жоғары маманданған тауарлы ауыл шаруашылығы – ол ауыспалы егістіктері бар өсімдік шаруашылығы мен мал азығын дайындауды қоса жүргізіетін интенсивті мал шаруашылықтарынан және оларды байланыстырушы АӨК – тер жиынтығынан тұарыд. Мұңда ҒТР нәтижесінде механикаландыру мен химияландыру өзінің шарықтау шегіне жеткен. Тіпті автоматтандыру, селекция мен генетика, биотехнологияның соны жетістіктері кеңінен пайдаланылуда. Шаруашылық өнімдерін өндірумен қатар, оны ұқсату, сақтау, тасымалдау, және өткізу, сондай- ақ тыңайтқыш сияқты заттарды шығаруды да қамтиды. Бұл өз тарапынан аулы шаруашылығына индустриялық сипат береді. Мұндай шаруашылықтар жақсы жерлерге орналасып, жалдамалы жұмысшылар күшін және агротехникалық шараларды кеңінен пайдаланады. Олардың өндірісі ішкі, әсіресе сыртық нарық сұранысына бағдай ұстайды, сөйтіп олар «мемлекет ішіндеші мемлекет» рөлін де орындайды. Жоғары механикаландырылған алты шаруашылық түріне бөлінеді:

А) Дәнді дақылдар шаруашылығы (бидай, жүгері). Солтүстік Америка, Аустралия, Еуропа, (Ресей, Украина), Азия (Қытай, Қазақстан) аумақтары;

Ә) Интенсивті егіншілік (дәнді дақылдар, техникалық дақылдар, жеміс және бау - бақша). Еуропа мен Солтүстік Америка елдері, Азия (Қытай, Жапония) аумақтары;

Б) Плантациялық шаруашылық (жеміс, сергітпе және техникалық дақылдар). Латын Америкасы, Азия мен Африканың тропиктік, субтропиктік аймақтарындағы дамушы елдер;

В) Экстенсивті жайылымдық мал шаруашылығы (етті бағыттағы ірі қара, қой). Солтүстік Америка (АҚШ), Оңтүстік Америка (Аргентина, Уругвай), Еуропа (Ресей), Азия (Қазақстан), Аустарлия аумақтары;

Г) Интенсивті мал шаруашылығы (сүтті және сүтті – етті ірі қара, ет бағытындағы ірі қара бордақылау, шошқа және құс өсіру.) Батыс Еуропа (Ұлыбритания, Германия), Шығыс Еуропа (Украина, Ресей), Солтүстік Америка (АҚШ), Жаңа Зеландия аумақтары;

Д) Интенсивті егіншілік мал шаруашылығы (бау – бақша, жем дайындау, сүтті – етті ірі қара, шошқа және құс өсіру). Солтсүтік Америка елдері мен ЖАпонияға тән.

Соңғы жылдары экономикасы дамыған елдердің ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі біртіндеп дамушы елдерге де ауысуда. Осы заманғы агротехникалық шараларды кеңінен пайдалану негізінде ауыл шаруашылығын қайта түлету XX ғаасырдың 60 – жылдарынан басталған «жасыл революция» арқылы жүзеге асуда. «Жасыл революцияның» негізі болып табылатын басты мәселелерге – мәдени өсімдіктердің шығымдылығын арттыратын және егістік жерлерді пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін дақылдардың тез пісетін сорттарын шығару, суландыру шараларын ұлғайту жатады. Өйткені сорттар қолдан суарған жағдайда ғана өзінің жақсы қасиеттерін көрсетіп сапалы өнім береді. Сондай – ақ, осы заманғы техниканы, тыңайтқыштар мен зиянкестерге қарсы улы химикаттарды кеңінен пацдалану шаралары жатады. «Жасыл ревлоюция» нәтижесінде кейбірп дамушы елдер өздерінің астыққа мұқтаждығын өтеді, дәнді дақлдар шығымдылығы екі – үш есеге артып, аштықты жоюға мүмкіндік туды. Әсіресе бұл құбылыс халық саны қарқынды өсіп жатақан, Мексика, Үндістан және Қытай елдерінде белең алды. Қалай болғанда да «жасыл ревлоюция» дамушы елдердің артта қалған ауыл шаруашылығына аса үлкен өзгеріс әкеле қойған жоқ. Негізінен шетелдік компаниялар мен ірі қожайындарға тиесілі жерлерге ғана ықпал етті. Соынмен, бұл ревлоюция дамушы елдер ауыл шаруашылығының артта қалуы табиғи себептерге ғана емес, ең алдымен әлеуметтік – экономикалық жағдайларға байланысты. Болатынын тағы да көрсетті. Өткен ғасырдың 80 – жылдары басым түрде дамыған елдер аясында екінші «жасыл ревлоюция» немесе биотехнологиялық ревлоюция жүрді. Гендік инженерия нәтижесінде үсік пен түрлі ауруларға төзімді томат, картоп, мақта, соя бұршағы сияқты өсімдіктердің жаңа сорттары будандастырылса, сүтті сиырлардың, етті шошқа мен ірі қараның жаңа түрлері шығарылды. Мұндай жетістіктерді өндіріске енгізу өте қымбатқа түсетіндіктен, қазірше батыстың жоғары дамыған елдерінде ғана қолданылуда. Ауыл шаруашылығы даму бағыттарына қарай интенсивті және экстенсивті болп бөлінетіні сіздерге таныс. Қазір ауыл шаруашылығыан тән басты белгі – бір немесе бірнеше өінмі түрлерін өндіруге мамандану. Жалпы өнімнің құрамы мен мөлшері сұранысқа, табиғи және әлеуметтік – экономикалық жағдайларға, көлікпен жабдықталуына, әр елдің экономикалық географиялық жағлайына тәуелді. Бүгінгі таңда аулы шаруашылығқ аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы. Өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.

Сұрақтар мен тапсырмалар.

1. Мұнай өндіру мен тұтынудың аумақтық айырмашылықтары бар ма? 2. Дүние жүзінде және Қазақстанда табиғи газды өндіру мен тұтынудың болашағы қандай болмақ. Болжамдарыңызды негізденіздер. 3. Энергетика мен экологияның байланысы қандай? Нақты мысалдар келтіріңіздер. Кескін қартаға басты мұнай және табиғи газ өндіретін елдерді белгілеп, әр елдің мұнай (көк түспен) және табиғи газ (қызыл түспен) өндіруі бойынша сандық көрсеткішін диаграммаға белгілеңіздер. 4. Дүние жүзі бойынша ауыл шаруашылығы саласында қанша адам жұмыс жасайды? 5. ЭБХ дегеніміз не, оның аулы шаруашылығына қандай қатысы бар? 6. Аграрлық қатынастардың қандай түрлерін білесіздер? Қазақстанға тән аграрлық қатынастарды атаңыздар. 7. Жерге қандай менщік түрлері тән, олар бір – бірінен қандай белгілері арқылы ажыратылады. 8. Ауыл шаруашылығы қандай үш топқа ажыратылады және ол қандай белгілерге негізделеді? 9. «Жасыл рефолюция» қарқынды жүрген елдерді анықтап, олардың ауыл шаруашылығындағы оң өзгерістерге нақты мысалдар келтіріңіздер.

Әдебиет:

1,2,3,6,7,9,10.

Дәріс №8. Халық шаруашылығының негізгі салалық құрылымы және даму мәселелері. (2 сағ.)

1. Өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптен тұратын қазіргі заманғы индустрия алуан түрлі өндірістердің жиынтығы болып табылады. Өнеркәсіп өнімінің 10%-ы өндіруші салаға тиесілі болса, қалған өнімді өңдеуші кәсіпорындар береді. Өнеркәсіп өндірісі құрылымы жағынан ғана емес, ұйымдасуы мен орналасуы жөнінен де күрделі жүйе болып табылады. Өнеркәсіп салаларының орналасуына әсер ететін факторлар: еңбек ресурстарының сапалық көрсеткіштері, көлік, байланыс, экологиялық жағдай, ғылыми-техникалық әлеует, т.б.

Өнеркәсіптің дамуы мен орналасуында қарама-қарсы екі бағыт түйіседі. Біріншіден, технологиялық жағынан сабақтас өндірістерді біріктіру негізінде аумақтық-өндірістік кешендер түзілсе, екіншіден, экономикалық тиімділік факторы негізінде бір саладағы кәсіпорындарды шашырата орналастыру байқалады.

Дүние жүзілік шаруашылықтың негізгі салалары: отын-энергетика өнеркәсібі, металлургия және машина жасау, химия өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы және балық аулау, көлік, өңдеуші (жеңіл және тамақ) өнеркәсіптері, материалдық емес шаруашылық салалары мен кәсіпорындары. Сонымен қатар Дүние жүзілік шаруашылық халқаралық және ішкі экономикалық байланыстар мен сауда-саттықтыда қарастырады.

2. Отын-энергетика кешені. Бұл кешен құрамына отын мен электр энергиясын өндіру, оларды тасымалдау енеді. Бастапқы энергия көздері, мұнай өнеркәсібі, газ өнеркәсібі, көмір өнеркәсібі, электр энергетикасы, атом электр станциялары.

3. Металлургия және машина жасау өнеркәсібі.Өңдеуші өнеркәсіптің бұл саласы күрделі технологиялық сатылардан: кен өндіру, бастапқы металды бөліп алу, алынған металдың сапасын жақсарту және т.б. тұрады. Қазіргі заманғы түсті металлургия өндірісі кен құрамынан 70-тен астам түсті металдарды бөліп алады, өнім көлемі жылына 20 млн тонна құрайды.

Машина жасау өнеркәсібіне өнеркәсіп өнімінің 36-40%-ы, индустрияда жұмыс істейтіндердің 34%-ы тиесілі. Қазіргі заманғы машина жасау 300-ден астам өндіріс түрін біріктіреді.

4. Химия өнеркәсібі. Бұл өнеркәсіптің бірнеше өзіндік ерекшеліктері бар:

1. алуан түрлі, құрамы жөнінен әр түрлі шикізат түрлерінің пайдаланылуы;

2. құрылымы жағынан өте күрделі болуы;

3. энергияны көп қажет етуі;

4. кейбір салаларының суды көп мөлшерде пайдаланылуы;

5. ғылымға негізделген ең жаңа өндірістің болуы;

6. экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған өнімдерді шығаруға мамандануы;

7. шығаратын өнім түрлерінің көптігі.

5. Жеңіл өнеркәсіп. Саланың дамуындағы басты фактордың бірі сапалы жұмыс күшінің болуы. Құрылымы жағынан шартты түрде бірнеше сатылы өндірістен тұрады: шикізат өндірісі, жартылай дайын өнімдер өндірісі, дайын өнімдер шығару.

Тамақ өнеркәсібі – көптеген салалар мен өндірістік-технологиялық сатылардан тұратын күрделі жүйе. Оның құрамында бастапқы өндіріс, жартылай дайын өнімдер өндірісі, дайын өнімдер өндірісі бар.

Әдебиет:

1,2,3,6,7,9,10.