5. Насостың типі, маркасы қалай таңдалады. Насосты қондырғының жұмыстық нүктесі қалай анықталады, нені көрсетеді.

БИЛЕТ № 9

1. Суды пайдалануды және суармалы аудандарды есептеуді қалай ұйымдастыру керек? - Су пайд-ң шаруашылықтық жоспары шаруашылықтың өндірістік жоспарының құрамдас бөлігі.Су пайд-дың шаруашылықтық жоспарының бірінші міндеті- жеке себу айналым массивіне ж шаруашылыққа берілуі тиіс, су көлемін дұрыс анықтау ж шаруашылықтағы толық ж себу айналым массивіндегі суарудың күнтізбелік жоспарын бекіту;Су пайд-ң шаруашылықтық жоспарын құру үшін келесідей бастапқы берілгендер керек:тқрақты ж уақытша каналдардың барлық суармалау жүйесін, себу айналым массивтерінің шекараларын, себу айналым далаларын, суарылатын жерлерді, ауылдарды, шаруашылықтардың бөлімдері мен өндірістік жерлерін, су қлшегіш құрылғыларды салатын 1:10000 масшбабына үлкен емес жерді пайд шаруаш-ң жоспары;каналдардың қткізгіштік мүмкіншіліктері тур берілгендер; суарылатын жерлердің жоспарлы аудандары мен а.ш. дақылдарын себу айналым алқаптарында орналастыру; а.ш. дақылдарын суарудың мөлшері мен мезгілі; шаруашылық ішіндегі суармалау жүйесінің ПӘК жайлы берілгендер; Егістер әрдайым суарудың жүргізуді талап ететін, жылдың климаттық жағдайына тәуелсіз суландыратын аудандарда шаруашылықтағы а.ш. дақылдарының егістігінің құрылымы мен еңбек шарттары өзгермейді, сонд шаруаш ішіндегі су пайд жоспарын жыл сайын құрамаса да болады.Су пайд жоспарын тек төменгі жағдайлар орын алғанда ғана жыл сайын құрса болады: суландыру жүйесінің басқармасымен бекітілген су шегінің өзгеруі, суару нормалары мен мерзімдерінің өзгеруін талап ететін суландырудың, шаюдың ж суару техникасының жаңа режимдерін орнату; шаруаш ішіндегі каналдар жүйесінің ПӘК анықтау; суарылатын аудан көлемінің өзгеруі;

2. Су ресурстарына қоршаған орта мен экономика секторының әсері Су ресурстарын кешенді пайдалану — суды халықтың және шаруашылық салаларының қажетін қанағаттандыру үшін жан-жақты пайдалану. Әрине әр су көздерінің пайдалы қасиеттеріне байланысты олардың экономикалық тиімділігі еске алынуы қажет.Сушаруашылық кешенді іске асыру үлкен көлемді қаржы құюмен байланысты. Бұл кешенге қатысушылардың арасында қиын байланыстар бар. Сол үшін су шаруашылығына қаржы салудың экономикалық тиімдлілігін анықтау үшін, ғылыми негізделген әдіске ие болу керек.Ең пайдалы нұсқаны таңдауда негізгі экономикалық көрсеткіштерге қоса, қосымша көрсеткіштерді ескерген жөн, мысалы, бір адамға шаққандағы өндіріс, өнім бірлігіне шаққандағы жанармай, энергия, шикізат және материалдар шығын, т.б. Бұл жеке салалар үшін спецификалық ерекшеліктері бар, қосымша технико-экономикалық көрсеткіштер, нұсқаларды әртүрлі көзқараста қарауға мүмкіндік береді.Кейбір жағдайларда экономикалық тиімділігі аз болғанымен, табиғи көрсеткіштерге ие объектілерді іске асыруға болады.

Су шарушылығының әртүрлі салаларын қаржылық қамтамасыздандырудың экономикалық тиімділігін анықтау әдістеріндегі айырмашылық, су ресурстарын кешенді жобалау мен пайдалану жағдайларында оптимальді шешім таңдауды қиындатады. Қазіргі кезде сушаруашылығының негізгі салаларында технико-экономикалық есептеудің әдістемесі жасалған, бірақ су ресурстарын кешенді пайдаланудағы жалпы әдістеме жоқ.

3. Ауылшаруашылық дақылдарын суару әдістері мен жүйесі - Ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алу үшін егіс белгілі тәртіпте қолдан сұрыпталып, топырақ ылғалдылығы қажетті мөлшерге дейін жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс алқабына жіберу үшін арнаулы суару жүйелері жасалады.Техникалық және дәнді дақылдарды, мал азықтық шөптерді, көкөністі және басқаларын суарудың шаруашылықтық маңызы бар.Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суармалы егістер ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда жер суару жұмысын тиімді пайдаланудың арқасында оларды гүлденген аймаққа айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық дақылдарының мол өңімін алуға мүмкіншілік туады.Ал енді далаңқы аудандарда жауын-шашыннын, жеткіліксіз және жыл бойы өте құбылмалы болуының салдарынан ауыл шаруашылық дақылдарының өнімі тұрақсыз болады. Сондықтан, бұл аймақтарда жыл сайын дәнді, техникалық және мал азығы дақылдары мен көкөністің мол өнімін тек суару жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру негізінде алуға болады.Суарудың тәсілдері. Суды топыраққа енгізу тәсіліне қарай жер суару үш түрге бөлінеді:1. Беткейлеп, немесе беткі жағынан суару тәсілі. Бұл әдісті қолданғанда су топырақ бетіне суару бороздалары, алқаптары және атыздары арқылы таратылады. Бұл әдіс біздің елімізде кеңінен тараған.2. Жаңбырлатып суару тәсілі. Бұл әдісті қолданғанда жаңбырлатқыш аппараттар арқылы су жоғары шашыратылып, онда тамшыларға бөлініп жер бетіне табиғи жауын тәрізді жауып, ауаның жер бетіне жақын қабатын, есімдіктерді және топырақты ылғалдандырады. Қазіргі уақытта суарудың бұл әдісі шаруашы-лықтарда өте көп тараған.3. Егісті астыңғы жағынан суару әдісін қолдану үшін су топы рақтың жыртылатын қабатының астыңғы қыртысына енгізіле, Бұл әдіс әзірше көп тарамаған және қазіргі уақытта толық жетілдіру сатысы үстінде

4. Грунттық жерасты сулары және олардың ерекшеліктері, гидроизогипс карталарын салу әдістемесі. Бірқатар ұңғыма бойынша біруақытта судың деңгейін өлшеп, сол бойынша топографиялық негізде гидроизогипс картасын салуға болады. Ол грунт сулары айнасының белгілі бір уақыт аралығындағы жағдайын изосызықтармен көрсетеді. Ол үшін топонегіздегі әр ұңғыманың қасына су деңгейінің абсолюттік белгісін көрсетеді. Үшбұрыш тәсілімен немесе барлық ұңғымаларды деңгейдің абсолюттік белгісі ең кіші болып келген ұңғымамен қосып, гидроизогипсті салады. Әр гидроизогипс картасында уақытын белгілеп қою қажет, өйткені ондай карталар бірнешеу болуы мүмкін (жылдың әр мезгілі бойынша). Гидроизогипс картасы бойынша келесі мәліметтер алуға болады: 1) грунт сулары қозғалысының бағыты (жалпы немесе жеке учаскелер бойынша); 2) грунт сулары бетінің еңкіштігі (гидравликалық); 3) кез келген нүктедегі грунт сулары жатысының тереңдігі (жердің беті мен су деңгейі белгілерінің айырмасы); 4) сутірек изогипсі бар кездегі сулы горизонттың қалыңдығы (сутірек беті мен су деңгейі белгілері айырмасы); 5) өзенмен байланыс (су деңгейінің белгілері мен гидроизогипс сипаты бойынша); 6) қоректену және арылу аймақтары және басқа да мәліметтер.

Грунт сулары қозғалысының бағыты қатар жатқан гидроизогипстар арқылы жүргізілген перпендикулярмен белгіленеді (азаю ретімен). Ағынның гидравликалық еңкіштігі гидроизогипстер арасындағы белгілердің олардың ара қашықтығына масштабпен бөлгендегі айырмасымен анықталады.

5. Судың есептік шығындары мен суармалау жүйесіндегі каналдардың КПД-сы - Каналдардағы судың шығын болуы өте зиянды, өйткені олар ыза суға қосылып өте құнды суарылатын жерлердің батпақтануына ж сорлануына әсерін тигізіп,суару жүйесінің КПДсын кемітудің салдарынан су көздерінен алынатын судың мөлшерін көбейтумен бірге,бас саға құрылыстары мен канал-ң ж ондағы құрылыстардың өлшемдерін жоғарылатады, ал суарудың жаңбырлату әдісін қолданғанда жұмсалатын энергия көбейеді ж суару жүйелерін салу ж оларды пайд үшін жұмсалатын қаржы көбейеді.Сондықтан каналдардағы су шығынын болдырмау шараларын әрдайым қолданып отыру керек.Су шығынымен күресу суару жүйесін пайд ж құрылыстар салу шаралары арқ жүргізіледі; пайд шараларына егісті күні-түні каналдар мен танаптардан суды ағызып жібермей суару; каналдардың үздіксіз жұмыс істеуі не шығын қосындылары аз болатындай үйлестіріле жұмыс істеуі, каналдарды мезгілінде жөндеп ж оларды арам шөптерден тазартып отыру; каналдар арқ өтетін су мөлшері тездетілмей ж олар өте биік тіректерсіз жұмыс істеуі жатады;Су пайд жұмыстары дұрыс ұйымдастырылғанда суару танаптарында су шығынын болдырмаған ж күні-түні суаруды ұйымдастырған жағдайда суару жүйесінің КПД-сы бір мезгілде жұмыс істейтін каналдардың су шығынына байл б-ы.Фильтрация мен құрылыстық шаралар арқ күресуге: каналдардың ұзындығын мүмкін болғанша қысқарту;көлденең қималары мен қырын көріністеріне сай, суды аз мөлшерде шығын жасайтын каналдарды салу; канал жүргізілетін ТҚ арнасының фильтрация коэф-ін кеміту; фильтрацияға қарсы төсемелер ж су өткізбейтін экрандар салу; Суару жүйе-ң каналдарының КПД шамасы белгіленген мөлшерден кем ж каналда фильтрация коэфф-ті өте мол болғанда (тәул 0.1м-ден көп) олардан су сүзілуі шығынын кеміту үшін сүзілуге қарсы арнаулы шамалар қолданады. Каналдарда фильтрация шығынын болдырмау үшін: каналдарға монолитті бетоннан, темірбетоннан, асфальттан, тастан ж балшықтан жасалған фильтрацияға қарсы төсемдер төсеу; Фильтрацияға қарсы шараларды гидрогеологиялық жағдай-ға,канал ұзындығына ж өлшемдеріне, ТҚтың фильтрациялық қасиеттеріне,су шығынын кеміту шамасына ж қандай жерг материал барлығына қарай қолданылады.Белгіленген сүзілуге қарсы күресетін шараларды техника эономикалық есептер арқ дәлелдейді.Ал сүзілуге қарсы шаралардың экономикалық тиімділігі төменгі көрсеткіштермен анықталады:шығыннан сақталған су мөлшерімен;жұмыс істеу мерзімі;құрылысты механикаландыру мүмкіншілігі;жұмсалатын қаржы,материалдар ж еңбек ресурстары; күрделілік дәрежесі ж пайд, жөндеу ж қайта қалпына келтіру құны; Каналдың КПД-ң керекті мөлшерін қамтамасыз ететін шараларды төменгі тәртіппен таңдайды.Әдеттегі жағдайда пайд-тын, ешқандай сүзілуге қарсы шара жасалмаған каналдан су шығынын төмендегідей анық-ы: Q_бр; Содан кейін каналдың жобаланған КПД мөлшерін анықтайды.(((Фильтрацияға шығын болатын су мөлшерін кеміту процесін төменгі формула арқ есептейді: каналдар арқ жіберілетін судың _нт мөлшері өзгермеген жағдайда ; каналдар арқ жіберілетін Q_бр мөлшері өзгермеген жағдайда

БИЛЕТ № 11

1. Сұйықтық тепе-теңдегінің дифференциалдық теңдеулері (Л.Эйлер теңдеулері). Қысымның толық дифференциалы, оның мағынасы. Сұйықтықтың Дифференциалды тепе-теңдік теңдеулері

Тыныштық қылпындағы сұйықтықтан қабырғалары dx, dy, dy параллелипедін бөліп қараймыз. Координат осьтері параллелепиед қабырғаларына параллел болып келеді. Параллелепипед ортасында А нүктесі орналасқан. Әр бүйіріндегі ортасында гидростатикалық қысым әсер етеді. Бұл күштер нормамен параллалепипед көлемінің ішіне бағытталады, және күштердің әр қайсысы ауырлық ортасындағы гидростатикалық қысымы мен оның ауданының көбейтіндісіне тең. Параллелепипед ортасындағы А нүктесіндегі гидростатикалық қысымды Р деп белгілейміз және (үшіші қасиетті), бұл қысым шамасы нүкте координаты бойынша үздіксіз өседі. Онда бүйіріндегі қысымды былай деп жазуға болады:

. Сонда гидростаикалық қысым күші; Формула ; ;

Біз қарастырған параллелепипедіңе тағы массалық күштер әсер етеді, оларды dG деп белгілейміз. Бұл күш массалық күш үдеуі мен параллелепипед көлеміндегі сұйықтық салмағының көлеміне тең. . Үдеу. Координаталар осьтеріндегі үдеу проекциясын x,y,z деп белгілейміз және массалық күш проекциасын шығарамыз: тепе-теңдігін оған әсер ететін барлық күштердің координаторлар осьтеріне түсірілген проекцияларының қосындысы нольге тең, оны мынандай деп жазамыз. Енді осы теңдеулердің бірыңғай мүшелерін келтіріп және барлық мүшелерін dx dydz-не бөлсек Эйлер теңдеулер сипатамасын жазуға болады:

Немесе

немесе Сұйықтықтың жалпы тепе-теңдік теңдеулерін 1755 жылы бірінші рет Леонард Эйлер жазған болатын, сондықтан Эйлердің теңдеулері деп атайды. Бұл теңдеулер массалық күштердің, гидростатикалық қысымның және сұйықтықтың тепе-теңдік қалыпындағы кез келген нүктенің координаторының байланысын білдіреді. Гидростатикалық қысымның теңдеуін Эйлер тепе-теңдік теңдеуден шығаруға болады. Оның әр мүшесін dx, dy, dz көбейтіп, бір-біріне қоссақ сонда. Формула: Немесе .Гидростатикалық қысымның үшінші қысиетіне бойланысты: сонда: . Бұл теңдеу сұйықтық статикасының негізгі дифференциалды теңдеуі болып саналады. Егер ρ=const ( сығылмайтын сұйықтық) теңдеуден шығады:

. Дф-күш функцияс суйыы;

Күш функциясын потенциал күші десе болады, сонда . немесе

2.Ағынды есептеу мен зерттеудің статистикалық тәсілдері.Гидрологиялық кұбылыстар мен процестер, оларға әсер ететін табиғи және антропогендік факторлардың күрделі әрі өте құбылмалы болып мерзімдік және кеңістік жағдайында өтуіне байланысты, ықтималдық сипатқа ие болады. Бұл қорытынды олардың физикалық сипатын ешқашан жоққа шығармайды. Табиғатында заңдылыққа негізделген процестің өзі кездейсоқ емес оны қалыптастыратын себептердің көптігі, ал олардың (себептердің) әрқайсысын жеке-жеке есепке алу тек ықтималдықтар теориясының позициясынан қарағанда ғана мүмкін екендігінде. Ағындының калыптасу теориясын құру кезінде табиғи ортаның көптеген локалды, жеке ерекшеліктеріне байланысты, әдетте, гидрологиялық құбылыстар мен процестердің тек басты заңдылықтарын көрсете алатын, шегіне жеткізе қорытындыланған бастапқы жағдайларды пайдаланады. Осындай әдіспен жасалған математикалық үлгілерге (модель) сүйене отырып және өзендердің гидрологиялық режимінің жекелеген .сипаттамаларының өлшенген шамаларын эксперименттік материалдармен салыстыра қорытындылау барысында ғана жекелеген тәуелділіктерден жалпы аумақтық заңдылықтарға өте аламыз. Бұл жағдайда математикалық үлгілердің параметрлері тек физикалық тұрақтылықтар (постоянные) мен тікелей өлшенген шамалар ғана емес, сонымен бірге статистикалық айла-тәсілдермен анықталған сипаттамалар да бола алады. Оған қоса, құбылыстардың жиынтығына тән, көп факторлық себебінен қалыптасатын заңдылықтарды тек статистикалық тәсілдердің көмегімен ғана анықтау мүмкін. Бірақта, А.В. Рождественский мен А.И. Чеботарев көрсеткендей, қарастырылатын құбылыстардың өз ерекшеліктеріне байланысты гидрологиялық зерттеулерде статистикалық тәсілдерді қолдану бірқатар ерекшеліктерге ие. Бірінші ерекшелік, ол біздің қолымыздағы ақпараттың шектеулі болуы мен оларды айтарлықтай ұзарта алмайтындығымызда. Осыған байланысты қысқа гидрологиялық қатарларды (ряды) және олардың статистикалық параметрлерін ұзарту (қатар санын көбейту) мәселесі, әр түрлі үлестірімдік қисықтарды өлшем мөлшерінен жоғары төмен созу (экстраполяция) және т. б. Екінші ерекшелік, ол өзен ағындысының өлшенген шамаларының кеңістікте және өлшем уақыттарында біркелкі болмауының әдетте жиі кездесетіндігінде. Бұл жағдай гидрологиялық катарлардың сәйкестігін статистикалық тұрғыдан сипаттау мүмкіндігін айтарлықтай шегереді және қиындатады. Гидрологиялық қатарлардың біркелкілігінің бұлайша бұзылуы ең алдымен алаптағы шаруашылық қызметке тікелей байланысты. Мысалы, белгілі уақыттан бастап алапта кең ауқымды (шөлейт аймақтар үшін көп мөлшерде су керек ететін) суғару процесі жүріп жатыр делік. Әрине, бұл процестің әсері ағындының азаюына әкеліп соғатыны түсінікті. Яғни, суғару басталғанға дейін және соңғы мерзімдердегі ағындының қатары біркелкілік қасиеттен айырылады, сондықтан олардың мәндері бір статистикалық сәйкестілікке біріктірілуі мүмкін емес.

Статистикалық әдісті гидрология саласында қолданудың үшінші бір ерекшелігі, ол қатарлардың ішкі өзара тәуелділігіне байланысты болатын ықтималдық ұстанымның (принциптің). бұзылуы. Нәтижеде әр түрлі гидрологиялық қатарда жинақталған тәуелсіз ақпараттың көлемі кемиді.

3. ГЭС-да гидротурбинаның қандай типтері қолданылады. Бұл турбиналарда энергияның қандай түрлері пайдаланылуы мүмкін.Гидроэлектрлік станцияда электрлік энергияны өндіру, оның тиімділігін және пайдалану сенімділігін қамтамасыз ету үшін, әртүрлі жабдық қажет. Бұл жабдықтың бірнеше тобы бар. ГЭС – ның гидрокүштік (су пәрменді) жабдығы. ГЭС – ол кешенді гидротехникалық құрылымдар (бөгеттер, су қоймалары, каналдар, тұндырғыштар, тегеуріндік бассейндер және т.б.). Оның негізгі құрам бөлігіне, гидротурбиналар мен гидрогенераторлар жататын, гидрокүштік жабдық кіреді. Турбина судың механикалық энергиясын айналымдағы білікке берілетін механикалық энергияға өңдейді. Бұл энергия сол біліктегі генератор арқылы электрлік энергияға өңделеді де жүйеге беріледі. Бұл жабдық тобына суды беретін, турбинаға суды жеткізетін және оның мөлшерін реттейтін қондырғылар кіреді. Турбинадан және генератордан тұратын кешенді гидроагрегат немесе жәй ғана агрегат деп атайды. ГЭС және ГЭС – ның тағайынды қуатына және агрегаттың қабылданған қуатына байланысты.Гидротурбина деп қозғалыстағы судың энергиясын механикалық энергияға өңдеп айналымдағы жұмыстық доңғалақ білігі арқылы генераторға беретін қозғалтқышты атайды. Қазіргі гидротурбиналар ағынның энергиясының жұмыстық доңғалаққа берілу сипатына байланысты екі класқа бөлінеді: реактивтік және активтік.Реактивтік турбиналар деп жұмыстық доңғалағы артық қысымды су астында болатын және оның иілген қалақтарына бір мезгілде берілетін ағыстардың реактивтік қысымы арқылы айналдырылатын турбина аталады. Горизонтал немесе вертикал (тік) білікке қондырылған айналымдағы жұмыстық доңғалақ электрлік генераторды іске қосады. Жұмыстық доңғалақтан өтетін судың меншікті толық энергиясы қысым және кинетикалық энергиялар қосындысына тең, яғни:

,мұндағы, р – артық қысым, Па; U – сұйықтық ағысының жылдамдығы, м/с.Жалпы жағдайда, ағынның турбина қалақтарындағы әсері жылдамдық өсімінен пайда болатын реактивтік қысымға және ағын бұрылысындағы центрден тепкіш күштер қысымына байланысты.Көп тараған реактивтік турбиналарға радиал – осьтік (РО) және бұрылмалы – қалақшалы (БҚ) турбиналар жатады. Бұл топтағы проперлік турбиналар (ПТ) сирек қолданылады. РО турбиналардың жұмыстық доңғалағының қалақтары шеңберге қатаң қондырылады (6.1 а сурет). Ал ПР турбинаның қалақтары – төлкеге (6.1 б сурет).БҚ турбинаның қалақтары тегеуірінге және шығынға байланысты, максималдық пайдалы әсер коэффициентін қамтамасыз ететіндей, шетмойынға бұрылмалы болып қондырылады (6.1 в сурет). Бұрылмалы – қалақшалы турбиналардың түрлері: бір шетмойынға екі қалақ орнатылған турбина (6.1 г сурет); диагоналдық турбина.Радиал – остік турбиналар жәйжүрісті, қалыпты жүрісті, тезжүрісті және өте жоғары тезжүрісті болады. Жүрдектік немесе жүрдектік коэффициенті турбиналарды сипаттауда мағыналы орын алады және белгілі тегеуірінде Н және шығында Q турбинаның айналым санын өндіру қабілеттілігін анықтайды. Бұл коэффициент n_S әрпімен белгіленеді де жүрдектік коэффициенті деп аталады. Жүрдектік коэффициент турбина доңғалағының минуттағы айналым саны n айн/мин, қуат N және тегеуірін Н м арқылы анықталады,

,формуладан жүрдектік коэффициент N= 1 ат.к және Н= 1м жағдайда турбина доңғалағының айналым санына тең. Бұл шама ағынның әртүрлі тегеуірінде жұмыс істейтін, геометриялық өлшемдері, қуаты, құрылымдары әрқалай турбиналарды салыстыруда пайдаланылады. турбиналардың жүрдектілігі активтік турбиналардікінен бірқатар мағаналы жоғары болады. Жәйжүрісті РО турбинаның жүрдектілігі 70-125 және олардың кіріс диаметрі Д1 шығыс диаметрінен Д2 үлкен болады, Д1>Д2. Сондай – ақ, қалыпты жүрдек РО – n_S = 125 – 200, Д1>Д2; тезжүрісті РО - n_S = 200-350, Д1>Д2; өте жоғары тезжүрісті РО - n_S тегеуіріндерде қолданылады. Кіші ГЭС – лар үшін минималдық шектік тегеуірін (6.2) формуладан жүрдектің коэффициентінің минималдық n_S = 70 шамасында анықталады. Қуатты турбиналар үшін тегеуірін 300 – 350м шамаға дейін болады. Ірі РО турбиналарда қуат 150кВт жеткізілген.

4. Геология-техникалық тұрғыдан алғанда бас тоғандар ғимараты дегеніміз не?Бас тоғандар имараттары немесе қысқаша бас тоғандар деп су көздерінен суды алу үшін қолданылатын, қажетті арында жүйеге немесе сумен қамту жүйелерінің тазарту имараттарына арналған суды алдын-ала тазарту және беруі үшін қолданылатын гидротехникалық имараттар кешені. Сумен қамту жүйесінің жұмыс істеу қарқындылығы бас тоғандардағы үздіксіз жұмыс істеу тәртібімен тікелей байланысты. Шаруашылық-ауыз сумен немесе өнеркәсіптік сулармен қамтитын бас тоғандар жыл бойы үздіксіз жұмыс істейді және суды беруде үзіліс жасамайды. Бас тоғандардың келесі түрлерін ажыратуға болады: А) су беру көздеріне қарай - өзендік, каналдардағы суқоймалық және көлдік; Б) пайдалануына қарай - шаруашылық-ауыз су және өнеркәсіпті сулар;В) талап етілетін суды беру катеориясына қарай – І, ІІ, ІІІ;Г) өнімділігіне қарай – аз (1 м³/с), орташа (1-6 м³/с) және жоғары 6 м³/с артық; Е) су қабылдағыштың орналасу жеріне қарай – жағалық және арналық; Ж) суды қабылдау тәсіліне қарай – ашық беттік, тереңдіктік, түптік, фильтрлейтін және аралас; К) пайдалану мерзіміне қарай – тұрақты және уақытша.

Бас тоғандар имараттарды суқабылдағыштың тереңдігін ұлғайту үшін және ағынды реттеу үшін қолданылатын ұстап тұрушы және тұрақтаушы имараттарының болуымен бөгетсіз, бөгетті және басқа деп ажыратады. Бас тоғандар имараттары өзендегі және суаттағы судың кез келген шығыны мен дейгейінде қажетті судың сапасы мен мөлшерін талап ететін су құбырларына суды беруді қамтамасыз етуі керек. Суды үздіксіз жинау таңдалған гидрологиялық, гидравликалық. термомұздық және басқа да жағдайларда біркелкі болуы керек.Бас тоғандар имараттары қалыпты және қайталанатын төтенше жағдайларда пайдалануға есептелуі керек. Су жинағыш құрылғылардың жұмысы негізінен бас тоғандардың жұмысы мен өнімділігін анықтайды.Сондықтан бас тоғандардың су жинағыш құрылғылары суды жинаудың қолайсыз жағдайларында да жұмысқа жарамды болуы керек: А) өзен арналарында деңгейідің және шынынның төмендеуі; Б) су көлігі, сал ағызу, СЭС-тегі ағынды реттеу, басқа мақсаттарға суды жинау; В) суаттардағы ластағыш заттарды ұстау; Г) суат арнасының және жағасының кескінін өзгерту;

5. Гидротурбинаның пішінін таңдау. Оның маркасындағы белгілер нені көрсетеді? Гидравликалық турбиналар бір жерге жинақталған су қорының энергиясын жасалған тегеуірінді шектемей жоғары дәрежелі пайдалы әсерлі коэффициентпен (ПӘК) пайдалануға қабілетті болуы шарт. Бұл шарттың орындалуы әртүрлі типтік өлшемді гидротурбиналармен қамтамасыз етіледі. Гидротурбиналар жұмыстық доңғалақтың қолдану тегеуіріне байланысты кластарға бөлінеді. Турбиналар нақты екі класқа бөлінеді: реактивті әсерлі және активті әсерлі турбиналар. Реактивті әсерлі турбиналарда негізінен су қорының потенциалдық энергиясы, ал активтік әсерлі турбиналарда – су қорының кинетикалық энергиясы пайдаланылады.

Гидротурбиналар жұмыстық доңғалақтағы су ағынының түріне және ағынды су шығынынреттеу әдісіне байланысты әртүрлі жүйелерге бөлінеді. Олар осьтік, радиалды-осьтік, диагоналды, бақырлы (ожаулы) көлбеу-ағынды ж.т.б. болады (3.1)

3.1. Кесте

Кластар	Реактивті әсерлі			Активті әсерлі		Мини
Жүйелер	Осьтік	Радиалды-осьтік	Диагоналды	Бақырлы	Көлбеу-ағынды
Жұмыс тегеуіріні, Н, м	1,0 – 80,0	40,0– 700,0	40,0– 200,0	400,0–1700,0	30,0 – 400,0
Жұмыстық доңғалақ диаметры D1, м	1,0 - 10	0,35 – 7,5	1,0 – 7,5	0,36 – 6,0
Қуаты N, Мвт	до 250,0	до 700,0	до 700,0	до 110,0	до 4,0

Сондай-ақ гидравликалық турбиналар мөлшері және қуаты бойынша ірі, орташа және кіші турбиналар болып бөлінеді. Ірі турбиналарға жұмыстық доңғалақ диаметрі D₁ ³ 1,8 м ал қуаты N = до 700,0 МВт дейін, орташа турбиналарға - D_{1 £} 1,6 – 2,75 м, ал қуаты N = 1,0 до 20,0 МВт, кіші турбиналарға – с D₁ £ 0,5 – 1,2 м, ал қуаты N < 1,0 МВт болатын турбиналар жатады.

Гидротурбинаны таңдау осы бастапқы деректерді қолдана отырып, гидротурбина номенклатурасы арқылы іске асырылады. Гидротурбина номенклатурасы есептілік тегеуіріні (Н) және турбина қуатына (N) байланысты әртүрлі типті турбиналардың қолдану облыстарының шекарасын көрсететін турбиналардың қолдану облыстарының жинақ графигі болады. Тәжірибе жүзінде кездесетін 1 м ден 500 м дейінгі тегеуірін мөлшерлері реактивті турбиналар:Френсис турбинасы (Ф); радиалды-осьтік(РО), айналмалы қалақшалы турбиналар (ПЛ) турбиналар; Каплан турбинасы (К) және активті бақырлы турбиналармен қамтамасыз етіледі

БИЛЕТ № 12

1. Суды пайдалану жоспарын жасау кезінде суармалы жүйедегі суды тұтынуды есептеу. Суландыру режимін –а.ш дақылдарын суару мерзімі мен мөлшерін шаруашылық басқармасының өзі, ғылыми-зерттеу ұйымының кепілдемесін ескере отырып қабылдайды.Суландыру режимі алдыңғы қатарлы агротехника талаптарына жауап беруі қажет ж суарылатын аймақтың мелиоративтік жағдайына ж ТҚ типіне байл шаруаш-ң суармалау аймағының шегінде қатаң ескерілген болуы керек. Сор басқан аймақтарда суландыру мөлешері 20-25% ұлғайтылуы керек, тұщы грунт сулары жақын жатса, суды 30-40% аз беруге болады.ТҚ тың су өткізгіштігі жоғары болған сайын суару мөлшері мен суару аралық кезеңдері аз болады.Суару нормасының мөлшері берілген биологиялық даму фазасындағы өсімдіктің су тұтынуымен ж агротехника мен ТҚ құнарлығының деңгейіне, ТҚ қасиетіне, оның белсенді қабатының тереңдігіне, дақыл сипатына ж суару тәсіліне қарағанда жиі суару қажет. әрбір дақыл үшін оларды өсіру-ң нақтылы жағдайында ТҚ дымқыл-ң қолайлы режимін жасап,жоғары өнім алумен қамтамасыз ету керек.ТҚ-ң су балансы-ң тапшылығы егісті сепкенге дейін жүргізілетін сіңіре суару ж егер алдындағы суару норма-ң мөлшерін есепке ала отырып есепт.(күздік бидай үшін-5-10күн бұрын,аңыздық жүгері -5-10күн бұрын,жаздық бидай ж қант қызылшасы үшін кеш күзде).Сіңіре ж себер алдындағы суарудың мерзімі дақылды суару мерзіміне жақын болғанда суару нормасы азайып,тиімділігі артады.Өсу дәуірі кезіндегі 1-ші ж соңғы суару-ң мерзімін белгілегенде дақыл-ң биолог-қ ерекшелік-н ескеру керек.Мыс,жүгеріні 6-7жапырақ шыққан кезінде суару оның өсіп-өнуін қысқартады,сонд. оларды 9-10 жапырақ п.б-да ғана суару керек.