Билет № 27

1. Жерасты суларын жинау ғимараттары және оларды қолдану шарттары - Жерасты суларын трубалы ж шахталы құдықтар, көлденең су жинағыштар ж көлденең скважиналар арқ, сондайақ бұлақ суларын жинау арқ пайд. болады.Құдықтар шахталы ж трубалы , кейде құрастырылған болып келеді. Жоғ жағы шахталы құдық, ал төменгі жағы трубалы. Шахталы құдықтардың тереңдігі 30 м. Қабырғалы темір бетонды шығыршықтар мен ағаш ж таспен бекітіледі.Трубалы құдықтардың диаметрі30- 100см трубалармен бекітілген скважиналар болады, олардың су қабылдайтын бөлігі фильтрлермен жабдықталады, егер де су өздігінен шашырамаса, оны поршеньдік ж орталықтан тебетін насостар арқ көтереді. Кәріздер су ұстайтын қабатқа орналастырылатын су жинағыштардан жиналған суды жер бетіне шығаратын сутартқыш галереядан, штольниялардан ТҚты сыртқа шығару ж вентельяция болуы үшін қолданылатын тік құдықтардан, су жинағыш құдықтан ж суды ағызып жіберетін каналдардан құралады.

2. Сушаруашылық балансының түрлері және түсінігі. Сушаруашылық балансты құрастырғанда қандай сұрақтарды шешеді.

Тұздалған топырақты жуып шаю - Егер де топырақ өте күшті сорланған және оның бір метрлік кабатында 0,02—0,03 % хлор болған жағдайда, мөлшерден тыс тұздарды өсімдіктерді себу кезінде хлор иондарының шамалы салмағы 0,01% тен көп болмайтындай етіп шаю керек. Ол үшін қаптата суару арқылы оған тұздарды ерітіп және олардың артық шамасын топырақтын теменгі қабатына, немесе дренажға жіберетіндей су жіберіледі.

Топырақты шаюдың тиімділігі оның физикалық қасиеттеріне және сорлану дәрежесіне, яғни топырақтағы еріген Са және Nа тұздарьшың иондарының ара-қатынастығына байланысты болады. Сорлы топырақтардан (Са иондары көбірек) тұздар топырақ су сіңіргіш болғанда жеңіл шайылып кетеді. Сортандалған (Na иондары көбірек) топырақтарды шайғанда физиологиялык улылықты көбейтетін сілтілер бөлініп, топырақтың физикалык, қасиеттері нашарлайды. Na иондары көбейген сайын топырақтың физикалық қасиеттері күштірек кемиді. Nа иондарының мөлшері жалпы сіңіру аумағының 20—40% не жеткенде топырактың кұнарлылығы толығынан жоғалады. Сондықтан сортаңдалған топырақтарды шайар алдында оларға гипс (СаSО₄) қосқан жөн: алмастыру реакциясының салдарынан сіңірілген Nа Са иондарымен ауыстырылады және пайда болатын Nа₂SО₄ тұзы сумен шайылып кетеді. Сортандалған топырақтарды химизациясыз шаю, ондағы Nа иондарының шамасы сіңірілген аумақтың 10% нен көп болмағанда ғана жургізіледі.

Сорланған топырақтарды бірінен соң бірі сегіз күннен аспайтын аралықта жүргізілетін суарулар арқылы шаяды. Шайып суарудың тиімділігі суару нормасының топырақтың тұщыланатын қабатының ең кем ылғал сыйымдылығының 30—40% сәйкес болғанда байқалады. Жеңіл топырақтарда шайып суарудың суару нормасының мөлшері, 1 метрге тен, қабат үшін 700—900 м3/га, орташа топырақтарда—900—1100 м3/га және ауыр топырақтарда — 1100—1500 м³/га болады.

Топырақты шаюды жақсылап тегістелген, тырмаланған малаланған (ауырлығы 80—130 кг тақтайлармен нығыздау) және өлшемдері 0,25 гектарлық атыздарға тығыздалған палдармен бөлінген учаскелерде жүргізу керек. Тегістеу жүмыстарының дәлдігі ±5 см және тегілетін топырақтың қалындығы 20 см кеп болмауы керек. Суару арық-атыз жүйесі әрбір атызға су өздігінен ағатын-дай етіліп жасалады.

4 Жерасты суларының химиялық құрамы. Судың химиялық қасиеттерінің негізгі көрсеткіштері. - Жерасты сулары әртүрлi құрамды тау жыныстарымен жанасып, олардан көптеген химиялық элементтердi өзiне алады. Жер қыртысында Менделеевтiң периодтық жүйесiндегi 104 элементтiң 92-сi кездеседi. Олардың iшiнде 8 элемент басым болады: О, Si, Al, Fe, Ca, Na, K, Mg. Олар литосфераның 99,3% құрайды. Тек қана 1%-тен артығырағы барлық қалған элементтерге келедi.Судың химиялық түрiн негiзгi иондар анықтайды. Оларды басқаша макроэлементтер деп атайды. Микрокомпоненттер суда өте аз мөлшерде болады. Олар судың химиялық түрiн анықтамайды. Судағы бiрқатар компоненттер макро- және микрокомпоненттер арасында болады. Оларға H⁺, NH₄⁺, NO₃^‑, H₂SiO₃, Fe⁺⁺, Fe⁺⁺⁺ жатады. Органикалық заттар. Табиғи сулардың құрамында әрдайым органикалық заттар болады. Органикалық қоспалар негiзiнен, оның салмағының 98,5% құрайтын көмiртегiнен, оттегiнен және сутегiнен тұрады. Органикалық заттар өзiнiң табиғаты бойынша 2-ге бөлiнедi - судағы тiрi организмдердiң құрамындағы және өлi организмдердiң тiршiлiк әрекетi мен ыдырау өнiмi. Микроэлементтердеп А.П.Виноградов сулардағы орташа мөлшерi 10% аз элементтердi айтады. Кейбiр жағдайларда олардың мөлшерi 10%-тен көп болады. Микроэлементтер санына бром, иод, фтор, бор, литий, рубидий, стронций, барий, мышьяк, молибден, мыс, кобальт, никель, цинк, радиоактивтiк элементтер, алтын және басқа элементтер жатады. Судың химиялық қасиеттерiнiң негiзгi көрсеткiштерiне судың минералдылығы, сутектiк көрсеткiш (рН), тотығу-тотықсыздану потенциалы (ЕҺ), судың кермектiгi мен жегiштiгi (агрессивность) жатады. Судың минералдылығы. Судың минералдылығы деп судың құрамындағы барлық минералды заттардың қосындысын айтады. Минералдылықты г/дм³- мен өлшейдi. Сутектiк көрсеткiш (рН) дегенiмiз терiс таңбамен алынған, судағы сутегi ионы шоғырының ондық логарифмi рН=-lg (H⁺). Бұл көрсеткiш судың қышқылды-сiлтiлiк қасиеттерiн сипаттайды. Судың кермектiгi ондағы Ca⁺⁺ мен Mg⁺⁺ иондарының қосынды мөлшерiмен анықталады, өйткенi судағы басқа элементтердiң мөлшерi өте аз. Кермектiктi кальций мен магнийдiң ммоль/дм³-мен берiлген мөлшерiмен көрсетедi. Судың жегiштiгi ондағы сутегi, көмiртегiнiңбос диоксидi, сульфаты және магнийiнiң қатысуымен байланысты. Судың агрессивтiк қасиетi бетон, темiрбетон және металдарға ғана көрсетiледi

5. Траншеялы түрдегі су тастағыш ғимараты. Конструкциясы мен оның гидравликалық есебі.- Бұл құрылым кең табалдырықты су ағардан немесе практикалық кескіндегі су ағардан, орлы тасқын суды өткізгіштен және магистральды (әкететін қаналдан) тұрады.

1-траншея (ор); 2-тасқын суды өткізетін канал; 3-тасқын суды әкететін канал; 4-қиыстыратын құрылым; 5-бөгет; 6-көпір; 7-су ағардың табалдырығы.

Су ағардың табалдырығы ҚТД-де (қалыпты тіреу деңгейі) су қойма жағалауының ұзына бойына бөгеттен 30...40 м қашықтықтаорналастырылады. Су ағардың табалдырығында арын

шегінде қабылданады.

Орлы тасқын суды өткізгіштің гидравликалық есебі су ағар табалдырығының ұзындығын анықтауға және су бетінің бос қисығын тұрғызуға жүктеледі.

Орлы тасқын суды өткізгішті есептеу келесі жүйелікте жүргізіледі:

1. Төмендегідей қатынастар анықталады:

а) егерде , онда су анғар сумен басылмаған;

б) егерде , онда су ағар сумен басылған;

мұндағы -су басылған тереңдік, су ағар табалдырындағы кірер бөліктің соңындағы судың тереңдігі, м;

-су басу коэффициенті, 0,75-тен 0,83...0,87 дейін қабылданады.

2. Сумен басылмаған су ағардың, су ағар табалдырығының ұзындығы келесі формуламен есептеледі: , (9.1)мұндағы - су ағар табалдырығының ұзындығы, м; - ор арқылы өткізілетін жоғарғы өтім, м³/с; - өтімнің коэффициенті, ; - су ағар табалдырығының арыны, м.

Сумен басылған су ағардың, су ағар табалдырығының ұзындығы төмендегі қатынаспен анықталады: , (9.2)мұндағы -жылдам коэффициенті; -су ағар табалдырығындағы кірер бөліктің соңындағы судың тереңдігі (су басылған тереңдік), ол тереңдікті келесі айырмамен анықтауға болады ; -табалдырық алдындағы судың деңгейімен су ағардың табалдырығындағы айырма, м

Сурет 9.1-Орлы тасқын суды өткізгіштің схемасы.

.

3. Табалдырық алдындағы судың деңгейімен су ағардың табалдырығындағы айырма келесі формуламен есептеледі:

, . (9.3)

3. Ор бес-алты бөліктерге бөлінеді

БИЛЕТ№ 21

1. Жерасты гидросферасының құрылысы. Гидрогеологиялық стратификация элементтері. Жерасты гидросферасы дегенiмiз - тау жыныстарындағы әралуан түрдегi және жағдайдағы су. Оның жоғарғы шекарасы жердің бетімен шектеледі де, төменгі шекарасы анықталмаған. Жер қыртысындағы судың таралуы әртүрлi. Ол тау жыныстарының ерекшелiктерiмен, термодинамикалық, физика-химиялық жағдайларымен байланысты. Аэрация белдемі жер бетінен грунт сулары деңгейіне дейінгі литосфераның жоғарғы бөлігін қамтиды. Бұл белдемде тау жыныстарының кеуектері ауа және судың буымен, сондай-ақ, мықты-борпылдақ байланысқан және капиллярлық сулармен толыққан. Көктемде қар еріген немесе көп жауын жауған кезде аэрация белдеміндегі тау жыныстарында еркін (гравитациялық) су қалыптасады. Аэрация белдемінің қалыңдығы таужыныстарының литологиялық ерекшеліктерінен, жердің рельефінен және климаттық жағдайына байланысты болады. Бұл белдем арқылы жерасты сулары атмосферамен тығыз байланысады. Жауын және еріген қар сулары тереңге сіңіп, жерасты суларының қорын толтырады. Құрғақ аудандарда аэрация белдемі арқылы тереңдігі 3 метрге дейін жатқан жерасты суларынан булану жүреді.Қанығу белдемі құрылықтық литосфераның барлық ауданын (80%) алып жатыр. Бұл белдемнің тау жыныстарының кеуектері мен қуыстары еркін және байланысқан суларға толы болады. Жоғарғы жағынан аэрация белдемімен шектеледі. Төменгі шегі жер қыртысының тектоникалық құрылымына байланысты болып келеді. Бұл белдемде гравитациялық еркін сулар жиналған. Қанығу белдемі литологиялық ерекшеліктері және геологиялық жасы әртүрлі болып келген тау жыныстарынан тұрады. Олар сулы және сутірек тау жыныстары болып бөлінеді.Сулы тау жыныстары деп өзінде еркін суларды ұстап, оларды өзі арқылы өткізіп және ауырлық күшінің әсерінен суды жеңіл қайтаратын тау жыныстарын айтады. Оларға малтатас, гравелит, құм, құмдақ, құмайттас, әктас және т.б. жатады.Сутірек тау жыныстары деп суды өте шамалы өткізетін немесе табиғи жағдайда өткізе алмайтын тау жыныстарын айтады. Оларға саз, ауыр саздақ, сазды тақтатас, сазтас, тас тұзы, гипс, мергель және т.б. жатады.Қанығу белдемiнде әртүрлi гидрогеологиялық жүйелер таралған. Оларға сулы горизонт, сулы кешен, сулы алап, сулы белдем, т.б. жатады.Сулы горизонт - қалыптасу жағдайлары және қозғалысы бірдей болып келген бiр немесе бiрнеше сулы қабаттар. Сулы горизонттың суы грунттық немесе арынды, әртүрлi жаста, сiңу және сыйымдылық қасиеттерi әртүрлi бола алады.

Сулы кешен қалыптасу жағдайы бiрдей, аймақтық тараған, бір немесе әртүрлі жастағы, тау жыныстарының құрамы әртүрлі, жоғарғы және төменгі жағынан аймақтық сутірек қабаттармен шектелген суға қаныққан бiрнеше горизонттардан тұрады.

2. Арал экологиялық кризисінің пайда болуы.Ағынсыз көлдер мен теңіздер табиғи және шаруашылық жағдайлардың әсерінде болады. Суатты және онымен байланысқан табиғи байлықтарды сақтау мен халық шаруашылық мүддесі тұрғысының суаттық су деңгейлерін берілген шектікте қалыптасуларын талап етеді.Көптеген жағымсыз әсерлердің, адам әрекеттерінің нәтижесінде олар өзінің бастапқы қалпын жоғалтып немесе арнасынан тартылып кетуі мүмкін.Оған мысал етіп Арал теңізін алуымызға болады.Арал теңізінің алабы және ашық күндері көп болғандықтан бұл жерлерде өте бағалы жылу сүйгіш ауыл шаруашылығы дақылдары: мақта, күріш, оңтүстік тінді дақылдар (зығыр, рами, кенеп, кенепшөп, кендір, бұйра кендір және т.б.), жеміс дақылдары (жүзім және т.б.) өседі. Бірақта бұл жерде жауын-шашын мөлшерлері өсімдіктердің суға деген қажеттілігінің 10...20% қана өтейді.Теңіздің биологиялық өнімділігі су деңгейінің және тұздылығының әлпісі мен оған келетін су қорларының мөлшеріне және сапасына байланысты. Яғни оған құйылатын өзен алаптарындағы шаруашылықтарға тәуелді. Сондықтан Арал теңізінің мәселесін қарастыру үшін, оның алаптарындағы барлық табиғи ж адамның шаруашылық әрекеттерін есепке алу керек.

Қашыртқы суларын тастағанының нәтижесінде Қарақұмда аймағы 200 мың.га болатын батпақ пайда болды Климаттың өзгеруі. Канал жағалары мен суармалы жерлердің фитомассаларының жоғарылауы транспирацияның көтерілуіне соқты. Қарақұм каналының әсері тиетін аймақта транспирация мөлшері жылына 0,6 км3 –қа жетті. Транспирация, сонымен бірге каналдардан сүзілудің жоғарылауы және сүзілу арқылы пайда болағн елдерден булану мөлшері микроклиматтық әсер етеді.Көптеген аудандарда жерасты суларының деңгейі көтерілді. Түрікменстанның суармалы жерлерінің жер асты суларының деңгейі 2,5 м жоѓарылары. Өзбекстанда жер асты суларының қауіпті деңгейден жоғары жерлері 1,6 млн.га.Жер асты суларының деңгейінің көтерілуі нәтижесінде Тәжік оазисінде 70 мың га суармалы жерлердің 48 мың га тұзданған Арал теңізінің мәселелері. Арал теңізі деңгейі – 53 м (1960 ж)ден 36,5 м (1994 ж); көлемі 1062 км3-тен 280 км3-қа дейін төмендеді. Теңіздің тұздылығы 10%0 –дан 32 %0 –ға дейін жоғарылады. Арал маңында климат біраз өзгерді. Аралмаңы алқабының санитарлы-эпидемологиялық ахуалы өте қолайсыз. Соңғы он жылда бұл жерде аурулардың мынадай түрлері: іш сүзегі – 1,5…3 есе вирусты гепатит және өткір ішек аурулары – 1,3 есе артты. Аралға құйылатын Жаңадария өзенінің құрғап қалған арнасының бойында – 250км созылѓан тақырлы жазықта көлемі 300 мың га болатын қара сексеуілді орман болатын. Қазіргі кезде бұл орман су болмағандықтан жойылып барады. Арал теңізінің мәселелері ең бірінші рет 1971 ж қаралған. Нәтижесі – экономикалық тұрғыдан Арал теңізін сақтап қалудың мүмкіншілігі жоқ екені келтірілген, кері әсерлерге мыналарды қосуға болады, ол Барсакелмес қорығының жойылуы, яғни ол жердегі жануарлар дүниесін басқа жаққа көшіру;Арал теңізі жағалауларында бүкіл әлемдік маңызы бар курорттардың ќызмет атќару мүмкіншілігі бар алќаптың жайылуы Себебі климаттыќ жаѓдайлар (температура, ашыќ кџндер саны, жаѓажайдыњ ыњѓайлыѓы жђне т.б.), сауыќтыру кездері мен орындардыњ ќолайсыздығы таѓы с.с.

3. Жерасты суларымен суармалау. Оазистік суармалау. А.М.Овчинниковтың классификациясына сәйкес,ж.а.с-на ТҚ-ң сулы уақытша ұстайтын қабатындағы сулар,ыза сулар ж артезиан сулары жатады.ТҚтың суды уақытша ұстайтын қабатындағы сулар линзалармен суды аз сіңіретін жыныстардың қатпарларына жауын,жер беті ж суару суларының сарқылылуынан п.б.Қазіргі уақытта ж.а.с-ын суару үшін пайд кеңінен тараған.Әсіресе,Қырымда,Оңт Украйнада,Молдовада,Әзербайжанда,Арменияда ж Туркменияда жақсы ұйымдастырылған.Соңғы жылд Қазақстан мен Өзбекстанда да ж.а.с-ын пайд дұрыс жолға қойылуда.Ж.а.с-ын пайд-ң маңызын еске ала отырып Қаз-н Орталық партия Комитеті ж Қазақ ССР Министрлер Кеңесі 1980 ж арнаулы қаулы қабылдап, Қазақ ССР Мелиорация ж су шаруашылығы министрлігінің құрамында ж.а.с-ын пайд негізінде суару жүйелері құрылыстарын салу ж оларды пайд бас басқармасын құрды.Ж.а.с-ын турбалы ж шахталы құдықтар, көлденең су жинағыштар ж көлденең скважиналар арқ, бұлақтар суын жинап алу арқ пайд-ға б-ы. Құдықтар шахталы ж трубалы (шыңырау),кейде құрастырылған боп келеді.Бұлақтар суы көп жағдайда төмен жатқан баурайларды суару үшін пайд.Өзен суымен суарғаннан ж.а.с-мен суару-ң мынадай ерекше-і бар:су көз-ң дебиті шамалылау,суда қалқыған заттар болмайды,судың температурасы 12°тан кем, су көзі суарылатын жерге жақын орн,суарылатын жер көлемі азырақ б-ыЖ.а.с-мен суару жұмыстарын жобалағанда барлық су пайд-н мекемелермен келісу керек. Тұщы ыза суларды бірінші кезекте сумен жабдықтау үшін пайд керек……

4. Гидравликалық қысқа құбырлар қалай есептеледі. Құбырлардың гидравликалық есебі

Құбырлардың гидравликалық сипаттамаларын – арын жоғалуы және өткізуші шығыны –белгілі мөлшерде анықтау үшін немесе құбырлардың геометриялық сұйықтық айқын шығының өткізетін мөлшерін анықтау мақсатымен құбырлардың гидравликалық есеп қисабы шығарылады. Құбырлардың екі түрін айырады: қысқа және ұзын құбырлар.

Қысқа құбырлар – салыстырылмалы маңыздысыз ұзындығы бар құбырлар. Мұнда жергілікті арын жоғалуы негізгі болып табылады және ұзындықпен арын жоғалуының жартысын құрастырады. Мысалы: сифонда сорып алушы құбыр, сұйықтық отынды бензинбакпен карбюраторғы беруші, бензин өткізгіш құбыр .ж.т.б.

Қысқа құбырлардың есеп-қисабы

1) Атмосфераға ағыу

0-0 салыстырмалы жазықтығы құбырдың осьында орналасқан. 1-1және 2-2 қималарын тыңдап алып, Бернулли теңдеуін құрастырамыз:

Құбырдағы ағымының жылдамдығы. Сонда Бернулли теңдеуінен шығарамыз:

Құыбырдағы арын жоғалуы.H_f=h_l+hx;

; жергілікті кедергі коэффицентерінің самасы (кестеден табылады)

Сондықтан:

h_f=l

(Жүріс) - системаның кедергі коэффицентті (12.9) теңдеуіне (12.11) теңдеуін кіргізсек; сонды:

Құбырлардағы сұйықтық қозғалысының жылдамдығы:

Қысқа құбырдағы сұйықтық шығыны:

(12.13)

Құбырдың шығын коэффицентің арқылы белгілейміз:

Сонда (12.13) теңдеу мынандай түрде жазылады:

5. Көлдер мен өзендерде тереңдікті өлшеу.Өлшеу жұмыстарының мақсаты – су қоймаларының көлдердің, өзендердің тереңдігін және түбіндегі рельефтің сипаттамаларын анықтау. Өлшеу жұмыстарының нәтижесінде өзен арнасының немесе су қоймасының табанының нобайы – изобаттар немесе горизонтальдар деп көрсетіледі, сонымен қатар көлденең және ұзына бойына бойлық қималар сызылады. Өлшеу жұмыстараның мәліметтері бойынша өзен арнасының көлденең қимасының ауданы, ал көлдер мен суқоймаларында судың көлемі есептеледі. Өлшеу жұмыстарына қойылатын негізгі міндеттер: -су нысанын гидрографиялық мақсаттарда зерттеу; - гидромет-қ жұмыстар үшін тереңдікті өлшеу; - кемелер және сал ағызу үшін өлшеу; - гидротех-қ құрыл-ң жобаларын жасауға байл-ты өзен түбінің кескінін айқындау және тереңдігін өлшеу. Тереңдікті өлшеу әрқашанда өлшеу нүктелерінің немесе тұстама нобайындағы координаттарын анықтаумен жалғастырылады. Ол үшін геодезиялық негіз құрылады. С.қ. өлшеу кезінде су деңгейіне бақылау жүрг-ді. Ең көп тараған құралдар: нүктелік өлшеуде қолд-н - өлшеуіш сырық (5-6м), қол (лот және шұңқырлы лот) және механикалық лоттар, үздіксіз өлшеуге қолд-н – эхолоттар. Суқоймаларында және көлдерде қазіргі кездерде негізінен эхолоттармен, ал бұғаздарда және жағалауларда, шағын тоғандарда өлшеу жұмыстары сырықпен немесе лотпен жүргізіледі.

БИЛЕТ№ 22

1.Жерасты гидросферасының құрылысы. Гидрогеологиялық стратификация элементтері. Гидрогеологиялық стратификация элементтері. Жерасты гидросферасы дегенiмiз - тау жыныстарындағы әралуан түрдегi және жағдайдағы су. Оның жоғарғы шекарасы жердің бетімен шектеледі де, төменгі шекарасы анықталмаған. Жер қыртысындағы судың таралуы әртүрлi. Ол тау жыныстарының ерекшелiктерiмен, термодинамикалық, физика-химиялық жағдайларымен байланысты. Аэрация белдемі жер бетінен грунт сулары деңгейіне дейінгі литосфераның жоғарғы бөлігін қамтиды. Бұл белдемде тау жыныстарының кеуектері ауа және судың буымен, сондай-ақ, мықты-борпылдақ байланысқан және капиллярлық сулармен толыққан. Көктемде қар еріген немесе көп жауын жауған кезде аэрация белдеміндегі тау жыныстарында еркін (гравитациялық) су қалыптасады. Аэрация белдемінің қалыңдығы таужыныстарының литологиялық ерекшеліктерінен, жердің рельефінен және климаттық жағдайына байланысты болады. Бұл белдем арқылы жерасты сулары атмосферамен тығыз байланысады. Жауын және еріген қар сулары тереңге сіңіп, жерасты суларының қорын толтырады. Құрғақ аудандарда аэрация белдемі арқылы тереңдігі 3 метрге дейін жатқан жерасты суларынан булану жүреді.Қанығу белдемі құрылықтық литосфераның барлық ауданын (80%) алып жатыр. Бұл белдемнің тау жыныстарының кеуектері мен қуыстары еркін және байланысқан суларға толы болады. Жоғарғы жағынан аэрация белдемімен шектеледі. Төменгі шегі жер қыртысының тектоникалық құрылымына байланысты болып келеді. Бұл белдемде гравитациялық еркін сулар жиналған. Қанығу белдемі литологиялық ерекшеліктері және геологиялық жасы әртүрлі болып келген тау жыныстарынан тұрады. Олар сулы және сутірек тау жыныстары болып бөлінеді.Сулы тау жыныстары деп өзінде еркін суларды ұстап, оларды өзі арқылы өткізіп және ауырлық күшінің әсерінен суды жеңіл қайтаратын тау жыныстарын айтады. Оларға малтатас, гравелит, құм, құмдақ, құмайттас, әктас және т.б. жатады.Сутірек тау жыныстары деп суды өте шамалы өткізетін немесе табиғи жағдайда өткізе алмайтын тау жыныстарын айтады. Оларға саз, ауыр саздақ, сазды тақтатас, сазтас, тас тұзы, гипс, мергель және т.б. жатады.Қанығу белдемiнде әртүрлi гидрогеологиялық жүйелер таралған. Оларға сулы горизонт, сулы кешен, сулы алап, сулы белдем, т.б. жатады.Сулы горизонт - қалыптасу жағдайлары және қозғалысы бірдей болып келген бiр немесе бiрнеше сулы қабаттар. Сулы горизонттың суы грунттық немесе арынды, әртүрлi жаста, сiңу және сыйымдылық қасиеттерi әртүрлi бола алады.

Сулы кешен қалыптасу жағдайы бiрдей, аймақтық тараған, бір немесе әртүрлі жастағы, тау жыныстарының құрамы әртүрлі, жоғарғы және төменгі жағынан аймақтық сутірек қабаттармен шектелген суға қаныққан бiрнеше горизонттардан тұрады.

2.Сұйықтықтың ламинарлық режимде қозғалысының ерекшеліктері. Осы режимдегі ұзындықтағы тегеурін шығынын анықтау. . Табиғатта тұтқырлы сұйықтықтың 2 режим қозғалысы бар: ламинарлық және турболенті. Ламинарлы қозғалыс реминінде сұйықтық ағынқабаттарымен қозғалады, әр қабат бір біріне қатысты жылжыйды және бөлек кішкентай бөлшектердің траекториялары өзара қиылыспайды, яғни параллал ағысын сақтайды. Ламинарлық режиміндегі сұйықтық қабаттарымен қозғалады және кішкентай бөлшектері араласпайды. Сұйықтықтың бір қабаты кезкелген басқа қабатымен қозғалады, сол арады үйкеліс күші пайда болады. Ламинарлық ағында орташа жылдамдық шамасы ең көп жылдамдықтың жартысына тең. Абсалютті тұтқырлық коэффицентін киниматикалық тұтқырлық коэффицентіне ауыстырып, ламинарлақ режимдегі арын шағанын анықтайтын. Пуазейль-Гагена формуласын табамыз:Ламинарлық режимінде арын шығыны орташа жылдамдығына тура пропорциональды екенін формуладан байқадық. Шығын шамасына құбыр қабырғаларынаң кедір-бұдырлығы ешқандай әсер етпейді. Өткен тақырыбтардағы формулалармен үйкеліс арын шығынының формуласын салыстырып, табамыз: Ламинарлық режимінде гидроваликалық үйкеліс коэффицентті Рейнальдс санына керіс пропорцианалды.

3.Сумен қамтамасыз ету үшін су көздері.Су көздерін қорғаудағы санитарлы қорғау аймағы. . Адамзат дамыған сайын өзінің әрқилы қажеттіліктерін өтеу үшін, өте көп мөлшерде су жұмсайды. Су халықты сумен қамтуға, әртүрлі өндірістік өнеркәсіп үшін, жерді суару мен суландыруға, балық шаруашылығы мен су көлігін дамытуға, сауықтандыру мен су туризмі үшін қажет. Шаруашылықтың ешбір саласының тіршілік етуі мен дамуының, суды пайдаланусыз, елестету мүмкін емес.20 – ғасырда өндіруші күштердің өте жылдам және ауқымды дамуына байланысты, пайдаланатын су көлемі қарқынмен өскен Біріншіден бұл өндірістің және оның су сыйымдылығы үлкен салаларының жылдам дамуымен және энергетиканың қарқынды дамуымен байланысты. Болашақта да судың шығындалуы осындай пропорциямен жүретіні жорамалдануда, сондықтан су ресурстарының сарқылуының алдын алу шараларын қазірден жүргізу керек.Сумен қамтамасыз еткенде, екі категория бөлінеді: сутұтыну және супайдалану. Біріншісіне халық шаруашылығының су қоймадан суды алып пайдаланатын салаларын жатқызуға болады. Сонымен қатар, өндірістік және ауыл шаруашылық өнімдердің құрамына кіретін, пайдалану барысында булануға кететін су бөлігі ысырапқа ұшырайды. Негізгі су тұтынушылар болып өнеркәсіптік және коммуналды сумен қамту және халық шаруашылығында пайдаланылатын су көлемінің жартысынан көбін алатын ауыл шаруашылығының суландыру саласы жатады. Екінші категорияға суды алмай, тек қажетті іс - әрекеттер үшін пайдаланатын салалар жатады. Су пайдаланушылар қатарына гидроэнергетика, су көлігі, сал ағызу, балық шаруашылығы, су туризмі жатады. Көптеген субъекттердің құрылысы, су қойма салуға негізделеді. Суқоймалар тек электр энергиясын алу үшін қызмет етіп қана қоймай, сонымен қатар кеме жүзу үшін қолайлы жағдай туғызып, сумен қамтуға, суландыруға, сал ағызуға, балық шаруашылығына және т.б. пайдаланылады. Ең тұрақты пайдаланушыларға тәулік бойы жұмыс істейтін өндірістік объекттер, елді – мекенді сумен қамту, жылу, атом және гидравликалық электрбекеттері жатады..Халық шаруашылығының кейбір салалары су шығынының мезгілдік және айлық өзгеруімен қатар, тәулік бойында өруіне де тап болған.Ауыз сумен қамту үшін бірінші кезекте ең жоғары сапалы, жерасты су көздеріндегі, ластанбаған суқойма мен сужиналулардан алынған су пайдалануы қажет. Сапасы төмендеу сулар өндіріс пен суаруға пайдаланылады. Соңында, гидроэнергетика, су көлігі мен сал ағызу үшін судың тазалығы маңызды емес. Өндірістік кәсіпорында, суландыру мен энергетикада пайдаланылатын су сапасына қойылатын талаптар әртүрлі, ал кейде қарама – қайшы болып келеді.Жеке супайдаланушылардың талаптарын қанағаттандыруда, керекті кезең уақытында белгілі су көлемін пайдалану мен жеткізуді қамтамасыз ететін суқойма мен сужиналудың реттелгендігі өте зор маңызға ие екенін ескерген жөн. Сонымен, елді – мекендер мен кәсіпорынды сумен қамтамасыз етуді үздіксіз жүргізу керек, өйткені су өте аз уақытқа болса да, тоқтатса, ол үлкен шығын келтіреді. Жерді суару мен өнеркәсіптік үрдістер мерзімінде суды жеткізу қысқа мерзімге тоқтатылса, кішігірім, ыңғайсыздықтар тууы мүмкін...Берілген аймақты суландыруға кететін су көлемі: ;өнеркәсіптегі өнімді шығаруға қажетті су көлемі: ;Әр айда қажетті су көлемі: Су көздерін санитарлы қорғау аймағы.

Су көзін таңдап алғаннан кейін санитарлы су қорғау аймағын орналастырамыз. КазакстанРеспубликасында 3 санитарлық белдеу бар: Қатаң режим;Санитарлы бақылау;Су сапасын қадағалау Қатаң белдеу талабы бойынша , егер біз су көзі ретінде ӨЗЕНді алсақ,

Егер суқойманы немесе Көлді алсақ ,

Егер жер асты суын алсақ,

1-ші Белдем бойынша қарастырылған аймақ толығымен қоршалады, басқа адам кіруге тиым салынады. 2-ші Белдеу бойынша қарастырылған аймаққа демалуға болмайды 3-ші белдем бойынша, егер су көзі ластанса айып пул төлейді және су сапасын қадағалап отырады.Зоны санитарной охраны (ЗСО)^[1] — территория, включающая источник водоснабжения и/или водопровод, иной объект. ЗСО состоит из поясов, на которых устанавливаются особые режимы хозяйственной деятельности и охраны, например, дляартезианских скважин охраны подземных вод от загрязнения.

первый пояс (строгого режима) включает территорию расположения водозаборных сооружений, площадок всех водопроводных сооружений и водопроводящего канала. Его назначение — защита места водозабора и водозаборных сооружений от случайного или умышленного загрязнения и повреждения.Первый пояс ЗСО скважин представляет собой окружность радиусом 30-50 м, центр которой находится в точке расположения источника водоснабжения. Если таких источников несколько (несколько скважин), то следует выделять несколько окружностей с центром в каждой из скважин. Размер пояса строго режима охраны может быть сокращен государственным органом санитарно-эпидемиологического надзора.Второй пояс (пояса ограничений или зона микробного загрязнения) определяется гидродинамическим расчётным путём^[2] и включает территорию, предназначенную для предупреждения загрязнения воды источников водоснабжения. Второй пояс учитывает время продвижения микробного загрязнения воды до водозабора, принимаемое в зависимости от климатических районов и защищенности подземных вод от 100 до 400 сут.^[1] — времени, в течение которого загрязнение произошедшее на поверхности за пределами второго пояса достигнет водоносного горизонта.Третий пояс (зона химического загрязнения) определяется гидродинамическими расчётами, исходя из условия, что если за её пределами в водоносный горизонт поступают стабильные химические загрязнения, то они окажутся вне области питания водозабора или достигнут её не ранее истечения расчётного срока эксплуатации. Минимальный расчётный срок эксплуатации скважины — 25 лет. Обычно для расчётов используют 10 000 суток, что приблизительно на 10 % больше, чем 25 лет, то есть 9125 суток.

4. Ашық су тастағыш ғимараттар түрлері, практикалық (тәжірибелік) профильді (қималы) су ағардың өткізу қабілетін есптеу. Топырақтан соғылған бөгеттер бойына тасқын суды төменгі бъефке тастайтын су тастағыш құрылымдар салады. Су тастағыш құрылымдардың ең көп таралған түрлері.1)ашық орлы су тастағыш – су тастайтын бөлігі науалы, көп сатылы не тез суағар түрінде орындалған;2)жабық су тастағыш – су тастайтын бөлігі тунель немесе құбыр түрінде орындалған;3)аралас, ашық және жабық су тастағыштың элементтері қолданылған.Ашық су тастағыш құрылым бас бөлігінің конструкциямына байланысты былай бөлінеді: маңдайынан су қабылдайтын, орлы-тасқын суды жанынан қабылдайтын.

С у тастағыш құрылымды бөгеттен 20-40 м қашықтыққа, су қоймасы жағасына ұзына бойына салады. Табалдырықтағы су арыны 0,75-1,0 м биіктіктен аспайды. Ашық су тастағыш құрылымның гидравликалық есептеулері арқылы су кіретін табалдырықтың ұзындығын және судың ордағы деңгейін анықтайды.

Егер - табалдырық суға батыңқы;

- табалдырық суға батпаған.Мұнда - төменгі бьефтегі су деңгейінің су ағар табалдырығының биіктігі, м;n – 0,75-0,8 – суға бату коэффициенті.Егер, су ағар табалдырығы суға батпаған болса, оның ұзындығы мына формуламен табылады: Мұнда L – су ағар табалдырығының ұзындығы, м;Q – су тастағыш құрылым арқылы тасталатын су өтімі, м³/с;m = 0,36- су өтімі коэффициенті;

H – су ағар табалдырығындағы ағын, м.Егер, су ағар табалдырығы суға батыңқы болса, оның ұзындығы мына формуламен табылады: Мұнда: f=0,97 – жылдамдық коэффициеті;h – су ағар табалдырығының кіре беріс учаскесіндегі су тереңдігі;z – су ағар табалдырығының алдындағы және үстіндег су деңгейінің айырмасы. Судың тереңдігін h=H-z деп қабылдауға болады. Су деңгейінің айырмасын мына формуладан табуға болады:

5. Су сапасын бағалау. Суды өңдеудің және тазартудың әдістері. Судың сапасының көрсеткіштері және ауыз судың сапасына қойылатын талаптар. Ауыз судың сапасы 2774-82 « Ауыз суы» деген стандартының қойған талаптарына сәйкес болуы керек. Судың сапасы сипатталатын негізгі көрсеткіштеріне лайлылық, түстілік, судың иісі мен дәмі, кермектілік, сілтілік, тотықтандыру, құрғақ қалдық және әртүрлі химия заттардың мөлшері, бактериялардың жалпы саны, коли-титр, коли-индекс кіреді. Лайлық дегеніміз судағы қалқыма заттардың мөлшері. Стандарт бойынша ауыз судың лайлығы 1,5 мг/л-ден аспау керек. Судың түстілігі пайда болатыны суда бояйтын заттардың, балдырдың және фульвоқышқылының өсері. Ауыз судың түстілігі платина және кобальт шкаласы бойынша 20 градустан артық болмау керек.Шаруашылық-ауыз су жүйелерінде суды тазалауға арналған ғимараттар мемлекеттің 2874-82 стандартына сәйкес судың сапасын қамтамасыз ету керек.Бұл жағдайда су тазалау процесіне мынадай операциялар кіреді.1) суда бар қалқыма заттарды коагуляндыру үшін суды реагенттердің ерітіндісімен баптау (көбінесе алюминийдиң сульфатымен, хлорлы темірмен және темір кулоросымен); ал коагуляция процесінө кедергі етөтін табиғи судың сілтілігі төмен мағынасында суға әк немесе соданы қосып сілтілігін жоғарылату керек;2) реагентті тазаланатын сумен араластыру, оны 1-2 минут аралығында араластырғыштарда жасайды;3) коагулянттің жапалағы пайда болуына жағдай жасау, бұл процесс жапалақ пайда болатын камерада 6-30 минут аралығында (камераның туріне байланысты) өтеді;4) қалқыма заттар және жартылай бактериялар тұндыру жолымен суды мөлдірету; суды мөлдірету процессі тік жәнө көлденең тұндырғыштарда немесе суды қалқыма тұнбада өткізу принципіне негізделген мөлдіреткіштерде өтеді;5) суды аяғына дейін мөлдірету және бактерияларды ұстап қалу үшін сүзгілерде сүзу процессі;6) судағы бактерияларды толық жою үшін хлорлау немесе озондаумен зарарсыздандыру, ол үшін арнайы аспаптар-хлоратор немесе озонаторлар қолданады;7) сүзілген суға аммонизаторлар арқылы аммиак қосу; оны суда хлорфенолдық иіс пен дәмі барда қолданады, ал гидробиологиялық факторлармен пайда болған дәм мен иісті ұнтақты активтік көмір қоспасымен кетірген жөн.

БИЛЕТ№ 23

1. Сұйықтықтың турбуленттік режимдегі қозғалысының ерекшеліктері. Осы режимде ұзындықтағы тегеурін шығынын анықтау. Турболенті қозғалыс реттімінде қабаттылығы бұзылады да барлық ағыстар араласады және бөлек кішкентай бөлшектердің траекториялары бір-бірімен қиылысады, сонымен броундық қозғалысқа ұқсайтын кішкентай бөлшектердің қозғалысы байқалады.Турбуленттік қалыптаспаған ,тұрақсыз сұйық іқозғалысына тән құбылыс.Гидротехникалық практикада кесыдесетін сұйық ағындарының бәрі трбулентті Турбленттіліктің басты белгілері:қақынды араласу,сыртқы жағдай өзгермесе дежылдамдықпен қысымның тез өзгеріп тұруы, ағын турбуленттілігінің варианттаының млдылығы, турбуленттік жағдайдың қайталанбауы. Кейінгі зертеулердің нәтижесі бойынша құбыр қабырғасы маңындағы тұтқырлы (қабыршақтағы) сұйық қозғалысы таза ламнарлық режимді емес,сондықтан «ламинарлық қабыршақ» деген ұғым шартты түрде қабылан керек.Сол сияқты «гидраликалық жылтыр» бет (арна) деген ұғымдар да белгілі дәрежеде шартты. Өйткені жылдамдық көбейсе (Рейнольдс саны көбееді) тұтқырлы қабыршақ қалыңдығы азяды, сондықтан бұрынғы гидравликалық жылтыр бет, енді гидравликалық бұжыр бетке айналады. Басқа сөзбен айтқанда бұжыр бет дөңестерінің биіктігі тұтқырлы қабыршақтың қалыңдғынан көп болып кетеді де қозңалыс режиміне ісер етіп, арын шығынын өзгертеді

2. Гидрометеорологиялық жүйенің классификациясы. Гидрометеорология (гр. һуdor — су, meteora — атмосфералық құбылыстар, logos — ілім) — атмосферадағы су айналымын зерттейтін ғылымГидрометеорологиялық орталық — халық шаруашылығының барлық салаларын метеорогиялық, гидрологиялық және агрометеорологиялық болжамдармен қамтамасыз ететін ғылыми-әдістемелік мекеме. Гидрометеорологиялық торап — гидрометеорология жөніндегі мемлекеттік комитет жүйесіне енетін барлық обсерваториялардың, бекеттердің, бақылау пункттері мен тұрақтардың жиынтығы (жалпы әлемде, барлық ұлттық гидрометеорологиялық торап). Гидрометеорологиялық торапты құрылыстағы, көліктегі және т.б. орындардағы жер органдары тұрақтары мен бекеттері де толықтырады. Гидрометеорология - табиғаттағы су айналымын және су жинау алабындағы су балансының кейбір құраушыларын (жауын-шашын, қар жамылғысы, ауаның ылғалдылығы, булану) анықтайтын процестерді зерттейтін гидрология мен метеорологияның арасындағы ғылымның іргелес бөлімі.Жүйелi түрде жүргiзiлген гидрометеорологиялық зерттеулердiң және бақылаулардың негiзiнде «Гидрологиялық-жылнама», «КСОР жер бетiндегi су ресурстары», «КСОР су кадастрi», Гидрологиялық зерттеулер», Гидрологиялық сипаттамалардың негiздерi», «Су ресурстары», «Жеке-дара өзендердi, көлдердi және су қоймаларың жүйелеп жазу» атты анықтамалар және құжаттар жарияланған. Олар белгiлi бiр мезгiлде толтырылып отырылды. Ғылыми зерттеулерде, су нысандарын жобалағанда, құрылысын жүргiзгенде және пайдалу кезiнде аталған анықтамалар мен құжаттардың маңызы өте зор.Сонымен, гидрометеорология, су шаруашылығы және гидротехниканың арасында тығыз байланыс бар, ол гидрометрияның тәсiлдерiн және жалпы гидротехниканы дамытуға және жетiлдiруге мүмкіндiк туғызады.

3. Көлемді (поршенді) насостардың сұлбасын сызып жұмыстың принципін қарастырыңыз. Құрамының орындалу тұрғысынан насостар көп түрлілігімен ерекшеленеді де әртүрлі сұйықтарда (су, мұнай т.б ) қотару үшін арналады. Қимыл принципіне байланысты насостар екі негізгі топтарға: көлемді және динамикалық насостар болып бөлінеді. Көлемді насостар кезекпе-кезек кіре берістегі және шыға берістегі келте құбырлармен қатынасатын камерадағы сұйықтар көлемін оқтын-оқтын өзгерту жолымен сұйықтарды қотарады. Көлемді насостар кезекпе-кезек кіре берістегі және шыға берістегі келте құбырлармен қатынасатын камерадағы сұйықтар көлемін оқтын-оқтын өзгерту жолымен сұйықтарды қотарады. Көлемді насостарға поршньді, плунжерлі, тісті доңғалақты, бұрандалы т.б жатады.Динамикалық насостарда кіре берістегі келте құбырлармен тұрақты қатынасатын камерадан сұйықтар тікелей күш әсерімен қотарылады.Динамикалық насостарға тәжірибеде кең пайдаланылатын қалақшалы насостардың үлкен тобы, сондай-ақ құйынды, шапшу ағынды т.б насостар жатады.Осьтік насостар 0,2 ден 18,0 м³/с дейінгі су ағынды шығыны мен 1,3 тен 22м дейінгі тегеурін аралығында қолданылады. Олар жоғары қуатты жылу электр станцияларында су айналым ағысын қамтамасыз етуге кемелер өткізу шлюз қондырғыларында, магистралдық канал мен ирригация жүйелерінде, қала тұрғындарын және өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету станцияларында қолданылады.

4. Жерасты сулары қорларының түрлері, олардың қысқаша сипаттамасы. Жерасты суларының пайда болуының төрт белгілі теориясы бар: Инфильтрациялық пайда болған суларға тұщы сулар, тұздылау сулардың негізгі бөлігі ж табиғи су айналымына белсене қатысатын белсенді су айналым белдемінің тқзды сулары жатады. Канденсациялық сулар тқщы суларының үлкен бөлігі аэрация белдеміндегі ауаның сулы буының шоғырлануынан қалыптасады. Канд‑қ сулардың далалық, шөл ж жарт шөлді жерлер үшін маңызы зор. Сидементациялық сулар терең артезиан бассейндеріндегі шөгінді тау жыныстарында таралған, олар суайналымында тек қана уақыттың геологиялық көлемінде қатынасады. Ювинильдік сулардың рөлі жер дамуының бастапқы кезеңінде зор болған. Ю‑к сулардың пайда болуы магмалық ошақтарда ғана болуы мүмкін. А.М Овчинковтың классификациясына сәйкес ж.а. суларына ТҚтың суды уақытша ұстайтын қабатындағы сулар, ыза сулар ж артезиан сулары жатады. ТҚтың суды уақытша ұстайтын қабытындағы сулар линзалармен суды аз сіңіретін жыныстардың қатпарларына жауын, жер беті ж суару суларының сарқылуынан пайда болады.Грунт сулар ж.б‑нен төмен бірінші жатқан ауданы мен қалыңдығы жағынан су өткізбейтін қалыңдықтағы тау жыныстарында жатқан тұрақты сулы қабат.Грунт сулары ж.б суларымен әртүрлі байланыста болады.Грунт суы жербеті суын қоректендіреді.Ал грунт сулары төмен жатқан не өзен, суқоймаларының деңгейі көтерілген кезде ж.б сулары грунт суларына сіңеді.Негізінен, грунт сулары аэрация белдемі арқ жауын-шашын мен ж.б суларының жерге сіңуімен қоректенеді. Грунт суларының қоректену аймағында максималды деңгей, ал арылу аймағында минималды деңгей байқалады.грунт суларының температурасы, деңгей, химиялық құрамы ж басқа да ерекшеліктерінің өзгеруі оны ңрежимі ұғымына кіреді.Г. суларының режиміне табиғи факторлармен қатар, адамның инженерлік әрекетімен байланысты жасанды факторлар да әсер етеді. Бұл қабаттың жоғ беті бос болады, оның бетінің қысымы атмосфера қысымына тең болады.Артезиан сулары деп су өткізбейтін қабаттар арлығанда орналасқан ж гидростатикалық қысымда бол-тын сулы гаризонттардағы қабат аралық суларды айтады. А. Су‑ы сулы гаризонттан жоғ қысыммен көтерілсе, фонтанданған ұңғыма болады.ТҚтың екі су өткізбейтін қабатының арасындағы су өткізгіш қабатқа орналасып, ондағы барлық бос орындарды толтырады ж қысым жағдайында болады. Сондықтан, артезиан скважиналарындағы судың деңгейі оны ашқан белгіден жоғ көтеріледі ж олар көбінесе жер бнтінен де жоғ көтеріледі. Соңғы жағдайда скважиналардан су фонтандап шашырайды, әдетте егістікті суару үшін ыза сулар мен артезиан сулары пайд‑ы.

5. Тұрғындар секторында су ресурстарын тиімді пайдалану және үнемдеудің негізгі бағыттары. Су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғау жер шарының барлық халқы үшін біршама маңызды мәселе болып табылады. Сондықтан көптеген дамыған мемлекеттерде оны шешуге үлкен көңіл қояды.Су ресурстарын пайдаланудың мемлекеттік қадағалау және бақылауының функциялары бассейндік инспекцияның қызыметтерін біріктіретін су көздерін қорғаудың мемлекеттік инспекциясы бар КСРО мелиорация және сушаруашылық министрлігіне жүктелген. Бассейндік инспекцияларға гидрохимиялық лабораториялары бар көптеген аудандар кіреді. Сәйкес лабораториялар тазарту имараттары бар барлық ірі кәсіпорындарда да бар. Ауыз сумен қамту қажеттіліктерін қанағаттандыру санитарлық талаптарға сай су сапасын қанағаттандыратын суаттар мен ағын сулар есебінен болады. Суды жинау белгіленген жобаларға және арнайы суды пайдалануға берілген рұқсаттарға сәйкес іске асырылады. Ауыз суды пайдаланатын барлық объектілер оны тұтынудың есебіне және сумен қамту көздерінде оның сапасына жүйелік бақылау жасауы міндетті. Өндірістік кәсіпорындарды сумен қамту кезінде суды пайдалану ережелері мен технологиялық мөлшерлері қадағалануы тиіс, суды тұтынуды азайту және пайдаланған суды тастауды тоқтату шаралары жүргізіледі. Жоғарыда айтылғандай бұл сумен айналмалы қамту, ауамен суыту, сусыз технологиялық процестер және басқа әрекеттер арқасында жету мүмкін.Ауыз суына және емдік мақсаттарға жарамсыз жерасты су қорларын жеткілікті аудандарда техникалық сумен қамту үшін қолданылуы олардан әр түрлі химиялық қоспаларды алу және сол сияқты мүмкін болатын жерасты сулы горизонтты пайдалану процесі кезінде олардың сарқылуын болдырмауды қамтамасыз ету үшін әрдайым деңгейі мен дебитін қадағалау керек.Су ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруда қоғамға үлкен рөл бөлінеді. Кәсіподақтық, жастар, ғылыми және басқа ұйымдар, әр түрлі ерікті қоғамдар су бақылаудың мемлекеттік органдарымен бірге халық арасында бағалы табиғи байлық – суға деген құнттылықпен қарау жөніндегі тәрбиелік жұмыстарды жүргізуі керек.

БИЛЕТ№ 24

1. Сумен жабдықтау жүйелерінің классификациясы. Елді мекендерді, өндіріс орнын және басқа да объектерді өз қажеттіліктеріне байланысты сумен қамтитын саланы сумен жабдықтау деп атайды. Суды алу тұтынушыға дейін тасымалдау қажетті су сапасына дейін тазарту ғимараттарының кешенін сумен жабдықтау жүйесі деп атайды. Сумен жабдықтау жүйесінің классификациясы: 1) тұтынушылардың түрлеріне қарай шаруашылық-ауыз су жүйелері, ауыл шаруашылық, өндірістік, өрттік, т.б.; 2) мекен-жай түрлеріне қарай қалаларды, елді-мекендерді, өндірістерді сумен жабдықтау жүйесі; 3) мекен жайлардың қамтылу санына байланысты топтасқан және аудын аралық жергілікті бір мекен жай үшін; 4) суды пайдалану ретіне қарай тікелей ағатын, айналмалы, қайтармалы; 5) қабылданған табиғи су көздері бойынша жер беті су көзін қолданатын жүйелер; 6) судың жіберілуіне қарай өзі ағатын, арынды, араласқан. Сумен жабдықтау жүйесінің мақсаты табиғи су көзінен суды алу тұтынушылардың қоятын талаптарына сәйкес тазарту, қамтамасыз етілетін объект аумағына жеткізу және жеткілікті мөлшерде су тарату. Негізгі элементтер: 1) су алу ғимараты, қабылданған табиғи көзінен су алу үшін; 2) сорғыш бекеттер, берілген шығында, берілген биіктікке суды қажетті арынмен беру; 3) суды өңдеу және тазарту ғимараттары, бұл су тұтынушының сы сапасына қоятын талабына дейін табиғи суды тазарту; 4) су өткізгіштер және су құбыры торабы, бұл судқималармен ж су тұтынушы объектісіне жеткізу және суды үйлестіріп тарату үшін қолданылады; 5) сақтаушы және реттеуші сыйымдылықтар, ол сумен жабдықтау жүйесінің жұмыс режиміне сәйкес суды реттеу үшін және қажет мұқтаждарға суды сақтау үшін қолданылады

2. ҚР су заңнамасының міндеттері. 1970 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясы мен «КСР Одағы және Советтік республикалардың су заңдарының негіздерін» қабылданған. Бұл заңдамалық актіге барлық суды бүкілхалықтық мақтаныш және оларды ластанудан қорғау және пайдалану – үлкен мемлекеттік іс деп белгіленген. . Табиғи сулардың ластануы және сарқылуымен күресуді барлық мүмкін шаралар және құралдармен жүргізу керек. Бұл суды қорғау шараларымен жүгізілу және ластану мен сарқылудың барлық себептерін жою жолдары арқылы жүргізілуі тиіс. Осыған сәйкес суаттар мен ағын сулардың ластануын болдырмайтын құрылғылармен жабдықталған кәсіпорындарды, цехтарды, құрылғыларды, коммуналды және басқа да объектілерді іске қосуға тыйым салынады. Заңда барлық кәсіпорындар мен мекемелердің жербеті суаттарын, суқойманың мұз қабатын және мұздықтардың беткі қабығын өнеркәсіптік, тұрмыстық және де басқа ластағыштар және тастандылармен ластауына жол бермеуі қарастырылған. Сушаруашылық жүйенің басқармалары, совхоздар, колхоздар және басқа да мекемелердің алдында табиғи сулардың тыңайтқыштарымен және улы химикаттарымен ластануын болдырмау міндеттемелері қойылған.Су ресурстарының ластануы мен сарқылуының бар себептерін болдырмау мақсатында суды пайдалану және тұтынумен байланысты заңдамалық шарттар мен міндеттемелер жүйесі қарастырылған. Соның ішінде суды пайдаланатын барлық кәсіпорындар оны тұтынуды азайту және өндірістік технологияларды дамыта және басқа технологиялық шараларды қолдана отырып сарқынды суларды тастауды тоқтату шараларын қабылдауы тиіс. Сарқынды суларды ластағыш заттардан тазарта алатын заманға сай техникалық тазарту шаралары мен құрылғылары жасалуы қажет.Су заңдарының міндеттері.Қазақстан Республикасы су заңдарының міндеттері халықтың, экономика салалары мен айналадағы табиғи ортаның мұқтаждары үшін суды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, су ресурстарын ластанудан, былғану мен сарқылудан қорғау, судың зиянды ықпалын болдырмау және оны жою мақсатында су қатынастарын реттеп отыру, су қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту болып табылады. .Қазақстан Республикасының су кодексі 6 бөлімнен тұрады: 1 – жалпы ережелер, 2- суды пайдалану, 3 – суды қорғау, және оның зиянды әсерін болдырмау, 4 – су пайдалануды мемлекеттік есепке алу және жоспарлау, 5 – су дауларын шешу және су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық, 6 – халықаралық шарттар.

3. Көлтанбалы суармалау. Көлтабанды суарма дег-көктемде ТҚтың ылғалдылығын арттыру үшін қар суын бөгеу әдісі.Көктемгі қар суының жолына палдар мен бөгеттер жасалып,олардың жоғ жағында қар сулары бөгеліп,көлтабандар п.б.Көктемде еріген қар суы тікелей көлтабанда сақталып, не оларға каналдар арқ жіберіледі.Әдетте көлтабандар табиғи шөптер мен а.ш. дақ-ын суару үшін қолданылады. Табиғи шөптерді суарғанда суару нормалары ж сумен толтыру ұзақтығы ол-ң биолог-қ ерекшелік-не сәйкес болулары керек.А.ш.дақыл-ы егілген көлтабандарды сумен толтырғанда ТҚтағы су қорын өсім-ң өсу дәуірі кезеңінде сумен толық қамтамасыз ететіндей етіп жасауы керек.Көлтабанды суарма а.ш.дақ-ы мен табиғи шөп-ң өнімділігін біршама көтереді(бұршақ тұқымдастар -3-6 есе,сүрлемдік жүгері -3-4 есе,бидай -1.5-3 есе); ол қуаңшылық аудандарда еңістігі 0.001-0.002 тегіс қар суы мол болатын жерлерде қолданыладыКөлтабанды суармалау кең тараған аудандар:Қазақстан,Еділдің арғы беті,Солтүстік Кавказ ж Батыс ж Шығыс Сібірдің далалы аймақтары.Көлтабанды суарманың жақсы жақтары:қаржының аз жұмсалуы,жүйелі суарумен салыстырғанда оның құрылысын салу мен пайд-ң жеңілдігі;ондағы құрылыстар санының аз болуы ж оларды пайд-ң оңайлығы,суды көтермей-ақ жоғары жатқан жерлерді суару мүмкіншілігінің барлығы.Сонымен бірге, ТҚ дымқылдығын көбейту үшін қар суының ұсталып қалуынан ТҚ эрозиясы азайып,ішкі су алмасу күшейтіледі.Көлтабанды суарудың кемшілігіне оны тек қызылсу жүрген кезде ғана болатындығы,ТҚтың дымқылд-ң біркелкі болмауы, суару көлемінің ағатын су мөлшеріне қарай өзгеріп тұруы,көлтабан-ды тек еңісі аз жерлерде ғана ұйымдастыруға болатындығы;Көлтабандар табиғи ж жасанды, уақытша ж тұрақты, тайыз ж терең толтыратындарға бөлінеді.Табиғи көлт жердің табақша тәрізді төмендеген жерлерінде не өзендердің су жайылатын алқаптарында жасалады.Жасанды тұрақты көлтаб су тоқтатқыш палдармен су жібергіш құлақтары бар плотиналар жүйесінен тұрады.Осылардың арқасында учаскелерге қызыл суды жайып жіберіп,мезгілінде оларды судан босатады.Уақытша көлтаб суды екі жаққа айырып тұратын жоталарда ж жазық баурай-ң жоғ жақтарына кішірек, жыл сайын жаңартылып отыратын, палдарды сумен тайыз толтыратын ж терең толтыратын көлтабандар

4. Су өлшеу бекеттерінің приборлары мен техникалық құрал-жабдықтары. Суды өлшеу бақылау жұмыстарын ұйымдастыру.Өзендердегі не су қоймаларындағы судың деңгейін анықтауға арналған құрылым – гидрологиялық бекет д.а. Гидрологиялық бекет су өлшейтін құрылымдармен жабдықталады, ол судың деңгейін жүйелі түрде өлшеуге мүмкіндік туғызады. Әрбір су өлшейтін бекет судың деңгейін тікелей өлшейтін қондырғылардан (рейкалар, қадалар, өзі жазғыш құралдан т.б.) және тұрақты белгілерден – реперлерден тұрады. Әрбір бекетте, бекеттік құралдардан өзге келесі құрал-жабдықтар болуы шарт: 1) сағат; 2) деңгейлік (ватерпас) және ұзындығы 2-4 м екі рейка; 3) көшпелі су өлшегіш рейкалар; 4) қар өлшегіш, мұз өлшегіш және шуга өлшейтін рейкалар; 5) мұз тескіс бұранда, сүймен, балта, найза-тартқыш, күрек; 6) бақылау жүргізуге арналған нұсқау, су өлшеулерін жазатын кітапша; 7) қосалқы қадалар, рейкалар; 8) қайық және су өлшеу құралдарына жақындауды жеңілдететін жабдықтар (көшпелі көпір, саты). Олар арқылы барлық су өлшейтін құрылымдардың биіктік белгілері анықталады (рейканың нолі, қаданың басы). Су деңгейін өлшеуге арналған жабдықтарының конструкциясына қарай бекеттер: рейкалық, қадалық, рейка-қадалық, хабар бергіш және автоматтық болып бөлінеді. Тұрақты гидрологиялық бақылауларды ұйымдастыру мақсатында төмендегі жұмыстар атқарылады: 1) өзендердің участогін түсіру және таңдау; 2) су өлшейтін бекетті жабдықтау және құру; 3) бақылаушыға нұсқау беру және жалдау; 4) бекетті ашу. Жазықтық өзендерінде бақылау жүргізілетін участок түзу болу керек, оның ұзындығы өзен енінен бес еседен кем болмауы қажет, өзеннің ені, ұзындығы, тереңдігі және су бетінің ұзына бойлық еңістігі тұрақты, ал өзеннің көлденең қимасы дұрыс науа формалы болған жөн. Өзеннің арнасы және жағалаулары тұрақты және су өсімдіктерінен таза болуы қажет. Өзендерде су ағынын өлшеу жұмыстарын қиындататын жайылмалар, тармақтар, салалар болмауы тиіс. Гидрологиялық бекеттің участогінде, одан төменде ірі тармақтар қосылмауы тиіс, жасанды құрылымдар (бөгет, көпірлер) уақытша аралдар, және саяз жерлер болмағаны жөн. Олардың әсерінен ауыспалы тегеурін, қисық ағыс, бөгеліп қалу және сең жүру сияқты құбылыстар туындамуы тиіс.Ағын, өзеннің барлық енінде бақылануы қажет және оның бағыты жағалауға параллель болғаны дұрыс. Қыс мезгілінде өзен жаппай мұз жамылғысымен жабылуы тиіс. Су өлшейтін бекеттің участогінде кемежайлар және орман биржалары, сонымен қатар өндіріс қалдықтарының канализациялық сулары бос ағызылмауы қажет. Барлық жағдайларда су өлшейтін бекетті участок ортасына орналастыру қажет. Ол сең ағудан және сал ағызудан қорғалған, тұрақты, тым жар емес және тым көлбеу емес (ең ыңғайлы жағалаулар тіктігі 20-300) жерлерде орналастырады

5. Су пәрменді қондырғылардың сорғыш құбырларының сұлбаларын келтіріп олардың жұмыс тәртібін (режимін) қарастырыңыз. Су пәрменді қондырғылардың іс тәртібі су электр стансаларында (СЭС) электр энергиясын пайдалану, ал насос стансаларында ағынды су шығынын пайдалану тәртібіне байланысты болады. Су пәрменді қондырғылардың белгілі уақыт аралығында негізгі көрсеткіштерінің (N^СЭС және Q_нс) пайдалануға сәйкес өзгеруін су пәрменді қондырғыларының іс тәртібі деп атайды.Су пәрменді қондырғылардың жұмысын реттеудің негізгі міндеті оның негізгі көрсеткіштерінің (N^СЭС және Q_нс) әрбір берілген шақтағы уақыт мезгіліндегі өзгерімді пайдалану графигіне сәйкестігін сақтау болып табылады. Бұл негізгі міндет су пәрменді қондырғыларының ағынды су шығыны (Q_спқ) реттеу жолымен орындалады: - гидротурбиналар үшін Н_есеп және h_т әрбір уақыт мезгілінде тұрақты болғандықтан олардың қуатын N_т өзгерту ағынды су шығынын Q_сэс өзгерту арқылы іске асырылады, демек N_т=f(Q_т). Турбиналардың ағынды су шығынын реттеуге турбинаның қуатын автоматтық түрде реттейтін арнайы механизм қолданылады. Генераторға жүктеме куаттың пайдалануға байланысты өзгеруіне қарамастан генератор білігінің айналым жиілігінің санының тұрақтылығын қамтамасыз ету турбина жұмысын реттейтін механизмнің атқаратын міндеті болады.

Реттеуші жүйесінің жұмысы келесі тәртіппен жүргізіледі:- электр энергиясын пайдалану азайған кезде генераторға түсетін жүктеме азайып, роторға әсер ететін кедергі күші кішірейеді де ротордың білігінің айналым жиілік саны n үлкейеді. Осы кезде ротордың білігінде орналасқан басқарушы орган – Уатт реттеуші қондырғысының бекітілген салмақты заттары центрден тепкіш күштің өсуі салдарынан бірінен-бірі қашықтайды да өзінің қозғалысымен орындаушы және реттеуші органдарға – бағыттаушы аппараттың (БА) қалақшаларының жабылуына сигнал береді. Бағыттаушы аппарат (БА) қалақшалары керекті мөлшерде жабылып турбинаның ағынды су шығынын Q_т азайтады; - бағыттаушы аппараттың қалақшаларының тиісті мөлшерде жабылуы генератордың қуатын электр энергиясын пайдалануының азаю қуатына тепе-теңдікке келтіреді. Турбиналардың сорғыш құбырларының қолдану мақсаттары:турбинаның жұмыстық доңғалағынан суды төменгі бъефке ретті жолмен әкетуді қамтамасыз ету;турбинаның жұмыстық доңғалағынан шығатын судың кинетикалық энергиясының бөлігін қайтара пайдалану;турбинаның жұмыстық доңғалағын төменгі бъеф деңгейінен жоғары H_s орналастыруда тегеурінді кемітпей қамтамасыз ету. Егер турбинада сорғыш құбыр болмаған жағдайда жұмыстық доңғалақтан шыққан энергия пайдаланусыз қалып турбина пайдалы әсер коэффициентін төмендетеді.Насос қондырғыларының сорғыш құбырлары суды төменгі бъефтен жұмыстық доңғалақтың кіре беріс кесіндісіне тартып жеткізуге және вакумметрлік сору биіктігін Н_вак құруға арналған. Насос қондырғысының сорғыш құбырында ең аз гидравликалық кему болатындай етіп жобалау қажет.

БИЛЕТ№ 25

1. Жерасты суларының физикалық қасиеттері.Судың негiзгi физикалық қасиеттерiне түсi, иiсi, дәмi, мөлдiрлiгi, температурасы, тығыздығы, сығылғыштығы, созылмалығы, радиоактивтiлiгi және электрөткiзгiштiгi.Түсі. Жерасты суларының түсi олардың химиялық құрамы мен механикалық қоспаларына байланысты болады. Әдетте жерасты сулары түссiз. Судың түсi стандарттық платина-кобальттық шкала бойынша градуспен өлшенедi.Иісі. Жерасты суларының иiсi болмайды. Иiс не биохимиялық пайда болған (күкiрттiсутек және т.б.) газдың, не бұзылған органикалық заттардың болуын көрсетедi. Иiстiң қарқыны шкала бойынша баллмен көрсетiледi.Дәмі. Судың дәмi ерiген заттардың құрамына байланысты болады. Судың дәмi кестеде баллмен берiледi. Мөлдірлігі. Жерасты суларының мөлдiрлiгi оларда ерiген минералды заттардың, механикалық қоспалардың, органикалық заттардың және коллоидтардың мөлшерiне байланысты. Жерасты сулары әдетте мөлдiр болады. Судың мөлдiрлiгiн стандарт шкаласы бойынша мг/дм³- мен өлшейдi.Температурасы. Жерасты суларының температурасы өте үлкен шектiкпен өлшенедi. Ол ауданның геотермиялық ерекшелiктерiне байланысты болады. Табиғи жағдайда келесiдей жерасты сулары болады: қатты суық (0⁰С-тан төмен, көпжылдықтоң тау жыныстары тараған аудандарда), суық (20⁰С-тан төмен, жер қыртысының жоғарғы белдемiнде), термалдық (20⁰-100⁰С, әртүрлi тереңдiктен скважинаны бұрғылау арқылы алады), өте ысытылған (100⁰-375⁰С, жаңа жанартаулық әрекеттер ауданында кездеседi).Тығыздығы. Су тығыздығының бiрлiгi ретiнде 4⁰С-тағы дистилденген судың тығыздығы алынған. Судың тығыздығы оның температурасына, құрамындағы ерiген тұздар мен газдардың мөлшерiне байланысты 1-1,4 г/см³ аралығында өзгередi. Сығылғыштығы. Судың сығылғыштығы шамалы болады, ол сығылғыштық коэффициентiмен сипатталады (бетта (2,7-5)10^-5 Па тең).Электрөткiзгiштiгi. Жерасты суларының электрөткiзгiштiгi олардың құрамында ерiген тұздардың мөлшерiне байланысты. Судың электрөткiзгiштiгi Ом.м-мен берiлген меншiктi электр кедергiсiмен бағаланып 0,02-1.0 Ом.м аралығында өзгередi.Радиоактивтiлiгi. Судың радиоактивтiлiгi оның құрамындағы радон мен радий эманациясының (радийдiң ыдырауынан пайда болған газ тәрiздi зат) құрамымен анықталады. Жерасты суларының радиоактивтiлiгi әртүрлi дәрежеде болады

2. Жер бөгеттердегі беткейлердің тұрақтылығын есептеу.Грунттық бөгеттердегі беткейдің тұрақтылық коэффициентінің мәні келесі формуламен есептеледі: , (5.17)

мұндағы -сүзілу күшінің иіні, ол жылжу қисығының ортасынан ауданының ауырлық ортасына дейінгі қашықтық, м; (ол сызбадан өлшеу арқылы анықталады).

Құрғатқышы бар бөгетке беткейдің тұрақтылық коэффициентінің мәні төмендегідей формуламен анықталады:

, (5.18)

мұндағы және - және сүзілу күштерінің иіндері, м.

Грунттың әр қабатының тығыздығы келесі формуламен есептеледі:

мұндағы -грунттың кеуектілігі.

-бөгет денесіндегі грунттың табиғи ылғалдылығы және оның сумен қаныққандығы, сонымен қатар бөгет негізінің сумен қаныққандығы, т/м³;

-грунттың ылғалдылығына байланысты коэффициент, ; -судың тығыздығы, т/м³;

-бөгет негізіндегі және денесіндегі грунтардың бөлшектерінің меншікті тығыздығы, т/м³.

Жер грунттық бөгеттің беткейлерінің тұрақтылығын есептеуде, жылжу беті дөңгелек цилиндрмен орындалу тиісті. Бөгет негізінде немесе денесінде әлсіреген жерлер болса (грунт қабаттарының беріктілік қасиеті төмен дегенде, қалқанның тұрақтылығын бағалағанда немесе қорғау қабатының нашарлауында және т.б. ) есептеулер кез келген жылжу бетімен орындалады.

Дөнгелек цилиндрлік жылжу бетін пайдаланғанда келесі негізгі операциялар орындалады:

1. Қозғалу бетінің орталығын табу облысы тұрғызылады.

2. Дөнгелек цилиндрлік жылжу беті жүргізіледі.

3. Беткей тұрақтылығының коэффициентін көптеген жылжу бетіне есептеуге келесі формула қолданылады:

, (5.1)

мұндағы - жылжуға қарсы тең әсерлі күш; - жылжу бетінің осіне салыстырғандағы белсенді күштер.

4. Тұрақтылық коэффициентінің минимальды мәні анықталады, .

5. Беткейдің тұрақтылығы туралы және қабылданған көлбеуліктің дұрыстығы жөнінде қорытынды жасалады. Беткей тұрақты деп есептеледі, егерде:

, (5.2)мұндағы - құрылымның жауапкершілігіне байланысты сенімділік коэффициенті; - күштердің сай келуіне байланысты коэффициент, ол тең: - негізгі күштер сай келгенде; - ерекше күштер сай келгенде; - құрылыс кезеңіне; - коэффициент - қысқартылған тәсілдер есептеуде; - қанағаттандыратын жағдай теңдестігінде.Грунттан жасалған өзекті бөгет осіне салыстырмалы түрде орналастырылады. Өзекті жоғарғы бьефке жылжытып немесе оны еңістікті етіп бөгеттің тұрақтылығын арттыруға болады. Өйткені төменгі бьефтегігрунт кебу болады. Өзектің жотасының белгісі УТД уақытша тіреу деңгейі ( ФПУ) белгісінен жоғары тағайындалады ол судың өзектен асып ағуын болғызбайды. Сонымен қатар, өзектің жотасынан бөгеттің жотасына дейінгі қашықтық қатып қалмау биіктігінен жоғары болуы керек.

3. Жер беті және жер асты су көздерінен су алу ғимараттары. Жер беті су көздерінен су қабылдайтын ғимараттарды былайша жіктеуге болады: 1) өзеннің жағасынан су қабалдайтын ғимараттар; 2) су арнасынан су қабылд. ғим.; 3) жылжымалы су қаб.; 4) ожаулы су қабылд.; 5) инфильтрациялық су қаб.; 6) бөгеттің жанында орналасқан су қаб.Жер асты су көздерінен су алатын ғимараттар, олардың түрлері және жұмыс істеу ерекшеліктері.Құдықтар мен ұңғымалар әртүрлі тереңдікте жатқан жерасты суларын бұрғылау арқылы алу үшін қолданылады. Бұрғылау процесін жердің таулы құрамдары талқандалып, одан кейін олар жер бетіне шығарылып, және бұрғыланған құдық құбырлармен бекітіледі. Құдықтың құрамына жоғарғы бөлігі су көтергіш және су қабылдауыш бөлімдер, сонымен қатар тұндырғыштар жатады. Шахталы құдықтар онша терең емес (20 м дейін) жерасты суларын қабылдау үшін қолданылады. Олар диаметрі немесе 1 м кем болмайтын тік құдықтан жасалынып, суды түбімен, қабырғасынмен және әр жағымен қабылдаушы құдықтар болып бөлінеді. Шахталы құдыққа су келуін молайту үшін оның оң және сол жағынан көлденең тесік құбырлар жүргізіледі, сонда көлденең су жинағыщтар шығады. Сәулелі су жинағыштар деп шахталы құдыққа радиусы бойлай қосылған көлденең құбырлады айтады. Олар жер бетінен 10-15 м тереңдіктегі жерасты суларын алу үшін қолданылады. Бұлақ көздерінен су алу ғим-ры тиімді жұмыс істеу үшін мынадай талап орындалу қажет: 1) бұлақтың шығар жерін ені мен тереңдігін бойлай ашу керек. 2) бұлақ көзін мұз қатып қалудан және ластанудан сақтау қажет; 3) бұлақтың шығар жерін көшкіннен және опырылудан қорғау керек.

4. Жерасты суларының химиялық анализ түрлері, олардың өрнектелуі мен графикалық кескінделуі. Жерасты сулары әртүрлi құрамды тау жыныстарымен жанасып, олардан көптеген химиялық элементтердi өзiне алады. Жер қыртысында Менделеевтiң периодтық жүйесiндегi 104 элементтiң 92-сi кездеседi. Олардың iшiнде 8 элемент басым болады: О, Si, Al, Fe, Ca, Na, K, Mg. Олар литосфераның 99,3% құрайды. Тек қана 1%-тен артығырағы барлық қалған элементтерге келедi.Судың химиялық түрiн негiзгi иондар анықтайды. Оларды басқаша макроэлементтер деп атайды. Микрокомпоненттер суда өте аз мөлшерде болады. Олар судың химиялық түрiн анықтамайды. Судағы бiрқатар компоненттер макро- және микрокомпоненттер арасында болады. Оларға H⁺, NH₄⁺, NO₃^‑, H₂SiO₃, Fe⁺⁺, Fe⁺⁺⁺ жатады. Органикалық заттар. Табиғи сулардың құрамында әрдайым органикалық заттар болады. Органикалық қоспалар негiзiнен, оның салмағының 98,5% құрайтын көмiртегiнен, оттегiнен және сутегiнен тұрады. Органикалық заттар өзiнiң табиғаты бойынша 2-ге бөлiнедi - судағы тiрi организмдердiң құрамындағы және өлi организмдердiң тiршiлiк әрекетi мен ыдырау өнiмi. Микроэлементтердеп А.П.Виноградов сулардағы орташа мөлшерi 10% аз элементтердi айтады. Кейбiр жағдайларда олардың мөлшерi 10%-тен көп болады. Микроэлементтер санына бром, иод, фтор, бор, литий, рубидий, стронций, барий, мышьяк, молибден, мыс, кобальт, никель, цинк, радиоактивтiк элементтер, алтын және басқа элементтер жатады. Судың химиялық қасиеттерiнiң негiзгi көрсеткiштерiне судың минералдылығы, сутектiк көрсеткiш (рН), тотығу-тотықсыздану потенциалы (ЕҺ), судың кермектiгi мен жегiштiгi (агрессивность) жатады. Судың минералдылығы. Судың минералдылығы деп судың құрамындағы барлық минералды заттардың қосындысын айтады. Минералдылықты г/дм³- мен өлшейдi. Сутектiк көрсеткiш (рН) дегенiмiз терiс таңбамен алынған, судағы сутегi ионы шоғырының ондық логарифмi рН=-lg (H⁺). Бұл көрсеткiш судың қышқылды-сiлтiлiк қасиеттерiн сипаттайды. Судың кермектiгi ондағы Ca⁺⁺ мен Mg⁺⁺ иондарының қосынды мөлшерiмен анықталады, өйткенi судағы басқа элементтердiң мөлшерi өте аз. Кермектiктi кальций мен магнийдiң ммоль/дм³-мен берiлген мөлшерiмен көрсетедi. Судың жегiштiгi ондағы сутегi, көмiртегiнiңбос диоксидi, сульфаты және магнийiнiң қатысуымен байланысты. Судың агрессивтiк қасиетi бетон, темiрбетон және металдарға ғана көрсетiледi.

5. Суармалау каналдарындағы сүзілуге қарсы имараттары. Канал-дағы судың шығын болуы өте зиянды,өйткені олар ыза суға қосылып өте құнды суарылатын жерлердің батпақтануына,cорлануына әсерін тигізіп, суару жүйесінің КПДсын кемітеді. Фильтрациямен құрылыстық шаралар арқ күресуге: каналдардың ұзындығын қысқарту,канал жүргізілетін ТҚ арнасының фильтрация коэфф-ін кеміту;фильтрацияға қарсы төсемелер ж су өткізбейтін экрандар жасау; жабық ж науалы суару жүйесін жасау жұмыстары жатады. Суару жүйе-ң каналдарының КПД шамасы белгіленген мөлшерден кем ж каналда фильтрация коэфф-ті өте мол болғанда (тәул 0.1м-ден көп) олардан су сүзілуі шығынын кеміту үшін сүзілуге қарсы арнаулы шамалар қолд. Каналдарда сүзілу шығынын болдырмау үшін: каналдарға монолитті бетоннан, темірбетоннан, асфальттан,тастан ж балшықтан жасалған сүзілуге қарсы төсемдер төсеу; каналдардың астына су өткізбейтін полимерден жасалған пленкалар,балшықтан ж саздақ ТҚтан жасалған экрандар жасау; канал ТҒын тығыздандыру,балшықпен сылау керек.Филтрация коэфф-і тәулігіне 0.1...0.3 м-ге тең, суды орташа сіңіретін ТҚтарға төселетін төсемдер төмендегідей:бетонды ж темірбетонды төсемелер барлық өлшем-дегі каналдарда фильтрацияға қарсы күресу үшін кең қолд. ж оларды сумен шайып, арамшөптердің басып кетуінен қорғайды. Төсемнің табаны өте берік ж орнықты болуы керек.Ол үшін гидрогео-қ жағдай-ға сай емес ТҚтарды дымқылдандырады, оларды тығыздайды,баурайлары мен түбін тегістейді.Екі қабатты монолитті төсемелерді төменгі жағ-да қолд:су өте тапшы болғанда,өте күрделі инж-к-геолог-қ жағдай-да, Құрастырылған темір-бетон плиталы бір ж көп қабатты төсемелерді ТЭД-ң көрсеткішіне орай құрылған темір бетонды қолдану орынсыз болғанда;көп жылға шыдайтын төсемелер керек болғанда;құрылыс суы жоқ ж температурасы өте жоғары жер-де монолитті бетоннан сапалы төсемдер жасау қиын болған жағдайда;құрылыс жұмыс-ы аз игерілген ж қатынас өте қиын аудандарда жүргізілгенде қолд; Каналдың құрамалы төсемдерін жасау үшін ұзындығы 4…9м,ені 0.6…3 м-к беті тегіс жұқа темір бетон плиталары қолд.Каналдың бір қабатты құрамалы төсемелерінің жіктерін қатты ж солқылдақ етіп жасайды. Битумды матер-дан жасалатын төсемелер каналдардың бетін жабатындай ж жасырынды экрандар түрінде жасалады. Балшықтан,саздан,бентонитті балшықтан жасалатын төсемелер канал арнасы құмдақ, құмды, қиыршық тасты ж.б. су сіңіруі төсеменің су сіңіруінен жоғары ТҚты жерлерден өткенде қолданылады. Бұл төсемелер каналды қаптайтын ж жергілікті ТҚтан жасалған қорғау қабатымен жабылған жасырын экрандар түрінде жасалады.Құрылыс жүргізілетін жерде табиғи тастар болған жағдайда каналдың түбіне ж баурайларына өлшемі 15…30см жұмыр тас төсейді.Мұндай жұмыр тас төсемде фильтрация шығынын 2…3 есе кемітіп, одан ағатын судың жылд-ын 3.25 м/с-ге дейіе жеткізуге болады.

БИЛЕТ№ 26

1. Жергілікті кедергілерде және құбыр ұзындығындағы тегеурін шығындары қалай есептеледі. Құбырлардың гидравликалық сипаттамаларын – арын жоғалуы және өткізуші шығыны –белгілі мөлшерде анықтау үшін немесе құбырлардың геометриялық сұйықтық айқын шығының өткізетін мөлшерін анықтау мақсатымен құбырлардың гидравликалық есеп қисабы шығарылады. Құбырлардың екі түрін айырады: қысқа және ұзын құбырлар.

Қысқа құбырлар – салыстырылмалы маңыздысыз ұзындығы бар құбырлар. Мұнда жергілікті арын жоғалуы негізгі болып табылады және ұзындықпен арын жоғалуының жартысын құрастырады. Мысалы: сифонда сорып алушы құбыр, сұйықтық отынды бензинбакпен карбюраторғы беруші, бензин өткізгіш құбыр .ж.т.б.

Арын жоғалуын мынандай формулалармен анықтайды:

құбырдың шығыс сипаттамасы, бұл шама құбырлардың материялдарына және құбырлардың -диаметріне тәуелді; кестемен табылады немесе келесі формуламен:

i-құбыр еңісі

С – Шези коэффицентті, гидроваликалық R радиусына және n кедір-бұдырлық коэффиценттіне тәуелді. Құбырлар үшін С- Шези коэффицентінің Манкинг формуласымен анықтайды:

-және С өзара тәуелдірігі бар: