1. Сығылмайтын идеал сұйықтықтың элементарлық ағысының д. Бернулли теңдеуі және оның физикалық мағынасы.

Реал (нақты) сұйықтық элементар ағыны үшін Бернулли теңдеуі.7,2 теңдеуінен бірінші қимадағы толық орын бұдан кейін қималардағы толық орындарға әрқашанда тең екеіні көрініп тұр:

Реал сұйықтықта кез кеген бірінші қимадағы толық орын мұнан кейін келетін қималардағы толық орыннан үлкен болады, өйткені арынның бір бөлігі қозғалысқа қарсы болған гидраваликалық кедергілерді жеңіп өту үшін шығындалады (ығыстырылады). Бұл гидраваликалық кедергілерге себеп реал сұйықтықтың тұтқырлығынан келіп, шығатын үйкеліс күштері, бұл күштер сұйықтық жылдымдығын, арынын және энергиясын азайтады. Сондықтан:

және (7.4)

- реал сұйықтық элементар ағынының қозғалыс жолындағы арын жоғалтуы.Бұл жағдайда Бернулли теңдеуін былайша жазылады:

2. Ағынға қатысты физикалық және географиялық факторлар. Ағынның географиялық орны оның координаттарымен (жердің ендігі мен бойлығы) анықталады. Ағынның географиялық орны оның өзге өзендердің алаптарына, тау жоталарына, теңіздер мен шөлдерге жақын немесе алыс орналасқандығын көрсетеді. Ағынның климаттық жағдайы өзендердің сумен қоректенуін, ағындының қалыптасуын анықтайды. Атмосфералық жауын-шашын (мөлшері, интенсивтілігі, үлестірім салмағы), қар жамылғысының қалыңдығы және ондағы су қоры, булану, ауаның температурсаы мен ылғалдығы, сумен қанықпауы және жел-климаттық факторлардың негізгілері.Ағынның геологиялық құрылымы және топырақтары өзендердің жер асты суларымен қоректену мөлшерін және сипатын, жауын-шашынның сорғуға кеткен шығынын, батпақтанған кеңістіктердің қалыптасуын айқындайды. Ағынның жер бедері өзендердің сулылығын және режимін анықтайтын басты фактор. Ол жауын-шашынның белгілі алапқа түсуіне, таралуына, сонымен бірге алаптағы беткейлік су ағу жағдайына әсер етеді. Өсімдік жамылғысы. Өзеннің су режимінің

3.Активтік турбинаның сұлбасын сызып оның жұмыстық принципін (қағидасын) қарастырыңыз.

Реактивті әсерлі турбиналарда негізінен су қорының потенциалдық энергиясы, ал активтік әсерлі турбиналарда- су қорының кинетикалық энергиясы пайдаланылады.

Активтік турбинаның жалпы сұлбасы 6.2 суретте көрсетілген. Бұл турбинаның жұмыстық доңғалағы периметріне шөміш тәрізді қалақтар қондырылған диск тәрізді болады. Жұмыстық доңғалаққа жоғарғы бъефтен аяғында саптама сүйірмегі бар құбыр желісімен жеткізіледі. Тегеуіріннің Н әсеріне байланысты сүйірмектен су атмосфераға үлкен жылдамдықпен шығады, яғни оның кинетикалық энергия жоғары болады. Алдындағы жұмыстық доңғалақтың қалағына (шөмішіне) соғылып ағыс доңғалақты айналдырады да жұмыс атқарады. Доңғалақтың айналымында ағыс алдына бірінен кейін бірі қалақтар келеді де доңғалақ үздіксіз айналмалы қозғалыста болады. Сүйірмек ішінде оны толық жабатын немесе су шығынын, сондай – ақ, доңғалақтың айналым жылдамдығын, реттейтін ине тәрізді ысырма қондырылған. Шөміштік турбиналар үлкен тегеуіріндерде Н пайдаланылады және шамасы 1750м болуы мүмкін (Швейцариядағы Диксанс өзеніндегі Шандолин ГЭС – сы).

Реактивті турбиналарға: осьтік, радиалды осьтік, диагоналды жатады; активті турбиналарға: бақырлы, көлбеу ағынды жатады.

Реактивті турбиналар төменгі және орташа тегеурінде, активті турбиналар жоғары тегеурінде жұмыс істейді.

4.Қарапайым және күрделі ұзын құбырларды есептеу. Құбырлардың гидравликалық сипаттамаларын – арын жоғалуы және өткізуші шығыны –белгілі мөлшерде анықтау үшін немесе құбырлардың геометриялық сұйықтық айқын шығының өткізетін мөлшерін анықтау мақсатымен құбырлардың гидравликалық есеп қисабы шығарылады. Құбырлардың екі түрін айырады: қысқа және ұзын құбырлар.

Ұзын құбырлар деп маңызды ұзындығы бар құбырларды айтады. Ұзындықпен арын жоғалуы негізгі болып саналады; жергілікті арын жоғалуы ұзындықпен жоғалуының 5-10% болып құрастырылады.

Жұмыстарының гидралвликалық схемаларына байланысты құбырлар мынандай түрлерге бөлінеді:

Қарапайым бұтақтары жоқ түрі (сурет2.1.ажәне б)

Күрделі бұтақтары немесе бірнеше

Құрлушы сызықтары бар құбырлар (сурет2.1в); қүрделі құбырлар:

Тұйықты ( тупикывые) сұйықтық бір уықыта берілуін құбырлар ағымының және айналмалар ( кольцевые) сұйықтық ағымы бір нүктеге 2 немесе одан көп сызықтармен беріледі.

Бұл құбырлар жұмыста ең сенімді болып есептелінеді және тоқтаусыз сумен жабдықтауды қамтамасыздандырады.

Негізгі есеп тәуелділіктері.

Қарапайым құбырлардың учаскесінің тұрақты шығыны және диаметрі есептің элементері болып есептеледі. Ұзын құбырдағы сұйықтық қозғалысында арын жоғалуы н жергілікті кедергісіз анықтауға болады.

Дарси-Вейсбах формуласы:

(12.1)

-гидроваликалық үйкеліс коэффицентті немесе ұзындықпен кедергі коэффицентті, - құбыр ұзындығы d – диаметр:

Гидравликалық үйкеліс -коэффицентінің анықтау үшін бірнеше формулалар бар сол формулалардың әрқайсысы -коэффиценттің n-кедір-бұдырлық коэффицентіне тәуелділігін көрсетеді . Ал n-кедір – бұдырлық коэффиценті құбырлардың матариялдарынан, тазылық дәрежесінен, құбырларджың диаметрінен және Рейнальдс санынан тәуелді болып келеді.

Мөлшерлер туралы анықтамаларда берілген - коэффицентті келесі формулалармен табылған.

Арын жоғалуын мынандай формулалармен анықтайды:

құбырдың шығыс сипаттамасы, бұл шама құбырлардың материялдарына және құбырлардың -диаметріне тәуелді; кестемен табылады немесе келесі формуламен i-құбыр еңісі

С – Шези коэффицентті, гидроваликалық R радиусына және n кедір-бұдырлық коэффиценттіне тәуелді. Құбырлар үшін С- Шези коэффицентінің Манкинг формуласымен анықтайды:

-және С өзара тәуелдірігі бар:

Арын жоғалуын анықтау үшін мына формуланы ұсынуға болады:

h_l=AlQ² AI-туындысын S-арқылы белгілейміз сонды:

h_l=SQ² S-құбырдың толық кедергісі; А-құбырдың меншікті кедергісі;

Қарапайым құбырлардың учаскесінің тұрақты шығыны және диаметрі есептің элементері болып есептеледі. Ұзын құбырдағы сұйықтық қозғалысында арын жоғалуы н жергілікті кедергісіз анықтауға болады.

5. Орталықталған және орталықталмаған суландыру жүйелері. Сусыз және суы аз аймақтарды сумен қамтамасыз ету мақсатында және осы аймақтарды игеру, тиімді пайдалану қажеттілігіне сәйкес зерттеулер мен гидротехникалық жұмыстар жинағын суландыру деп аталады.

Ауыл шаруашылығы объектілерін сумен жабдықтағанда суландыру-суғару каналдары орталықтандырылған, орталықтандырылмаған немесе комбинированды жүйеде жүзеге асуы мүмкін.

Орталықтандырылмаған жүйелерде әрбір объекті үшін канал жанында су алу және суды тазарту ғимараттарын, реттегіш және судың арынын көтеру қондырғыларын, егер канал периодты жұмыс істейтін болса ағынды суат-сақтағыштарды салады.

Орталықтандырылған жүйелерде осы жоғарғыда аталған құрылымдар бір ірі түйінге жұмылдырылынып салынады. Бұл екі жүйеніңде өзіндік кемшіліктері және артықшылықтары бар. Егінді суаруға кішкене тоқталып Қуаң аймақтарда ауыл шаруашылғымен айналысу негізінен суарудың нәтижесінде ғана мүмкін. Суландыруды тек қана су көзі жоқ болғандықтан қажет болған сумен жабдықтаудың алғашқы сатысы деп қарастырған жөн. Ірі суландыру ғимаратын жасағанда тек ғана сумен жабдықтауды ескеріп қоймай, сон. қатар басқада су шаруш-ы салаларын сумен қамтамасыз етуді ескерген дұрыс, оның ішінде бірінші кезекте суару саласы.

БИЛЕТ № 15

1. Каналдардың, каналдар топтарының, суармалы жүйенің пайдалы әсер коэффициенті. Каналдардағы судың шығын болуы өте зиянды, өйткені олар ыза суға қосылып өте құнды суарылатын жерлердің батпақтануына ж сорлануына әсерін тигізіп,суару жүйесінің КПДсын кемітудің салдарынан су көздерінен алынатын судың мөлшерін көбейтумен бірге,бас саға құрылыстары мен канал-ң ж ондағы құрылыстардың өлшемдерін жоғарылатады, ал суарудың жаңбырлату әдісін қолданғанда жұмсалатын энергия көбейеді ж суару жүйелерін салу ж оларды пайд үшін жұмсалатын қаржы көбейеді.Сондықтан каналдардағы су шығынын болдырмау шараларын әрдайым қолданып отыру керек.Су шығынымен күресу суару жүйесін пайд ж құрылыстар салу шаралары арқ жүргізіледі; пайд шараларына егісті күні-түні каналдар мен танаптардан суды ағызып жібермей суару; каналдардың үздіксіз жұмыс істеуі не шығын қосындылары аз болатындай үйлестіріле жұмыс істеуі, каналдарды мезгілінде жөндеп ж оларды арам шөптерден тазартып отыру; каналдар арқ өтетін су мөлшері тездетілмей ж олар өте биік тіректерсіз жұмыс істеуі жатады;Су пайд жұмыстары дұрыс ұйымдастырылғанда суару танаптарында су шығынын болдырмаған ж күні-түні суаруды ұйымдастырған жағдайда суару жүйесінің КПД-сы бір мезгілде жұмыс істейтін каналдардың су шығынына байл б-ы.Фильтрация мен құрылыстық шаралар арқ күресуге: каналдардың ұзындығын мүмкін болғанша қысқарту;көлденең қималары мен қырын көріністеріне сай, суды аз мөлшерде шығын жасайтын каналдарды салу; канал жүргізілетін ТҚ арнасының фильтрация коэф-ін кеміту; фильтрацияға қарсы төсемелер ж су өткізбейтін экрандар салу; Суару жүйе-ң каналдарының КПД шамасы белгіленген мөлшерден кем ж каналда фильтрация коэфф-ті өте мол болғанда (тәул 0.1м-ден көп) олардан су сүзілуі шығынын кеміту үшін сүзілуге қарсы арнаулы шамалар қолданады. Каналдарда фильтрация шығынын болдырмау үшін: каналдарға монолитті бетоннан, темірбетоннан, асфальттан, тастан ж балшықтан жасалған фильтрацияға қарсы төсемдер төсеу; Фильтрацияға қарсы шараларды гидрогеологиялық жағдай-ға,канал ұзындығына ж өлшемдеріне, ТҚтың фильтрациялық қасиеттеріне,су шығынын кеміту шамасына ж қандай жерг материал барлығына қарай қолданылады.Белгіленген сүзілуге қарсы күресетін шараларды техника эономикалық есептер арқ дәлелдейді.Ал сүзілуге қарсы шаралардың экономикалық тиімділігі төменгі көрсеткіштермен анықталады:шығыннан сақталған су мөлшерімен;жұмыс істеу мерзімі;құрылысты механикаландыру мүмкіншілігі;жұмсалатын қаржы,материалдар ж еңбек ресурстары; күрделілік дәрежесі ж пайд, жөндеу ж қайта қалпына келтіру құны; Каналдың КПД-ң керекті мөлшерін қамтамасыз ететін шараларды төменгі тәртіппен таңдайды.Әдеттегі жағдайда пайд-тын, ешқандай сүзілуге қарсы шара жасалмаған каналдан су шығынын төмендегідей анық-ы: Q_бр; Содан кейін каналдың жобаланған КПД мөлшерін анықтайды