2.Сркп экономика секторы мен қоршаған ортаға келетін пайда

Су ресурстарын кешенді пайдалану — суды халықтың және шаруашылық салаларының қажетін қанағаттандыру үшін жан-жақты пайдалану. Әрине әр су көздерінің пайдалы қасиеттеріне байланысты олардың экономикалық тиімділігі еске алынуы қажет.Сушаруашылық кешенді іске асыру үлкен көлемді қаржы құюмен байланысты. Бұл кешенге қатысушылардың арасында қиын байланыстар бар. Сол үшін су шаруашылығына қаржы салудың экономикалық тиімдлілігін анықтау үшін, ғылыми негізделген әдіске ие болу керек.Ең пайдалы нұсқаны таңдауда негізгі экономикалық көрсеткіштерге қоса, қосымша көрсеткіштерді ескерген жөн, мысалы, бір адамға шаққандағы өндіріс, өнім бірлігіне шаққандағы жанармай, энергия, шикізат және материалдар шығын, т.б. Бұл жеке салалар үшін спецификалық ерекшеліктері бар, қосымша технико-экономикалық көрсеткіштер, нұсқаларды әртүрлі көзқараста қарауға мүмкіндік береді.Кейбір жағдайларда экономикалық тиімділігі аз болғанымен, табиғи көрсеткіштерге ие объектілерді іске асыруға болады.

Су шарушылығының әртүрлі салаларын қаржылық қамтамасыздандырудың экономикалық тиімділігін анықтау әдістеріндегі айырмашылық, су ресурстарын кешенді жобалау мен пайдалану жағдайларында оптимальді шешім таңдауды қиындатады. Қазіргі кезде сушаруашылығының негізгі салаларында технико-экономикалық есептеудің әдістемесі жасалған, бірақ су ресурстарын кешенді пайдаланудағы жалпы әдістеме жоқ.

3.Суармалаудың негізгі әдістері. Қазіргі уақытта егісті беткейлеп,жаңбырлата ж астыңғы жағынан суару әдіс-і кең қолд.Егісті суар-ң бұл әдіс-ң бір-бірінен айырм-ғы ол-ң егістік жер бетіне су тарату ерекшелігі боп табылады.Беткейлеп суару шаруаш-та кең тараған,мұнда суарылатын алаңға су ашық каналдар,лотоктар ж солқылдақ құбырлар арқ жеткізіліп, ол ТҚ бетіне біркелкі су қабаты не шапшып ағу жағдайында таратылып, оған сіңеді.Суару-ң бұл әдісі 3 түрге бөлінеді:тақталап жайып суару, бораздалап суару ж қаптата суару.Егісті жайып суарғанда су алдын-ала тегістелген ұзын алқаптың бетімен жұқа қабаттанып ағызылып,ағып келе жатып ТҚ-қа тігінен сіңеді.Суды үздіксіз ағызып тұратын боразда-мен суарғанда ТҚ-қа су олар-ң іргесі мен түбіне сіңеді де,су қаптатылатын боразд-да су ақпай ТҚ-қа қимылсыз тұрып сіңеді.Егістікті беткейлеп суар-ң ерекшелігі:суару оқтын-оқтын жүргізіліп, ТҚ-тың жоғ қабатына жиналған су қоры суару аралық мерзімінде жұмсалады;тек ТҚ қана дымқыл-ды;ТҚ-тың әртүрлі қабатын дымқылд-ға мүмкіндік бар;Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда су ТҚ бетіне қолдан жасалған жаңбыр ретінде таратылып,өсім-ң ТҚ үстіндегі бөлік-ін де суландырады.Жаңбырлатын суару-ң ерекше-і:суару жиі жүргізіліп,су ТҚ-тың жоғ қабатына жиналады;тек ТҚ қана дымқыл-п қоймай, өсім-ң ылғалдануы әсерінен физиолог-қ процесстер тездетіледі;ТҚ тың дымқыл-ын қабаты,оны беткейлеп суарумен салыстырғанда азырақ б-ы;жаңбырлатып суару беткейлеп суарумен салыстырғанда атм-ң жер бетіне жақын жатқан қабатын жақсы ылғал-ып,оның темп-сын төмендетеді ж микроклиматқа жақсы әсер етеді;Топырақ астынан суару әдісін қолданғанда,су ТҚ-қа үстіңгі жағынан сіңбей,35-60 см тереңдікке көмілген түтіктерден капилляр ж гравитация күштері арқ көтеріледі.ТҚ астынан суару әдісін қолданғандамына жағдайлар мүмкін б-ы:ТҚтың үстіңгі қабаты біркелкі капиллярлы жағдайда дымқылданады;ТҚтығ белгілі қабатының дымқылдығын сақтауға б-ы;ТҚ бетінен булануды кемітеді;Өсімдіктер қажеттігіне сәйкес ылғалмен үздіксіз қамтамасыз етеді; Суару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар:есептелген суды танапқа ж ТҚтың өсімдік тамыры орналасқан қабатына мезгілінде ж біркелкі таратып,агротехникалық шаралар жүйесі комплексінде ТҚ құнарлығын қамтамасыз етіп,а.ш дақыл-нан мол өнім алу;судың ТҚтың терең қабатына сіңіп кетуі, беткі жағынан ағып кету ж булану шығындарын болғызбау;ТҚтың құрылысын сақтау;оның сорлануы ж саздануын болдырмау;суару жұмыс-ң өнімділігін арттыру;оларды механикаландыру ж автоматтандыру;Шаруашылық жағдайында суару әдісінің қай түрін қолдану керек екендігі а.ш дақыл-ы мен ТҚ,жер деңгейі, гидрогеол-қ,ауа райы ж шаруашылық –ұйымдастыру жағдай-на байл.б-ы.

4.. Шези формуласы, оның каналдарды есептеуде қолданылуын қарастыру. Шези коэффициентінің бас (магистральды) каналды есептеуде улкен орын алады. Магистральды каналды сұйықтықтың бірқалыпты қозғалысының формуласымен есептейді:

Q – канал арқылы өткізілетін өтімнің шамасы, м³/с

ц– каналдың көлденең қимасының ауданы, м²

С– Шези коэффициенті, м^0,5/с

R – гидравликалық радиус, м

J – канал түбінің еңістігі

Каналдың көлденең қимасының ауданы келесі формула бойынша анықталады:

b – канал түбінің ені, м

m – беткейдің көлбеулігі, ол грунтқа байланысты анықталады

h – каналдағы судың тереңдігі, м

Шези коэффициенті келесі формуламен анықталады:

n- кедір-бұдырлылық коэффициенті, ол каналдың грунтына байланысты, – дәреже көрсеткіш, y=1/6

Гидравликалық радиус келесі қатынаспен есептеледі:

𝝌 – суланған периметр, ол келесі формуламен табылады:

Канал түбінің ені сұйықтың бірқалыпты қозғалысының теңдеуімен анықталады:

/

Каналдың көлденең қимасының параметрлерін анықтау үшін, оның көлденең қимасын мына формуламен анықтайды:

Мұндағы - су қозғалысының жіберілетін шайылмайтын жылдамдығы, м/с

Каналдың салыстырмалы ені келесі қатынаспе есептеледі:

4. Ағынды реттеудің негізгі әдістері. Өзен ағынының табиғи режимін реттеудің негізгі әдістері: өзен жағалаулары құламау үшін жасалынатын гидротехникалық жұмыстар; су тасу және селден қорғау жұмыстары; өзеннің жағалауы мен түбін нығайту жұмыстары; өзен ағысын бағыттау жұмыстары; ағынның өткізу қабілетін жоғарылату және үлкен ГТҚ орнату т.б. Көп жағдайда өзен ағынын табиғи режимі су пайдалану режиміне сәйкес келмейді.Сондықтан су обектісінің су шаруаш-қ балансын есептей отырып ағынды реттеудің түрін анықтауға болады. Ағынды реттеудің негізгі міндеті өзеннің табиғи су шығынын тұтынушылардың уақыт және тұтыну режиміне байланысты рационалды түрде және қажетті су көлемімен қамтамасыз ету.Ағынды суқоймамен реттеудің мүмкін дәрежесі пайдалы көлем мен орташа көпжылдық ағын көлемінің қатынасына және уақыт бойынша табиғи ағынның бірқалыпсыз таралуына б\ты. Ағынды реттеу түрлері: көпжылдық, маусымдық, апталық, тәуліктік. Бірақ өзеннің жылдық ағын нормасы су пайдаланушылардың тұтыну нормасынан кем болмауы тиіс.Ағынды апталык реттеу аптададағы демалыс күндерінде энергияны (суды) шектеулі тұтынуға байланысты.Бұл күндері суқоймаға қосымша су шығынын жинауға мүмкіндік туады. Ағынды тәуліктік реттеу су шығыны тәулік б\ша біркелкі болғанда жүргізіледі.

БИЛЕТ № 13