8.1.Үймереттерді тұрғызу қарқыны және бетондаудың интенсивтілігі.

Тұтас құймалы бетон және темірбетон жұмыстарының өндірісі осы процестерді кешенді механикаландыру арқылы тасқынды-жылдамдатылған тәсілмен жүзеге асырылады. Мұның үстіне бетондаудың қарқыны мен жұмысты ұйымдастыруды айқындайтын жетекші процесі бетон қоспасын беру жоне бөлу болып табылады.

Жетекші бетон төсегіш машина өнімділігі жөнінен тузілістерді бетондаудың қарқындылығына ілеспелі болуға тиісті. Мұның үстіне механикаландырудың өзге жабдықтаушы құралдарының саны мен өнімділігімен сәйкес іріктелініп алынады.

Жетекші машинаның өнімділігін толығырақ пайдалану үшін жабдықтаушы машиналардың өнімділігі 10—15 процент жоғары алынады.

Бетонды жәпе темір-бетонды ғимараттарды тұрғызу жұмыстары өндірісінде кешенді технологиялық процесс қарапайым тасқындарға бөлініп, оларды мамандандырылған жумысшылар звенолары орындайды. Тасқынның негізгі технологиялық параметрлері мыналар: жұмыс көлемі — V, м³, м², т; ауысымдағы қарқындық J, м³, м², т; ауысымның ұзақтығы —t және адам-күн-дегі еңбек сыйымдылығы — Q.

Әрбір қарапайым (меншікті) тасқынға процестерді механикаландыру арқылы орындау үшін технологиялық параметрлері өнімділігі жөнінен ауысымына м², м³, т болатын машиналар жиынтығы; негізгі машиналарының саны және олардың таңдау мен бөлу параметрлері беріледі.

Машиналар жиынтығы көлемді-жоспарлы және тұрғызылатын үймерет немесе ғимараттың құрылымдық ерекшелігі ескерілген түзілістерді бетондау қарқындылығы (қарқынның) тап-сырмасы түрғысынан таңдалынып алынады.

Бетон коспасын төсеу қарқындылығы мынадай формуламен айқындалуы мүмкін:

J=kV/T_д,

мұндағы V — объектіге бетон коспасының тұтыну көлемі м³; Т_д—ауысымдардағы тұтас құймалы түзілістерді тұрғызудың директивалық мерзімі;k— 1,3—1,5-ке тең азаматтық және өнеркәсіптік қүрылыстарда колданылатын бетон қоспаларын төсеудің біркелкі еместігінің коэффициенті.

Жүмыстарды тым қарқынды жүргізген кезде, тұтас қүймалы бстонды көптеп шоғырландырған жағдайда үймереттер мен ғимараттарды тұрғызуды кешенді механикаландыруды өңімділігі жоғары машиналар мен жабдықтардың жиынтығын қолдану арқылы жүзеге асырылады. Ал бір тектес түзілістер немесе бір тектес үймереттер мен ғимараттар шашыраңкы болса, онда өнімділігі онша емес, жоғары жұмылдырушылық қасиеті бар машиналар жиынтығы ұсынылады.

8.2.Бетон қоспаларын дайындаудың, жеткізудің, берудің, қабылдаудың және төсеудің ыңғайлы технологиялық схемасын таңдап алу.

Қазіргі заман талаптарына сай келетін бетондар дайындау үшін жоғары сапалы цемент пен толтырғыштар қажет.

Осы материалдардан әлгінде ғана дайындалған қоспамен қатаң түрде белгілі бір пропорцияда алынған суды бетон қоспасы немесе тауарлы бетон деп айтады.

Бетон қоспасының маңызды қасиеттерінің бірі оның төселетіндігінде. Яғни ол еңбек пеп энергияның аз шығынымен қалыпты толтыра алады, мүның үстіне едәуір нығыздығын, беріктігі мен бетонның үзақ мерзімге жарамдылығын қамтамасыз етеді.

Қоспаның қолайлы төселуі оның қозғалғыштығы мен икемділігіне, яғни тасымалдау және төсеу процесінде бұзылмайтың қасиетке ие болады. Бетон қоспасының қозғалтқыштық көрсеткіші сантиметрлік өлшем арқылы конус отыруымен (КО), ал қаттылық көрсеткіші (ҚК) секунд өлшемімен аныкталады.

Бетон қоспалары козғалғыштығына қарай КО 12 см астам — күймалы; 2—12 см — қозғалмалы; 0,5—2 см аз козғалмалы ҚК-30 см кем; КО-ОО және ҚҚ-30—200 с — қатты, ҚК-ші 200 с астам — аса қаттыға бөлінеді.

Бетон қоспасының қозғалғыштығы ең алдымен оның күрамындағы суға, су-цемент арақатынасына, цементтің түріне, толтырғыштардың ірілігіне, қүмның мөлшері мен гранулометрикалық құрамына, бетонға қосымшалар қосуға және басқаларына байланысты болады. Қоспадағы артылған су оның сүйықталуына әкеліп соғады, сөйтіп сапасын төмендетеді.

Анағұрлым қозғалғыш бетон қоспаларын (КО-4 см және одан да жоғары) қалыпқа кұю оңай, яғни олар анағұрлым технологиялық келеді. Қатты қоспаларды төсеуге энергия шығыны мен дене еңбегі көп жұмсалады. Алайда жақсы нығыздалған қатты қоспалар анағұрлым сапалы бетон алуға мүмкіндік береді.

Ленталы транспортерлермен жіберілетін бетон қоспаларының қозғалғыштығы 6 см аспауы керек, ал бетон насостарымен тартылатын және ауа қысымымен тартылатындарының 6—12 см аспағаны жөн.

Қазіргі жағдайда бетон қоспасы әдетте бетон зауыттарында орталықтандырылған жүйе бойынша дайындалады. Алайда шағын объектілерді бетон қоспасымен қамтамасыз ету үшін көп жағдайда жылжымалы немесе инвентарлы бетон араластырғыш қондырғылар қолданылады.

Бетон қоспасын дайындау тәсілін таңдау көп ретте салынып жатқан объектілердің орналасуына және бетондау жұмыстарының көлеміне, жол жүйелерінің саны мен сапасына, карьерлердің, орталық цемент қоймаларының орналасуына байланысты болады.

Селолық жерлерде тауарлы бетон өндірісін ұйымдастырудың анагұрлым жетілген түрі аудандық бетон араластырғыш тораптарда (зауыттарда) рұқсат етілгсн тасымалдау қашықтығының технологиясын сақтай отырып, орталықтандырылған әдіспен дайындау болып табылады.

Объектілердін жаңындағы бетон араластырғыш тораптарды бетондау жұмыстарының көлемі ауқымы және салынып жатқан объектінің аудандық зауыттан едәуір кашық жағдайда, жол-дардың қолайсыз жағдайында қолдануға тиімдірек. Бетон қоспасына бірінші кезекте өскелең талап қойылған және бетон араластырғыш зауыт пен құрылыс алаңының арақашықтығы алыс болған жағдайда ғана автобетон араластырғыштарды қолдану өзін-өзі ақтамақ.

8.3.Бетон қоспасын дайындау процесі мынадай технологиялық операциялардан құралады: құралған материалдарды (толықтырғыштар мен цемент) қоймалардан араластырғыш қондырғыларға тасымалдау, мөлшерлеу, механикалық жолмен араластыру және дайын бетонды төсем орнына жеткізу, тасымал құралдарына тиеу. Мұның үстіне бетон қоспасын дайындаудын, негізгі операциясы оның құрамды бөлшектерін механикалық жолмен араластыру болып табылады.

Цикл үш операциядаы құралады: шығарылған материалдарды тиеу, дайын қоспаны араластырып, түсіру. Мұндай схема мөлшерлеуді жедел түрде өзгертіп, бетон қоспасын түрлі параметрлермен беруге мүмкіндік береді. Мөлшерлеу процесі үздіксіз жүретін бетон араластырғыштарда дайын қоспаны тиеу, араластыру және беру жұмысында кідіріс болмайды.

Қомпоненттерді тиеп, дайын қоспаны беретін тәсіл бойынша жұмыс істейтін бетон араластырғыштар циклды кезенді және үзіліссіз жұмыс істейтін болып келеді. Ал, араластыру тәсілі бойынша гравитациялық және күштеп араластырғыш болады.

Гравитациялық араластырғышта компоненттер бөлшектердің еркін қулау принципін қолдану арқылы араластырылады.

Барабанның сыйымдылығы араластырғышқа тиелген құрғак, материалдардың көлемі арқылы анықталады және 100, 250, 500, 750, 1200, 2400, 4500 л болуы мүмкін.

Күштеп әрекет жасайтын бетон араластырғыштардың қалақшалары немесе жүдырыкшалары бар. Қоспа солардың көмегімен араластырылады. Бүл тәсіл аз қозғалатын қатқыл қоспа-ларды, сондай-ақ кеуекті және жеңіл толтырғыштарда қоспаларды дайындаған кезде қолданылады.

Бетон қоспаларын салынып жатқан объектілерге тасып, жеткізу кезінде өздігінеп қотарғыш автомобильдер, автобетон араластырғыштар мен бетон тасушы автомобильдер пайдаланыла-ды.

Автокөліктердің белгілі бір түрі зауыт пен құрылыс алаңы арасындағы қашыктыққа, бетон қоспасының ерекшеліктеріне, жолдын жайына, бетондау жұмыстарының көлеміне қарай іріктелініп алынады. Мұның үстіне автокөлік құралдарының қандай түрде болғанына қарамастан ең басты технологиялық шарт — бетон қоспасының бір тектілігі және қажетті қозғалғыштығын қамтамасыз ету.

Бетон қоспасының тасымалдаудан ұзактығы оның козғалғыштығына әсер етеді. Сондықтан коспаны тасымалдау уақыты қатаң шектеулі болуы қажет және ол оның температурасы мен цементтің түріне байланысты болады. Портландцементтегі бетон қоспалары үшін мынадай ыңғайлы уақыт белгіленген: бетон қоспасының °С температурасында 20—30, 10—20, 5—10 тасымалдау уақыты тиісінше 45, 90, 120 минут болады.

Тауарлы бетонның 90 процентке жуығы өздігінен қотарғыш автомобильдермен жеткізіледі. Өзге көлік түрлеріне қарағанда оларды пайдалану тиімдірек. Ол көбіне жерден төмен орналасқан бетон түзілістерін бетондау және жұмыс көлемі ауқымды жағдайда пайдаланылады. Соның нәтижесінде бетон қоспасын тікелей бетондалатын түзілістерге күюға мүмкіндік береді. Сонымен бірге өздігінен котарғыш автомобильдерді пайдалану бетон қоспасының сапасын нашарлатады, машина кузовын бетон коспасынан тазартқан кезде қосымша қол еңбегін қажет етеді. Бұған қоса жылдың суық мезгілінде оларды пайдалану шектелген. Өздігінен қотарғыш автомобильдерді асфальт төселген жолдарда 25—30 км қашықтыққа дейін, ал өзге жолдарда 15— 20 км-ден аспайтын қашықтықтарға қатынайды. Кашықтың бетон қоспасын тасымалдауға әсері 4-кестеде көрсетілген.

4- кесте

Автомашинаның түрі	Тасымалдау қашықтығы, км	Жол түрі	Көрсеткіштердің орта өлшемінен ауытқушылық, проц.
			Беріктігі	Қозғалғыштығы	Ірі толтырғыштың мөлшері
Өздігінен қотарғыш автомобиль (самосвал)	30-35 16-20	Асфальтталған жол Қара жол	7,2-13 5,2	1-20 0,5	0,8-1,6 0,2
Бетон тасушы автомобиль	60-65 24-26	Асфальтталған жол Қара жол	0,8-2,8 2,7	1,5 0,2	0-1,6 0,1

Автобетонараластырғыштармен дайын бетон коспасы немесе оның құрғак компоненттері тасылады. Бірінші жағдайда қоспа жолай араласады, екінші жағдайда бетон қоспасы құрылыс алаңына жеткенше 10—15 минутта әзір болады. Атвобетонараластырғыштармен бетон коспасын іс жузінде кез келген қашықтыққа тасуға болады, дегенмен 30—70 км қашықтыққа тасымалдағанда анағұрлым тиімділікке қол жеткізіледі.

Автобетонтасушы машиналар пайдалану тиімділігіне қарай автоқотарғыштар мен автобетонараластырғыштар аралығында көлік болып табылады (4-кестені қара).

8.4.Бетон қоспасын төсеу бетомдалатын тузіліске бетон қоспасын беретін, оны жайып, нығыздайтын жетекші технологиялық процесс болып табылады.

Бетон коспасы түрлі крандарды уйлестіру арқылы ауқымды шелектермен немесе ожаулармен, трапспортер ленталарымен және бетонтөсеушілермен, бетон насостарымен, қысымжинағыштармен, автотранспорттан, дірілдеткішпілтұмсықтардап және дірілдеткішнауалардан т. б. беріледі.

Бетонды төсеу тәсілі бетондау қарқынына (төсеу интенсивтілігі) бетондалатын түзіліске, олардың өзара орналасуына, геометриялық көлеміне, арматуралау тығыздығына, биіктігіне және басқа факторларға байлапысты іріктелініп алынады. Мұнын үстіне бетон қоспасы бетондалатын тузілістің кез келген учаскесіне берілетіндей болуы керек. Ал еркін шашу биіктігі 2 метрден аспауы шарт, жабуға берген кездегі биіктігі 1 метрден аспағаны жөн.

Қауғалы крандарды бетондау жүұмыстарынын, қарқыны аусымында 30—35 текше метр болған кезде пайдаланған тиімді.

Қауғалар құрылымы жағынан бұрмалы, бұрмасыз болады. Бұрмалы қауғаларға бетон қоспасы тікелей құрылыс алаңдарында автотранспорттан құйылады. Содан кейін кран тік жағдайға орналастырылады да, бетон қоспасы төселетін жерге беріледі.

Бұрмасыз қауғаларға құрылыс алаңдарында да, бетон араластырғыш тораптарда да қүйылады.

Шағын тузілістер (көлемі шағын жеке тұратын іргетастар, бағаналар, арқалықтар, ригельдер, жабу плиталары, жұқа қабырғалардың жабулары) бетондау үшін сыйымдылығы 0,5—1,0 текше метр қауғалар, қоршайтын түзілістер және орташалау түзілістер үшін (үйдің іргетас көлемі орташа үймереттер, сүйеу қабырғалар) сыйымдылығы 2 текше метр, ірі түзілістер (домналардың іргетасы, түтін мұржалары, прокат стандары) үшін сыйымдылығы 2 текше метр және одан да ауқымды қауға шелектер ұсынылады.

Кран-қауға схемасы бойынша бетон коспасын іс жүзінде крандардың барлық түрлерімен беруге болады. Кран қопдырғысын тандаған кезде тұрғызылатын үймерет не ғимараттын, кө-лемдік-жоспарлау шешімін, кран қондырғыларын ұтымды орнату тәсілін, бетондалатын түзілістерге орналастыруды, қамту алаңын мұқият ескеру керек. Түрғызылатын ғимараттардын, көлемдік-жосларлау және қүрылымдық ерекшеліктеріне қарай крандарды ұраның шетіне де, табаныпа да орналастыруға болады.

Айқындалатын параметрлері қамту деңгейі, көтеру биіктігі, жүк моменті өлшемі алынады. Бетон қоспасын беретін кранның жүк көтергіштігін және басқа параметрлерін аныктаған кезде (қауғаның, бетон қоспасының массасын ескере отырып) оның жүк көтергіштігін, қалыпты әперумен бекітуді) орнықтыруды және арматураны ескеру керек.

Бетонды автокөліктермен беру анағұрлым тиімді. Бетон-қоспаларын тікелей шегендеп бекіту түзілісіне, сондай-ақ ұра шетінен, арнайы эстакадалар мен жылжымалы көпірлерден кұюға болады. Тұтас бетоннан құйылатын, металлургия өнеркәсібі мен ауыр машина жасау кәсіпорындарының іргетасы қаланатын тұтас құймалы түзілістерді тұрғызу кездерінде осы тәсіл кеңінен қолданылады.

Биіктігі 1 метрден асатын іргетастарды бетондаған кезде бетон қоспасы автотранспортпен эстакадалардан және жылжымалы көпірлерден түзілістердің қалыптарына беріледі. Егер шашылатын қоспаның биіктігі 3 метрден асса, бір-бірінен 2—2,5 метр орналасқан түтікшелер арқылы беріледі.

Бетондау қарқындылығы сағатына 20 текше метрден аспаса бетон қоспасы автотранспорт құралдарынан бетондалатын түзілістерге дірілдеткішжабдықтар, дірілдеткішнауалар, транспортерлер арқылы беріледі.

Салынып жатқан объектінің жанынан төселетін жерге бетон қоспасы бетоннасосостары мен қысымқұйғыштардың көмегімен құбырлар арқылы беріледі. Мұндай жағдайда бетондау қаркыны сағатына 6 текше метр болатындай болса, түзілістердің барлық түрлеріне беру ұтымды. Өзге механикаландыру қүұралдары бара алмайтым жерлерде де осы тәсілді қолдануға болады. Механикалық жеткізгіші бар бетоннасостар көлденеңінен 250— 300 метрге дейін тігінен 40 метрғе дейін, гидравликалық жеткіз-гішпеи тиісінше 500—600 және 60—70 метрге дейін бетон коспа-сын бере алады. Қысымқұйғыштарды қамту радиусы 150 метрге жуық, ал биіктігі 35 метрге дейін.

Бетонасостардьң қолданумен бетондау технологиясының ерекшелігі қозғалмалы бетон қоспаларын қолдану кажеттігі болып табылады. 0,4—0,5 су-цемент қатынасы бар және конус отыруы кеміпде 4 см бетон қоспасы гидравликалық бетоннасостарға арналады, ал механикалықтарға — 8 см болуы керек.

Бетон қоспасын нығыздау бетон және темір-бетон түзілістерін жасағанда негізгі операциялардың бірі болып табылады. Бетонның нығыздығы мен біртектілігінің сапасы осыған байланысты. Демек, беріктігі мен ұзақтығына қатысы бар.

Бетон қоспаларын нығыздаудың негізгі тәсілі дірілдету (тербеліспен нығарлау) болып табылады. Ол екі параметр: тербеліс жиілігі және амплитудасы арқылы сипатталады.

Бетон қоспасын нығыздау үшін үш тұрлі дірілдеткіш: ішкі (тереңдік), үстіңгі және сыртқы қолданылады.

Ішкі дірілдеткіш өзінің жұмыс органы арқылы бетон қоспасын тиеп, оған тербеліс береді.

Үстінгі дірілдеткіштер жаңа төселген бетон қоспасының үстіне орналасып, жұмыс алаңы арқылы оған тербеліс береді.

Сыртқы дірілдеткіш бетон қоспасына қалыптар арқылы тербеліс береді.

Тереңдік дірілдеткіштерді аз қозғалмалы жоие қатты конус отыруы 0,5—1 см болатын бетон коспаларына лайықталған. Тербеліс кезінде дірілдеткіш тудырғышты бетонның астыңғы қабатына 5—15 см енгізілу керек, сөйткенде жекелеген қабаттар жақсы кірігеді. Дірілдеткіш тудырғышты енгізу аралығы 1,5 радиустан аспауы шарт. Дірілдеткіштің параметрлеріне бай-ланысты бір нүктедегі тербеліс уақыты бетон қоспасының қозғалғыштығына, арматуралау денгейіне сәйкес 15—30 с аспағаны жөн. Бір дірілдеткіштің өнімділігі әдетте сағатьна 6—8 текше метр болады.

Үстінгі дірілдеткіштер еден астына төсейтін бетон қоспасын нығыздайды. Арматураланбаған немесе арматураланған жеңіл түзілістердің қалыңдығы 25 см аспайтын жабулар мен плита-лардың астына төселгенде де осы тәсіл қолданылады. Ал қалындығы 25 см асса және арматурасы жеткілікті болса, бетон қоспалары ішкі және устінгі дірілдеткіштердің көмегімен нығыздалады.

Үстінгі тербеліс дірілдеткішрейка, дірілдеткішбрус және үстінгі алаңдық дірілдеткіштермен жүзеге асырылады.

Алаңдық дірілдеткіштің нығыздалатын қоспаның бойымен жылжу жылдамдығы минутында 0,5—1 м болуы керек. Бетондалатын қабаттың қалыңдығы 5 см асса 2—3 өтуде тербеліп, нығыздалады.

Қалыптың сыртынан тербеу тік жұқа қабырғалы тұтас құймалы арқалықтарды, ригельдерді, қабырғаларды, резервуарларды, сондай-ақ арматурасы еселенген жерлерде тереңдік тербелісіне қосымша бетондау кезінде қолданылады.

Негізгі әдебиеттер: 4 [158;163-168].

Бақылау сұрақтары:

1.Үймереттерді тұрғызу қарқыны және бетондаудың интенсивтиілігі.

2.Бетон қоспаларын дайындаудың, жеткізудің, берудің, қабылдаудың және төсеудің ыңғайлы технологиялық схемасын таңдап алу.

3. Бетон қоспасын дайындау процесі

4.Бетон қоспасын төсеу процесі

Тақырып 9. Ғимараттарды тұтас және жиналатын монолитпен салудың әдістері

Қысқы жағдайда бетонға күтім жасау тәсілі оның қажетті мөлшерде беріктігін бойына жинақтауына жеткілікті қатқылдану температурасын қамтамасыз етуге тиісті. Аязға қарсы қосымшаларсыз М 150, М 200—300, М 400—500 маркалы бетонның қату сәтіңде беріктігі соған орай тиісінше 50, 40 және 30 процент жобалықтын кем болмауы керек; 70 проценті соңынан қатыруды және еруді ұстап тұруға жұмсалатын түзілістерге арналған, 80 проценті күрделі түзілістерге және 100 проценті арнайы талаптар қойылған жағдайларға лайықталған. Қазіргі қыстағы бетондау тәсілдерін үш негізгі топқа бөлуге болады. Біріншісіне төселетін коспаның жылуын пайдалану қарастырылған тәсілдер жатады, екіншісі төселген бетонды қыздырудың түрлі тәсілдерін біріктіреді, үшіншісі кататын температураны төмендетіп бетонның құрамына химиялық қосымшалар енгізуге негізделген. Бұған қоса аталған барлық үш топтағы тәсілдердің түрлі әдістері кеңінен тараған.

«Термос» тэсілі алаптарды, ленталы іргетасты және бағана астындағы іргетасты бетондау кезінде ауаның температурасы — 20°С кем болмаған жағдайда қолданылады. Жеңіл бетондардың жылуды аз өткізетіндігі және олардың қатқылданған кез,де (беріктігі жағынан бірдей ауыр бетонмен салыстырғанда бойында цементті қөп ұстайтындықтан) жылуды қөп бөлетіндігі — ескеріліп,— 15°С-дейінгі температурада тұтас құймалы кабырғаларды турғызған кезде де «термос» тәсілін қолдануға мумкіндік береді. Жеңіл бетонды термос жағдайында ұстап тұру арқылы түзілістерді бетондаған кезде қосымша ыстық жеңіл бетон қоспасын дайындап, төсеуге болады. Бұл ретте жаңа төселген бетон ауа калориферлерінің көмегімен жылытылады, қатқылдату жеделдеткіштері қосылады.

Ыстық жеңіл бетон қоспасын дайындау жұмысы әдетте қоршаған ауаның температурасы — 15°С кем жағдайда жургізіледі. Мұның үстіне қоспаның қозғалғыштығын сақтау мақсатында тасымалдау және беру кезінде оның температурасы 40°С-дан аспауы керек. Ол үшін қыздырылған толтырғыштар меп ерітетін ыстык су қолданылады.

Төселген бетонның қаткаңға дейінгі қажетті беріктікке жеткендегі, не болмаса тапсырмадағы жылу корғағыш тузіліс жағдайындағы салқындатылған мезгілдегі (химиялық қосымшасыз бетондарға арналған 0°С-ға дейін) беріктігін анықтау жылуды сақтаудың есебі бетонның суу уақыты және белгілі жағдайдағы қатыратын орташа температурасындағы тапсырмадағы бетонның беріктігіне жеткізуге қажетті уақыт есебімен салыстырмалы түрде жүргізіледі.

Жеңіл бетон түзілістерін қыздыруды пайдаланған кезде корғағыш қаптаманың астындағы ауаның температурасы 10°С-даң кем болмауға тиісті және жеңіл бетонның сусымалы қалыппен тұрғызылатын көлбеу түзілістеріне қажетті таңбалық беріктігінің 40—50 процент мөлшерінде жинақтауына және ауыстырмалы түрінде 70 процент болуына қажетті мерзімге дейін сақталуы керек.

«Термос» тәсілі оның үнемділігі мен еңбек аз жұмсалатындықтан анағұрлым кең тараған тәсіл болып табылады. Сыртқы модулі М≤3 алқапты ғимараттарға арналған температуралық жағдайларда оның қолданылуына тәжрибеде шек қойылмаған. Орта алқаптық түзілістер —15°С-ға дейінгі температурада «термостық тәсілмен» бетондалады. Есте ұстайтын бір жәйт (аса қатал жағдайда «термос» тәсілін қолдану жылу сақтауға аса жоғары талап қойылатындықтан тиімді емес).

Жоғары экзотермиялық қасиетті тез қататын цементтерді пайдалану, кыздырылған бетон қоспаларын қолдану, оларды химиялық қосымшаларға енгізу бетонды «термостықпен» ұстап тұруды қолданудың тиімділік жүйесін кеңейтеді.

Аязға қарсы қосымшалары бар бетондар судың қату температурасын төмендетуге мүмкіндік береді және оның кері температурасының қатқындаңуын қамтамасыз етеді. Тұтас құймалы құрылыста жеңіл бетонға арналған аязға қарсы қосымшалар ретінде натрий нитриті, НҚМ немесе ННХҚ қолданылады.

Аязға қарсы қосымшалары бар бетондар қосымшасыз бетондар тәрізді температура көтерілген кезде қарқынды түрде қаткылданады. Сондықтан оларға да мүмкіндігінше «термостық» қатқылдануды қолданған жөн. Аязға қарсы косымшалардың түрлерін және оның концентрациясын таңдау ауа температурасының, бетондалған түзілістердің түрлері мен пайдалану шарттарының есептері арқылы айқындалады.

Аязға қарсы қосымшалары бар дайын жеңіл бегон қоспаларын тасымалдау мен төсеу 40 минуттан аспау тиісті. Ал егер ол ұзаққа созылып кетсе, қоспаның козғалғыштығы күрт төмендейді де, оны төсеу қиынға түседі әрі бетоннын, сапасы нашарлайды. Мұндай жағдайда объектіде ерітетін суды аязға қарсы қосымшалармен бірге дайындап, автобетонараластырғышта барлық компоненттерімен араластырылған құрғак қоспаларды

тасымалдаған жөн.

Аязға қарсы қосымшалары бар бетондарды күрғап қалудан сақтау керек, ол үшін бетондалған түзілістердің үстін желден қорғайды. Бұл ретте аммиак суы қосылған бетондарға күтім жасауға ерекше көніл бөлген жөн. Аммиак бетонның үстіңғі қабатынан буланып ұшып кетпес үшін оларды битумдалған кағазбен немесе полимер пленкамен үстінен топырақ бастырып нығарлап жабады. Пленка құрайтын материалдар, басқа да күралдармен жабады.

Бетонды жылумен ондеу тәсілі «термос» және химиялық қосымшалар тәсілдеріне карағанда жағдайдьң өзгеруіне қарай процесс параметрлерін өзгертуге мүмкіндік береді, яғни әсер ететін уақытын да, температурасын да реттей алады.

Бетонның қалыппен төселгенінде оны жылумен өңдеу үшін жылуды конвективті, контактлы, не болмаса радиациялы түрде беру қарастырылған көптеген техникалық шешімдер жасалған. Осы орайда қыздырылған кедергі ретінде электр тізбегіне қосылатын электродты қыздыру тәсілі ерекше орын алады.

Бетондалған түзілістерді конвективті қыздыруда қыздыру арқылы пайда болған кеңістікті қоршау қондырғысы қарастырылған. Мұндай ғимараттар жылытқыштар деп аталады. Олар-дың кұрылымы мен мөлшері ғимараттардың ішінде жылу алмастыруға кедергі жасамауға тиісті. Жылытқыштарды жылыту үшін әдетте калориферлер, бу регистрлері, аспалы пештер және т. б. қолданылады. Жылытқыштағы температураның қөтерілуі бетондағы судың интенсивті турде булануына әкеліп соғады. Оны болдырмас үшін бетонның үстін буды жібермейтін материалмен жабу қажет.

Төселген бетонды контактлы қыздыру түрлі құрылыммен орындалған қыздырғыштармен жабдықталған қалыптармен жүзеге асырылады. Соңғы кездері термоактивті қалып деп аталатындар мен термоактиві икемдік жабулар қолдану аясы кеңи түсуде.

Бетонды электродты қыздыру қысқы жағдайда бетондаудын, қыздырғыш тәсілдерінің анағұрлым кең тарағаны болып табылады. Ол бетондалған түзілістің кедергі ретінде злектр желісінің ауыспалы тогына қосуға негізделген. Мұның үстіне Джоуль — Ленц заңына сәйкес жылу бөлініп шығады. Ол мына формула арқылы көрсетіледі:

Q= 3600І²Rt,

мүндағы Q — бөлінген жылу, кДж; I — ток күші, А; R — бетонның электр кедергісі, Ом; t— тоқтың өту уақыты, сағ.

Электродты қыздыру ПЭҚ-нің жоғары болуына байланысты энергия шығыны жөнінен үнемдірек. Алайда ол электродқа, өткізгішке жұмсалатын металл шығының сондай-ақ жүйені жинақтауға еңбек шығынын талап етеді.

Жеңіл бетонды электротермоөңдеу бетондауды — 40°С-дейінгі температурада бетондауға мүмкіндік береді. Мұның үстіне қалыңдығы 25 сантиметр қабырғалар, бағаналар, жабулар, соыдай-ақ арматураланған және қалың етіп арматураланған түзілістермен жай түзілістерді кыздыру үшін қыздырғыш қалып немесе жабу ұтымдырақ болар еді. Бұл ретте температу-ралық өрістің өн бойында қыздырылатын түзілістердің біркелкі болуына баса назар аудару керек. Түзілістерді қыздырудың біркелкі болмауы жарықшалардың пайда болуына әкеліп соғады. Жеңіл бетон қажетті беріктігіне жетпегені түзілістерді қыздыру жүйесінде байқалады.

Жеңіл бетоннан жасалған аз арматураланған тұтас құймаыі түзілістерді —20°С-дан төмен температурада бетондаған кезде электрлі қыздырғышты пайдалану аса тиімді болмақ.

Кері температура кезеңінде жеңіл бетоннан тұтас құймалы түзілістерді тұрғызу барысындағы бетон жұмыстарының технологиясы қолайлы температурада және оны тасымалдап, төсеу процесінде жылу шығынының аз болуын қамтамасыз ететін арнайы шараларды жүзеге асыруды талап етеді.

Дайын жеңіл бетон қоспасын дайындау тауарлы бетон зауыттарында және қысқы жағдайдағы жұмысқа лайықталған, толықтырғыштарды қыздыру қондырғыларымен жарақтандырылған, аязға қарсы қосымшалары мен өлшеміші бар бетонараластырғыш қондырғыштар арқылы жүзеге асырылады.

— 15°С-дан төмен температурада бетонды тасымалдаған арнайы жабдықтарды-автобетонараластырғышты және қысқы жағдайда лайықталған автобетонтасушыны пайдалану қажет.

Кері температураларда бетон қоспасын тасымалдаған кезде автокөлік құралдарынан бетон төсегіш жабдыққа біреуден артық құюға болмайды. Құятын жер жел мен жауын-шашыннан қорғалуы керек.

Қазіргі заманғы бетон насосты қондырғыларды қолдану бетон қоспасын түзіліске төсеу кезінде желдің және жауын-шашынның кері әсерінен бөліп тастауға мүмкіндік береді, қоспаны қабылдау, беру және бөлудің температуралық режимін жақсартуға септігн тигізеді.

Электр қыздырғышты тек бетонды қатқылдатуды жеделдету үшін ғана емес, сонымен бірге оны аязға қатырьш алмау және жылдық қысқы мезгілінде қатқылдануына қолайлы жағдай тудыру үшін қолданады. Сонымен қатар қыздырған кезде бетонның қажетті қасиеттерін алу үшін бетонның қаткылдануына оңтайлы жағдай туғызып, бұзу процестерінің көрініс беруіне жол бермеу қажет.

Жеңіл бетондар жылу беруге кедергі келтіруден анағұрлым жоғары коэффициентке ие болатындықтан және оларды сыртқы қыздырғыштармен қыздыру қиынға түсетіндіктен, электродтармен түзілістердің қалың қабатына жылу беру арқылы қыздыру анағұрлым ыңғайлы. Бұған қоса электрмен қыздыру жеңіл бетондардың ылғалдылығын кемітіп, олардың физикалық-механикалық және жылу-техникалық қасиеттерін жақсартады.

Электродпен қыздырған кезде бетон құрамында суды сактауы үшін будан белектенуге тиісті. Қыздырудың температуралық тәртібі кернеуді өзгерту жолымен (арнайы көп сатылы трансформаторларды қолдану арқылы), бетон қажетті температурарға жеткен кезде электродты ток жүйесінен ажырату, кыздырудың импульсті жағдайындағы іркілістердің созылмалылығын өзгерту жолымен реттеледі.

Бетонды жылумен өндеудің кезкелген тәсілінде қыздырған жағдайда мыналарды ескерген жөн: бетон материал ретінде қатқылдануына қолайлы жағдайға жетуі керек; түзілістер мен жарықшақтар түзілуіне себеп болатын жоғары термиялық құбылыстардың пайда болуына жол бермеу қажет; құрылыс жұмыстары өндірісінің тапсырысты қарқыны сақталу, қыздыру жөніндегі шаралардың үнемділігі ескерілуі керек.

Жылумен өңдеудің үшбүрышты, трапеция тектес және сатылы режимдері қолданылады. Көптеген портландцементтер үшін ол-75—80°С-дан аспауға тиісті. Құрамында С₃ А кальций алюминаты көбірек ұсталатын цементтерді 60—70°С-дан артық қыздьгруға болмайды. Аталған температуралардан асып кеткен жағдайда түпкілікті беріктігін жоғалтып алуы мүмкін.

Негізгі әдебиеттер: 4 [159-163].

Бақылау сұрақтары:

1. Қыстағы бетондау тәсілдерін негізгі неше топқа бөлуге болады?

2. «Термос» тэсілі қалай жүргізіледі?

3. Аязға қарсы қосымшалары бар бетондар түралы айтып берініз.

4. Бетонды жылумен ондеу тәсілі

5.Конвективті, контактлы және электродты қыздыру дегеніміз не?

Тақырып 10. Объектінің бас құрылыс жоспарын жасау.

Түтас құймалы бетон мен темір-бетоннан үймереттер мен ғимараттарды тұрғызудың бас құрылыс жоспарын жасау кезінде көтергіш механизмдерді орналастыратын орындар мұқият іріктелінеді, Қалыптың қалқандары мен формалары жинақталады, арнайы автокөліктердің кіретін тұстарының схемасы, бетон жаятын механизмдер мен машиналарды орналастыратын ер дайындалады.

Бетонтөсегіштің қабылдау бункері әрекет жасайтын аймақ қауіпті болып саналады. Сондықтан ол маң қоршалуға тиісті. Бөлгіш жебелері бар бетоннасос кондырғыларының жұмысы олардың айналым радиусы да қауіпті аймаққа жатады.

Бетон қоспасын бетомдалатын түзілістерге беруде кранды пайдаланған жағдайда оның үймереттерге немесе ғимараттарға белгілі бір радиус бойынша байланысы ескеріледі. Бұл ретте кран жұмыс істейтін қауіпті аймақ көрсетіліп, оның шекарасы белгіленуі керек. Өйткені көтерілетін жук құлауы мүмкін. Сол себепті сақтық шараларын қолданған ұтымды болады.