2.Жер бµгеттердіњ с‰зілуге ќарсы жєне дренаждыќ ќондырѓылары.

Дренаждар.Топыраќтан соѓылѓан бµгеттер ќ±рамында дренаждар (кєріздер) депрессиялыќ ќисыќтыњ биіктігін тµмендету ‰шін салынады, с‰зіліп аѓатын тµменгі ќ±лама беткейге шыќпауын ќамтамасыз етеді жєне бµгет денесі арќылы с‰зіліп аќќан суды жинап, тµменгі бьефке тастауды ќамтамасыз етеді.

Дренажды ќабылдаушы плотина денесінен жєне табанынан с‰зілген аѓынды ќабылдайтын жєне су б±рѓыш (жиналатын суды б±рып плотинадан алып кететін) деп екі бµлікке бµлуге болады. Кейбір дренаждарда м±ндай бµлімдерді ажырату ќиын. Депрессиялыќ ќисыќ орны тµменгі беткей жазыќтыѓындаѓы жердіњ тоњазу терењдігінен тµмен болу ќажет. Дренаждыњ су б±рѓыш бµлігі ‰здіксіз ж±мыс істейді. Ќыс кезінде ондай бµлікті ќатып ќалудан саќтау ‰шін арнайы жылыту шаралары ќарастырылады. Жер плотиналарды міндетті т‰рде дренаждармен жабдыќтайды. Оны ќарастырмау тек мына жаѓдайларда ѓана м‰мкін: а) жерасты су дењгейініњ орны плотина табанынан тµмен; б) єртекті топыраќтан т±рѓызылѓан плотинаныњ тµменгі беткейіндегі бµлігі ‰лкен с‰зілу коэффициентті материалдан жасалып, дренаждыњ орнын басса; в) с‰зілуге ќарсы ќ±рылѓысы бар, экранды немесе µзекті плотиналарда с‰зілу аѓыны µте тµмен болып су µткізгіш плотина табанымен алып кетілетін болса; г) аяз жоќ кезде ж±мыс істейтін плотиналарда тµменгі беткейге шыќќан су плотина орныќтылыѓына, оныњ беріктігіне єсер етпейтін жаѓдайда.

Гидротехникалыќ ќ±рылымдарды салу барысында бµгет бойына салынатын дренаждыњ кµптеген конструкциялары ойлап табылды.

Жер бµгеттердіњ ќ±рѓатќыштары – Жанасќан грунттарѓа ќараѓанда, су µткізгіштігі жоѓары жєне с‰зілген суды єкетуге таѓайындалѓан ќ±рылѓыларды – ќ±рѓатќыш (дренаж) деп атайды. Ќ±рѓатќыш екі бµліктен т±рады ќабылдайтын жєне єкететін.

Ќ±рѓатќыштар конструкциясы бойынша тµмендегідей т‰рлерге бµлінеді: с‰йенілген, призмалы ќ±рѓатќыш (банкет), ќ±растырылѓан, жазыќ горизонтальды, тіктік т‰рдегі жєне т.б.

С‰йенілген ќ±рѓатќыш – Б±л ќ±рѓатќыштыњ маќсаты аѓынныњ с‰зіліп шыѓатын жеріндегі тµменгі беткейді саќтау, ол депрессиялыќ ќисыќтыњ шыѓатын жерінен жєне тµменгі беткейдегі µрлеу биіктігінен жоѓары болуы керек.

Призмалы ќ±рѓатќыш – призмалы ќ±рѓатќыштыњ жотасы тµменгі бьефтегі судыњ дењгейінен жоѓары орналастырылады. Призмалы ќ±рѓатќыштыњ биіктігі єдетте 0,2Нпл дейін ќабылданады. Сыртќы беткейдіњ кµлбеулігі m т±раќтылыќ жаѓдайына байланысты ќабылданады.

Жазыќ ќ±рѓатќыш – м±ндай ќ±рѓатќыш тµменгі бьефте су болмаѓан кезде ќолданады. Оны тµсек т‰рінде ќ±растырады, оныњ бµгет жаѓынан да, негізінен де кері фильтр ќарастырылады.

Бµгет денесіндегі с‰зілуге ќарсы ќ±рылѓылар- Кµп с‰зілетін грунттардан ќ±ралѓан жер бµгеттерде с‰зілуге ќарсы ќ±рылѓылар ќолданылады. Олардыњ маќсаты бµгет денесі арќылы с‰зілетін µтімдерді азайту.

Бµгет денесіндегі с‰зілуге ќарсы ќ±рылѓыларѓа жататындар µзектер, ќалќандар жєне диафрагмалар. Олар ќолдану ‰шін саз, саздаќ, батпаќ, батпаќ –бетон жєне т.б. грунттар ќолданылады.

3 .Арынды м±нара, ќ±рылымы. Суды т±тынуымен 2-ші кµтеру сорѓыш бекетініњ жеткізуініњ толыќ сєйкестегіне жету м‰мкін емес. Суды жеткізумен т±тынуды реттеуге кµп жаѓдайларда арынды м±нара ќолданылады Арынды м±наралар сумен жабдыќтау ж‰йесініњ кез келген н‰ктесіне орналасуы м‰мкін. Олардыњ жабдыќталуы, ж±мыс ерекшелігі орналасу орынына µте байланысты болады.

М±налалар, єдетте бактен жєне оны кµтеріп т±ратын конструкциядан т±рады. М±нара багініњ реттеу сыйымдылыѓын ќосарланѓан сатылыќ немесе интегралды график арќылы аныќтауѓа болады (8.1 - суретті ќара).

М±нараныњ багінде реттеу сыйымдылыѓымен бірге он минуттарда пайда болѓан µртті µшіруге арналѓан ќор болуы жµн. Сµйтіп баќтіњ кµлемін мына формуламµн аныќтауѓа болады.

W_м = W_рет+ W_µрт м³ (8.1)

м±ндагы W_рет - бактіњ реттеу кµлемі, м^э;

W_µрт -10 минут бойында µрт µшіругµ жаратылатын судыњ ќоры.м³.

М±нараныњ конструкциясы 8.1 - суретте кµрсетілген. М±нараларды темірбетоннан, кірпіштен, металданжасайды. Ауыл шаруашылыѓын сумен жабдыќтауда тіреуіштері аѓаштан жасалѓан м±нараларда практикада б±рынѓы кезде кµп ќолданылѓан, олардыњ сиымдылыѓы 100 м³ –ден аспайды.

8.1. - сурет. Арынды м±нараныњ схемасы:

1 - Іргетас пен жертµсе; 2 - суды жеткізетін жєне єкететін ќ±быр; 3 - саты; 4 - компенсаторлар; 5 - µрт сендіруге суды жіберетін ќ±быр; 6 - шаруашылыќ-ауыз су м‰ддесіне жіберетін ќ±быр; 7 - бак; 8 - шатыр; 9 - артыќ ќ±йылган суды аѓызатын бак; 10 - т±нбаны аѓызатын ќ±быр;

11 - аѓызу ќ±быр; 12 – баѓан

4. ¤ндірісте су ресурстарын тиімді пайдалану жєне ‰немдеудіњ негізгі баѓыттары - Өндіріс орындары үшін де су көп мөлшерде жұмсалады. Көптеген өніріс орындары үшін су өндірістегі технологиялық процестер үшін пайдаланады. Осы талаптарға сәйкес өндіріс орындарының сумен жабдықтау жүйесі өндірістің қалыпты жұмыс істеуін және шығарылатын өнімнің сапасын қамтамасыз етеді. Сумен жабдықтау жүйесінің нашар жұмыс істеуі шығарылатын өнімнің сапасының төмендеуіне немесе өнімнің қымбаттауына себебін тигізеді, ал көп жағдайларда өндірістегі қондырғылардың апатқа ұшырауы болады.

Өндіріс орындарында су технологиялық қажеттіліктермен қатар сол өндіріс орындарындағы қызметшілермен жұмысшылар үшін шаруашылықты –ауыз су қажеттілігіне де жұмсалады.

Өртке қарсы қажеттіліктерге де. Кейбір өндіріс орындарының өртке қарсы сумен жабдықтау жүйесіне жоғары талаптар қойылады (Жоғарғы қысымды жүйе). Суару қжеттілігі…

Технологиялық қажеттіліктерге: салқындату үшін; жуу үшін; бу шығару үшін; тасмалдау үшін; өнімді дайындау үшін; тағы басқада қажеттіліктерге

Өндірілетін өнімді ұлғайту, оның сапасын жақсарту және түрлерін көбейту табиғи шикі заттарды максимальды пайдаланумен және қоршаған ортаға минимальды әсерімен жүзеге асуы қажет. Бұл проблеманы шешу әртүрлі бағытта жүргізіледі, оның ішінде: 1) сусыз технологиялық процестерге көшу; 2) өндіріс орнында суды тиімді пайдалану; 3) тазартылған өндірістік және қалалық сарқынды суларды қайта пайдалану; 4) өндірісте айналмалы сумен жабдықтау жүйесін құру. Соңғы шешім өндіріс орындары үшін тұйықталған су шаруашылығының жүйесін құру, бұл жүйеде суаттарға сарқынды су тасталынбайды

Қазіргі кезде жұмыс істеп жатқан өндірістің ескі жүйесін реконструкциялау уақытты және қаржыны қажет етеді. Соның нәтижесінде көп мөлшерде өндірістік қалдықтар пайда болуда, бұл қалдықтарды өңдеу, утилизациялау және зарарсыздандыру қажет.

Өндіріс орындары үшін тұйықталған сумен жабдықтау жүйесін жасағанда, оны экономикалық және экологиялық тиімділіктермен талдау және бұрынғы жүйемен салыстыру керек.

5. Уаќытша суармалау желісініњ тура жєне кµлденењ орналасу с±лбасы. Уаќытша тілінетін каналдар жерге екі схемамен орналастырылады:суару учаскесініњ ќабырѓасын бойлай жєне оѓан кµлденењ.Учаске ќабырѓасын бойлай орналастыру схемасын пайд-да уаќытша тілінетін ќ±лаќ арыќтар бораздаларды не таќталарды бойлай, ал оќ арыќтар бораздалар мен таќталарѓа кµлденењ орналастырылады.Б±нда су арнаулы ќ±лаќтар арќылы учаскелік таратќыштардан уаќытша тілінетін ќ±лаќ арыќтарѓа жіберіліп, одан оќ арыќтарѓа жіберіледі.Ал оќ арыќтардан су сифондар, т‰тіктер жб жабдыќтар арќ суару бораздаларына, таќталарѓа жіберіледі. ¦зын бораздаларме,н суарѓанда уаќытша тілінетін ќ±лаќ арыќтар екі тєулік бойы ж±мыс істей алады. Кµлденењ схема ќолданѓанда уаќытша тілінетін ќ±лаќ арыќтар ењісі 0.001-0.002 ге тењ суару бораздаларына не таќталарына кµлденењ орналастырылады ж суару бораздалары мен таќталарѓа су тікелей уаќытша тілінетін ќ±лаќ арыќтан жіберіледі.Уаќытша тілінетін ќ±лаќ арыќтарды кµлденењ орналастыру схемасы ењістік 0.004-0.005 шамасындаѓы учаскелерде ќолданылады. Уаќытша тілінетін ќ±лаќ арыќтардыњ ќатар аралыѓы суару бораздаларыныњ не таќталар ±зындыѓына тењ болады. Ќ±лаќ арыќтар ±зындыѓы ењістік мµлшеріне, оѓан жіберілетін су шамасына ж ТЌтыњ сіњіргіштігіне ќарай 400-ден 1000 м дейін жетеді.Жер бетініњ бедері к‰рделі ж ТЌтыњ су сіњіргіштік кµрсеткіші жоѓары болѓан жаѓдайда ќ±лаќ арыќтардыњ ±зындыѓы кемітіледі.Ќ±лаќ арыќтарды роналастырудыњ кµлденењ схемасын ќолданѓанда оќ арыќтар жасалып, суару учаскесініњ уаќытша кесілетін ќ±лаќ арыќтарын пайд коэф мен жерді пайд коэф-і µседі.Жањбырлатќыш ДДН-45 ж ДДА-100М агрегаттарын пайдаланѓанда уаќытша тілінетін ќ±лаќ арыќ горизонтальѓа б±рыштап тілініп, олардыњ ењісініњ 0.0005 шамасында болѓаны жµн.М±ндай жаѓдайларда оларѓа жањбырлатќыш машиналардыњ ж±мыс істеуіне ќажет болатын су жиналады.