Билет № 18

1. Суармалы ж‰йеніњ су айналымы кезіндегі ПЄК-і, формулалары жєне оларды ќортындыларлау. Суармалы ж‰йеніњ ПЄК деген‑ нетто шыѓыныныњ брутто шыѓынына ќатынасы.

М±ндаѓы S – каналдаѓы су жоѓалуы;Суару алќабына су беретін т±раќты канал ‰шін ПЄК суару жерініњ бір уаќытта ж±мыс істейтін уаќытша суландырѓыштардыњ брутто шыѓындарыныњ ќосындысыныњ т±раќты каналдыњ бас шыѓынѓа ќатынасы.Реттеуші каналдар ж‰йесініњ ПЄС шаруашылыќ далаларына берілген бµлімнен жекеше су шыѓынына тењ болады, олар суды осы реттегішпен канал басындаѓы су шыѓынына алады.Берілген уаќыт аралыѓында суландыру ж‰йесініњ ПЄК барлыќ су пайд‑шы шаруаш алќабына берілген, су шыѓынына, суландыру кµзінен бас суландыру ж‰йесіне келіп т‰сетін бµлімнен жекеше су шыѓыныныњ ќосындысына тењ. ; м±ндаѓы η­_м – магистральды каналдыњ ПЄК‑і; η_шар – шаруаш аралыќ реттегіштердіњ орташа µлшенген ПЄК‑ті; η_шк – каналдардыњ шаруаш ж‰йесініњ орташа µлшенген ПЄК‑ті. Суландыру ж‰йесі мен оныњ жеке топтарыныњ ПЄК‑ін білу, су кµзінен оны ж‰йеге алудыњ жоспарлыќ мµлшерін ж бас шаруашылыќ каналдары мен реттеуші ж‰йе т‰йіндеріндегі брутто су шыѓынын орнату ‰шін ќажет: ; м±ндаѓы ω-аудан, q-берілген кезењдегі гидромодуль ординатасы.Каналдыњ ПЄК аныќтау ‰шін судыњ с‰згіштік жоѓалуларын білу керек.Суландыру каналдарындаѓы су шыѓынын аныќтау – к‰рделі ж ‰лкен ењбекті талап ететін ж±мыс.Шаруашылыќ аралыќ каналдар мен барлыќ суландыру ж‰йесініњ ПЄК су шыѓыныныњ мµлшеріне тєуелді ќ±былмалы шама.

2.Табиѓи суларды ластаудыњ негізгі кµздері

1) судыњ физикалыќ ќ±рамыныњ µзгеруі (алѓашќы т‰сі мен мµлдірлігініњ б±зылуы, жаѓымсыз иіс пен дємніњ пайда болуы жєне т.б.);

2) судыњ химиялыќ ќ±рамыныњ µзгеруі, єсіресе ондаѓы зиянды заттардыњ пайда болуы;

3) су бетіндегі ќалќымалар жєне су т‰бінде т±нбаныњ шµгуі;

4) судаѓы оттегі ерітіндісініњ азайып, соныњ салдарынан су ќойманыњ органикалыќ заттармен ластануы;

5) жања бактериялардыњ пайда болып, соныњ ішінде ауру ж±ќтыратын.

Табиѓи сулардыњ ластануы, оларды ауыз суѓа, шомылуѓа, су кµлігіне, кейде техникалыќ ќажеттіліктерге пайдалануѓа жарамсыз болады. Єсіресе балыќтар суда тіршілік ететін ќ±стар, жануарлар мен басќа организмдерге µте ќатты зиян келтіреді.

Барлыќ аѓын су жєне су ќоймаѓа т‰сетін ластаушы заттарды келесідей бµлуге болады: минералды, органикалыќ, бактериялыќ жєне биологиялыќ.

Минералдыќ ластаушыларѓа ќ±м, саз, ќоќыс, єрт‰рлі рудалар, минералды т±здардыњ ерітінділері, ќышќылдар жєне сілтілер, минералды майлар жєне басќа заттар жатады.

Органикалыќ ластаушылар µсімдіктер ќалдыќтары, шірінділері, т±ќымдар жатады. Олардыњ ќ±рамы кµміртегінен т±рады. Жануарлардыњ б±лшыќет жєне май талшыќтары ќалдыќтары. Оларда азот кµп мµлшерде кездеседі. Айтылѓандардыњ барлыѓы ќаланыњ коммуналды – т±рмыстыќ аќаба суларында, целлюлоза – ќаѓаздыќ аќаба сулары, сабын ќайнату, тері, ет µњдеу, азыќтыќ жєне басќа µнеркєсіп аќаба суларында кездеседі.

Бактериялыќ жєне биологиялыќ ластанулар єрт‰рлі микроорганизмдер: сањылауќ±лаќтар, ±саќ балдырлар жєне бактериялардан болады. ¤зініњ химиялыќ ќ±рамына ќарап, б±л ластануды органикалыќ ластануѓа жатќызуѓа болады, біраќ оныњ кей ерекшеліктеріне байланысты оны жеке топќа бµледі.

Аќаба сулардаѓы минералды жєне органикалыќ ќ±рамдарыныњ ара ќатынасы кµптеген себептер, оныњ ішінде µндіріс орындарыныњ спецификасы жєне масштабына, канализация ерекшеліктеріне жєне т.б. байланысты болады.

Кей жерлерде ќ±рамныњ ластануын аныќтау ‰шін су сапалары ж‰йелік т‰рде тањдау, содан кейін химиялыќ талдау ж‰ргізіледі. Су объектісіндегі баќылаулар єрт‰рлі араќашыќтыќта ластану кµздерінен жоѓары жєне тµмен орналасќан бірнеше т±стамаларда ж‰ргізіледі.

3. Суармалау жєне суландыруѓа ќажетті су кµздері Жер суару ж суландыру ‰шін µзініњ табиѓи жаѓдайындаѓы ж реттелген µзендер пайд;кµлтабандар ж су ќоймаларына жерг жер бетінен аѓып кететін су;шахталы ќ±дыќ-н,скважина-дан кµтерілетін ж каптаждыќ ќ±рылыс-ѓа жиналатын сулар пайд.Сондай-аќ, суару ‰шін т±рмыстыќ,µндірістік ж олардыњ араласќан сарќынды сул,суару ж‰йесінен аѓып кететін сул пайд б-ы.Су кµздерініњ алдына ќойылатын талаптар:олардыњ суы а.ш. даќыл-ын суаруѓа жарайтындай б-п,ал суландырѓанда-т±рмыстыќ ж шаруашылыќ ќажеттерді ќамтамасыз етуі керек;су кµздері суарылатын жер-ге жаќын ж судыњ µздігінен аѓуын ќамтамасыз етуі ‰шін суарылатын жерден жоѓары орналасуы керек.Суару ж суландыру ж‰йе-ін жобалаѓанда есептелетін дењгейін,оѓан ж±мсалатын судыњ мµлшерін,ылайлылыѓын,ерекше жыл ‰шін су жинаѓыш кµлемін ж су кµздеріндегі су ж минералдану сипаттамаларын,арнаныњ беріктігін,оныњ гидрогеологиясын ж топографиясын білу керек.Осы сипаттамаларды біле отырып,су кµзіне суаруѓа болатын жер кµлемін,су кµзініњ режимін реттеу керектігін,су тазарту ќажеттігін,бас саѓа ж суарылатын жер-ге суды жіберу схемаларын аныќтауѓа б-ы.Су кµздері суарылатын жер-ді барлыќ маусымда сумен толыќ ќамтамасыз етуі керек.Егер кей кездері су кµз-нен жіберілетін су мµлшері суаруѓа ќажетті су мµлшерінен аз болса,онда су кµз-њ режимі суару режимдерімен келістіріледі.Ол былай ж‰реді:су кµздерін реттеу арќ; а.ш. даќыл-ын суару режимін су кµздеріне бейімдеу;м±ндай жаѓдайда канал-ѓы су шыѓынын кемітіп, жалпы суаруѓа ж±мсалатын су мµлшерін кемітеді,аз нормамен суару ж ќашыртќы суды болдырмау,жабыќ ж‰йені ж суарудыњ жањбырлату єдісін ќолдану,су пайд жоспарын орындау,суды кµп ж±мсайтын даќыл-њ кµлемін азайту;суару кµздері режимін ж суару ж‰йесі ж±мысыныњ режимін бір мезгілде µзгерту;Су кµзі режимін реттеу Су ќоймалары не резервуарлар арќ су кµздерінен ж±мсалатын судыњ мµлшерін уаќыт іщінде ќолдан µзгертуді су кµзініњ режимін реттеу д.а.Су ќоймаларына,резервуарларѓа судыњ жиналу ±заќтыѓына ж оларды пайд жаѓдайына ќарай су кµздерін реттеудіњ тєуліктік, апталыќ, маусымдыќ(жылдыќ), кµпжылдыќ ж аралас т‰рлері б-ы.

4. Жерасты суларыныњ пайда болуы жєне жіктелуі. Жерасты суларыныњ пайда болуына тоќталсаќ, ќазiргi кезде 4 белгiлi теориясы бар - инфильтрациялыќ, конденсациялыќ, седиментациялыќ жєне ювенильдiк.Инфильтрациялыќ пайда болѓан суларѓа т±щы сулар, т±здылау сулардыњ негiзгi бµлiгi жєне кейбiрде табиѓи су айналымында белсене ќатысатын, белсендi суайналымы белдемiнiњ т±зды сулары жатады. Т±щы сулардыњ ‰лкен бµлiгi аэрация белдемiндегi ауаныњ сулы буыныњ шоѓырлануынан ќалыптасады. Конденсациялыќ сулардыњ далалыќ, шµл жєне жартылай шµлдi жерлер ‰шiн мањызы зор. Седиментациялыќ сулар (кµне бассейндердегi тау жыныстарыныњ шµгуi кезiнде ќалыптасќан, тењiздiк пайда болѓан сулар) терењ артезиан бассейндерiндегi шµгiндi тау жыныстарында таралѓан. Олар су айналымында тек ќана уаќыттыњ геологиялыќ кµлемiнде ќатысады. Седиментациялыќ сулардыњ бастапќы ќ±рамы олардыњ жылысуы, µзгеруi жєне тау жыныстарымен єрекеттесуi кезiнде елеулi µзгередi. Ювенильдiк сулардыњ ролi Жер дамуыныњ бастапќы кезiнде зор болѓан (Виноградовтыњ гипотезасы бойынша бастапќыда Жердегi барлыќ сулар ювенильдi болѓан). Ќазiргi кезде ювенильдiк сулардыњ пайда болуы магмалыќ ошаќтарда ѓана м‰мкiн. Жерасты сулары µзiнiњ орналасу, пайда болу жаѓдайы, гидродинамикалыќ белгiлерi, химиялыќ ќ±рамы, температурасы жєне басќа да ерекшелiктерi бойынша єрт‰рлi болады. Соѓан байланысты єрт‰рлi топтастырулар бар.