§ 2. Үйсін және қаңлы мемлекеттері

Ғұн державасының пайда болуы Қазақстан территория-сында басқа да дамыған мемлекеттік-қүқықтық жүйелердің пайда болуына себепкер болды. Әсіресе ол ғүндар билігіндегі аймақтарда кең етек алды. Солардың қатарына үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті жатады. Үйсіндер алғашқы кездері біздің дэуірімізге дейінгі IIIгасырда Данхэ өзені аймағын жайлаған еді. Егер VIIIғасыр шежіресіне жүгінсек, онда Бес-балықты "Усун князінің шекарасы" дейді. Ендеше, үйсіндердің шығыс шегі Бесбалық екен. Олар ғұндардың соққысына үшырап, ақыры солардың империясының күрамына қосылды. Сондықтан да үйсіндерге "Батыс жақтағы (шекараны) қабыр-іаны қадағалау" тапсырылды. Сеңгірдің көмегімен үйсіндер юэчжейлерді күйретіп Жетісу өңірін жайлады. Жалпы, үйсіндер туралы алғашқы хабарлар б.з.б. IIғасырдың аяғында пайда болған. Ал қазіргі кейбір қолда бар деректерге қарағанда олар Жетісу өңірімен бірге одан да басқа кең байтақ аумақты алып жатқан. Жетісуға Үйсіндер Орталық Азияның түкпіріндегі Дұнхуаң және Чилан тауы аралығынан б.з.д. IIғасырда шамамен 160 жылдары көшіп келген деген де дерек бар. Көне Қытай жазбаларының бірі "Хан патшалығы тарихы" Жаң Чилан омірбаяны тарауында үйсіндердің ханы күнму (күнби)" деп аталған. Үйсіндер Жетісуды қоныстанбай тұрып мемлекет болған деген де дерек бар. Мысалы, "Күнмудың экесі Нэнді би тегінде Чилан мен Дұнхуаң аралығындағы ¥лы иозылармен

31

қанаттас эрі қоныстас отырған кіші мемлекеттің иесі" деген де дерек кездесіп қалады. ¥лы иозылар - юечжілер б.з.д. дейінгі Ш-ІІ гасырларда Чилан мен Дунхуан аралығын мекендеген көшпелі тайпалар. Жалпы, "үйсін" терминінің мағынасы бүгінгі күнге дейін өзінің нақты дәйектемесін таба алмай, ол кейбір кытайдың иероглифтік жазбаларынан ғана бізге мәлім болып отыр. Оның қазіргі айтылуы қазақ этнонимдерінің бірі - Үлы жүз қазақтарының басты этникалық белгісі болып табылатын тайпаның өзін атайтынындай "үйсін" сөзіне сәйкес келеді. Соган қарамай бірқатар зерттеушілер бүл транскрипцияны Орта Азия тарихынан мэлім асиан этнонимі деп білуге бейім.

Біздің эрамызға дейінгі 177 жылы ғүңдар протектаратына қарасты жаңа мемлекет пайда болды. Оның түргындарының басым көпшілігін жоңғар жэне Шығыс Қазақстан, Жетісу тайпаларындагы сақтардың үрпагы қүрады. Біздің дэуірімізге дейінгі IIғасырдың ортасының өзінде-ақ үйсіндер ғүндардан бөліміп шыққан болатын. Соған қарамай біздің дәуірімізге дейінгі 53 жылы үйсіндердің мемлекеті екіге бөлінді.

Ал қаңлы мемлекеті жөнінде дерек өте мардымсыз, тіпті аз деуге де болады. Қаңлылар б.э.д. IIIғасырдан бастап Сырда-рияның орта алқабы мен Қаратау өңірін мекендеген. Қаңлыларға Ташкенттен Хорезмге дейінгі аралықтағы елді ме-кендер қараған. Қаңлы мемлекетінің астанасы - Битянь қаласы Сырдарияның орта шенінде орналасты. Жалпы, Қаңлылар мемлекеті Қазақстан тарихында ерекше орын алады. Өйткені, ол ежелгі қазақ жерінде алғашқы мемлекеттік құрылым қалыптастырып, өзіндік мэдениет пен өркениеттің дамуына ықпал етті.

Б.з.д. II—Iғасыр аралықтарында Қандылар алып мемлекетке айналып, ол туралы "Сүй патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресі. Қаңлы тарауында"; Қаңлы елінің 120 мың үй, 600 мың жан саны, 120 мың әскері барын жазады. Олар Қытай патшалығымен елші алмасып, сауда-саттық, дипломатиялық қарым-қатынаста болады. Қаңлылардың негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы еді. Қытай мэліметтеріне қарағанда ол біздің эрамызға дейінгі IIIіасырда пайда болған. Олар жергілікті дахо-массагеттер мен исссдон тайпаларынан біріккен. Бір кезде үйсіндермен көрші болып, қатар қоныс тепкен Қаңлы мемлекетін қытай дерсктерінде "Кангюй" , "Қанғар" , "Кенріс"

32

дейді. Сондықтан да, біз сол үғым-терминге байланысты тарихи деректерді азды-көптілігіне қарамай барынша пайдалануға ұмтылдық.

Қытай деректерінің ендігі бір түсында, яғни "Сүй патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресі. Қаңлы тарауында" олардың ханы Үлы иозылардың уын руынан шыққан деп жазады. Ал қоныстанған мекендері Чилан тауының солтүсті-гіндегі Жаүу қаласында деген мәліметпен толықтырылады. Сонымен бірге оларды ғүндар талқандап, содан кейін қаңлылар батысқа қоныс аударды делінген.

Үйсіндердің басқару жүйесіне келсек, мемлекет басында Күнбек (Күнби) - "үлы билеуші" дәрежесін алған билеуілі отырды. Ондағы тақ алмасу рәсімі мүрагерлік арқылы жүргізілді. Сонымен бірге күнбектер (Күнбилер) өзінің атақ-дәрежесіне "би-князь" дәрежесін де қосып алды. Біздің дэуірімізге дейінгі 53 жылы мемлекет екіге белінген кезде бір-біріне тәуелсіз, егеменді Үлы кунбек жэне Кіші күнбек пайда болды. Сонымен бірге жоғары билеушімен қатар шенеунік-тердің бірнеше категориясы болды.

Күнбектің көмекшісі дүғлы дәрежесін атып, ол бас атқарушы биліктің рөлін атқарды. Кейбір қытай жазбаларында үш шенеунік туралы айтылады. Ол дәрежені алушылар сян-дүғлы, цзо~дүғлы жэне ю-дүғлы деп аталады. Одан томен екі "үлы қолбасшы" және жер үлесін алған үш удельдер билеуші болды. Олардан басқа кейбір жазбаларда дагянь, дуюй, дали, шечжун-дали, кигюнь дәрежелері бар шенеуніктер болганын дәлелдейді. Олар әскер басының көмекшілері болуымен бірге салықтар жинап, зандардың орындалуын қадағалады. Әрі Күнбектің (Күнби) істеріне көмектесті.

Қаңлы мемлекетінің басында Уын руының өкілі түрды. Ол шығыс-сақ халқының юэчжи тобынан тарайтын. Оларды "би" дәрежесін алған патша басқарды. Ал енді бір деректерде Қаңлы елінің басшысын хан деп атаған. Кейбір жазбаларда оны "ябгу" немесе "жабгу" дейді. Қалай болғанда да оның билігі азаматгық та, әскери істерге де жүрген. Одан да басқа мемлекеттік әкімшілік аппаратқа патшаның "көмекшілері" мен үш кеңесшісі кіретін. Қаңлы мемлекеті өз ішінде бес иелікке бөлініп, оларды хан өкілдері билеген. Иеліктер болса, өздерінің орталық қалаларының атымен аталған.

33

Үйсіндердің мемлекеттік территориясы оң қанат, орта жэне сол қанат болып үшке бөлінді. Олардың әрқайсысында кемінде 10 мыңнан жауынгер болған. Ал біздің дәуірімізге дейінгі 53 жылдан кейін олар үлы жэне кіші Күнбекке (Күнби) бөлініп, оларға тиесілі шекаралар арасына белгі соғылды. Сөйтіп, үйсіндер өз территорияларын нақты белгілеп алды. Сондай-ақ, үйсіндер билігіне көрші хюсюнь, гюань-ду, юйту және басқа халықтар кірді. Оларға наместниктерді Күнбек сайлады.

Қаңлы мемлекеті үлкен аймақты алып жатты. Біздің дэуірімізге дейінгі IIғасырдың аяғы - Iгасырдың басында оған Орта Азиядағы бес "шағын" иелік Юени, Сусе, Фуму, Ги, Юегань жэне алан-сармат бірлестігі бағынды. Қаңлылардың мемлекеті гүлденуі кезеңінде Сырдарияның орта және төменгі ағысы территориясынан бастап, шығысьшда Талас өзендеріиің бойынжағалап Орталық және Батыс Қазақстан, Хорезм мен Амудария жэне Сырдария өзендерінің үлкен бөлігін жайлады. Қытай жазбалары Орталық Азияны жайлаған мемлекеттердің түрғындарының саны туралы мэліметтерді нақпа-нақ дэл келтіреді. Аталған жазбаларға қарағанда Үйсін мемлекетінде 630 мың адам немесе 120 мың отбасы болса, қаңлыларда 600 000 адам немесе 120 мың отбасы болған.

Үйсін және Қаңлы мемлекеттерінің егемендігі мен халықаралық қүқықтық субъектілігіне келсек, бүл екі мемлекет те алғашқы кезде ғұн империясының қүрамында болды, қаңлылар оңтүстігінде юэчжиларға да бағынды. Ал біздің дэуірімізге дейінгі IIғасырдың ортасында үйсіндер тэуелсіз де егеменді мемлекет атаньш, халықаралық қүқыққа терезесі тең қүқықтағы субъекті ретінде кіреді.

Қытай жэне ғүн мемлекетімен үйсіндер арасында өзара ынтымақтастық туралы шарт болды. Кейін Қытай империя-сының ықпалының артуы мемлекеттің ыдырауына әкеп соқты. Үлы Күнбектер негізгі бағыт бағдарларды Қытайларға қарап үстаса, ал кіші күнбектер ғүндардың одақтастары болды. Қолда бар жазбалар деректеріне сүйенсек, уйсіндер көрші мемлекет-термен тығыз байланыста болған.

Біздің эрамызға дейінгі ІІ-І ғасырларда қаңлылар мемлекеті күшейіп өздерінің ешкімге тәуелсіз ішкі саясатын жүргізеді де, қытайлардың Оңтүстік Қазақстанға кірмек болған ниетіне қарсы эрекет етеді. Сөйтіп, біздің заманымызға дейінгі Iғасырда

34

Орталық Азияда Жібек жолын қалыптастыратын 2 әскери саяси одақ қүрылды. Оның бірінші жағы Қытай коалициясы болып құрылған үйсін иелігіндегі үлы Күнбек және Шығыс Түркіс-тандағы үсақ князьдіктер тізбегі, ал екінші жағы қаңлылар мен Орта Азиядағы мемлекеттер, сондай-ақ Солтүстік ғүндар одақтастығы еді. Сөйтіп, Қашқария мен Ферғананы жаулап алмақшы болған қаңлылар мен ғүндардың бірлестігі күшейді. Кейбір деректерге қарағанда қаңлылардың жазбаша да заңдары болған. Олардың заңы хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды. Өрескел ауыр қылмыс жасағандардың түқымы қүртылады. Одан соңғылары өлім жазасына үкім етіледі. Үрлық істегендердің қолы кесіледі, - деп жазылған Қаңлы заңдарында.

ІІІ-ІУ ғасырларда үйсін жэне қаңлылар мемлекеті тарап, олар жартылай иеліктерге бөлініп өздерінің егемендіктерін жоғалтады. Алғашқы кезде үйсіндер ғүн-юэбань, кейін Гаогюя жэне жужандар билігіне көшеді. Ал қаңлылар болса эфталиттер билігіне бағынады.

Біздің дэуірімізге дейінгі IIIғасыр - біздің дэуіріміздің Ш гасырында Қазақстан мемлекеті мемлекетке қажетті функция-лардың барлығын иеленіп, сонымен бірге қоғамдық қатынасты реттейтін нормативтік-қүқықтық жүйелерге ие болды. Оның дамуына себепкер болған бірден-бір қайнар көз - жазудың пайда болуы еді. Бүгінгі күнге дейін бізге руна жазбалары бар бірнеше ескерткіштер белгілі болып отыр. Олардың бэрі үйсіндерден қалған деп болжамдалған. Ал Қаңлы мемлекетіне байланысты Қытай жазбалары бірнеше мэліметтер қалдырған. Соған қарағанда үйсіндер мен қаңлылардың өзіндік завдар кодексі болған көрінеді.

Әлеуметтік-экономикалық қатынастардың дамуы аталған мемлекеттерде меншік қүқығының қаншалықты эволюциялық жолмен дамығанын аңғартады. Үйсіндерде малға жеке меншік-пен бірге оларда белгілеген арнаулы таңбалардың пайда болға-нын білеміз. Ол таңбалар Үйсін мемлекеттерінде меншіктің болғанын айқындайды. Ал, қаңлылар мемлекетінде біздің дәуіріміздің бас кезінде-ақ өзінің теңге жүйесі пайда болып, билеушінің таңбасы соғылған өз тиындары болған. Бүл белгілі олеуметтік-экономикалық қатынасты реттейтін мемлекеттік-қүқықтық жүйелерінің мықты дамыганын көрсетеді.

35

Әдебиетгер

!поо ^Ист°Р^ия государства и права Казахской ССР. Ч. 1. - Алма-Ата, іУо2.

2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін Iтом -

Алматы, 1996.

* ³' , КУ^зембайУ^лы А., Абиль Е. История Республики Казахстан -Астана, 1999.

4. Еркин Абиль. История государства и права Республики Казахстан с древнейших времен до нач. XXвека: Курс лекций. - Астана,

5. Гумилев Л. Хунну. - М., 1994.

6. Кляшторный С.Г, Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. - Алма-Ата, 1992.

7. Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-кұкықтық тарихы. - Алматы, 2000.

8 История Казахской ССР (с древнейших времен до паших

днеи). В 5-ти томах. Т. 1. - Алма-Ата, 1977.

4-бөлім.

ҰІ-ХІІҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН

ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ ЕРТЕ ФЕОДАЛДЫҚ

МОНАРХИЯЛАР

ІІ-У ғасырлардағы халықтардың ұлы қоныс аудару дэуірі Қазақстанның, Орта Азия мен Шығыс Еуропаның этникалық жэне саяси дәрежедеғі өзгерістерге түсіріп, тарихи сан алуан қырлы жағдайлардың өсіп-өнуіне әкеліп соқты. Сөйтіп, Vгасырдың өзінде-ақ түркі тілдес теле (тирек) тайпалары одағының саны жағынан көп топтары Солтүстік Моңғолиядан Ніығыс Еуропаға дейінгі далалық өңірлерді қоныстанып жайлады. Ал Оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері Лмударияның жоғарғы ағысына дейін ұзыннан-ұзақ созылып жатты.

Сөйтіп, VIғасырда Қазақстан территориясы түрік тайпа-сының әулеттік Ашин руынан шыққан Түрік қағанатының билігіне көшті. Ал, түрік этносының өзі эуел баста, яғни қағанаттың құрылар алдында Ганьсу, Шығыс Түркістан жэне Длтай аймақтарында IIIғасырдан VIғасырға дейін кезең-кезеңмен қалыптасқан болатын. Ол сөйтіп, жартылай көшпелі мал шаруашылыгымен айналысатын негізде қаланған ірі екінші империяның құрылуына экеліп соқты. Еуразиядағы әскери-саяси күштің осынау қалыптасуы зандылық та еді. Өйткені, кешпелілердің өмірі олардың техникалық және әскери істеріне слеулі ықпал етті. Бір орталыққа бағынған күшті мемлекет қоғамдағы қарым-қатынасты реттейтін жаңа нормаларды қалыптастыра бастады жэне оларды орындауға ықпал ететін жағдайды қамтамасыз етті.

Сөйтіп, аталған даму процесінде VIғасырда түріктің ашин руының бастауымен ұлы кәшпелі мемлекет пайда болды.

37