§ 1. Ежелгі ғұн имііериясы

Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы мемлекеттік құрылымның бірі - ғұндар мемлекеті. Бұл көшпелі тайпалар мемлекетінің алғашқы көрінісі.

Біздің заманымызға дейінгі Ш ғасырда қазіргі Моңғо-

26

иііяның оңтүстігіндегі Ордостан Каспий өңіріне дейінгі Орталық Азияның кең байтақ кеңістігін мекендеген көшпелі ғұн империясы құрылды. Олар біздің заманымызға дейінгі IXі асырдың өзінде-ақ алғашқы мемлекеттік бірлестік ретінде гапылып үлгерген еді. Оларда сайланбалы түрде билікке ие "сеңгір" немесе "тэңірқұты"лауазымымен белгілі "жоғарғы" мвртебелі басқарды, сондай-ақ әскери-потестарлык конфедера-ңпядан тұрды. Ғұндардың жоғарғы билеушісін қытай авторлары іианью деп атайды. Біздің заманымызға дейінгі 206 жылы ғұн гайпаларын сеңгір Мөде (Боғда) шаньюй басқарды. Мөде билік вткен жылдардың алғашқы кезінде-ақ, ол Қытайдың шекаралық аудандарына жорықтар жасап отырды. Ол жеміссіз де болған ясоқ. Кескілескен қиын да күрделі шайқаста Мөде әскери-саяси қуаты өзінен әлдеқайда басым Хань эулетін сюнну-ғұндардың ()рдостағы көшіп жүретін жерлерінен дэме етуден біржола бас гартуға мэжбүр етті. Хань императоры Гаоцзу эйгілі Мөде (Боғда) батырдың бір орталыққа бағынған ұлы держава және империя құрудағы белсенді қызметінің алдында тік тұрып, опымен "тыныштық жэне туыстық туралы шартқа" қол қойды. Қол қоюмен бірге оған жыл сайын "сыйлық ретінде" салық Гелеп тұруға да міндеттенді. Ғұндар тәңірлік дінді ұстанған, ОЛардың мекен-тұрағы Орталық Азия, оның ішінде негізінен качіргі қазақ даласы еді. Сонымен бірге олар мал шаруа-іш.ілығымен айналысты.

Ғұндар мемлекетінің құрамына шығыстағы "Шығыс ху" іаііпалары мен батыстағы юедилер (юечжи) және үйсіндер жэне оңіүстік байян мен лауфань секілді көршілері жойқын күйретулерден кейін кірді. Ғұндар мен Қытай арасындағы соғыс біздің дэуірімізге дейінгі 188 жылы аяқталып, соңғысы ліігарлықтай салық төлеп тұрды. Біздің дәуірімізге дейінгі 90-жмлдары Қытай тағы да жеңіліске ұшырады. Бірақ біздің дауірімізге дейінгі 47-жылы ғұн империясы солтүстік жэне оңгүстік аймаққа бөлініп, соңғысы Қытай империясының күрамына қосылды. Б.э. 93 жылы ғұн мемлекеті өмір сүруін юқтатты.

Ал енді ғұн державасының басқару жүйесіне келсек, билік <>асында монарх тұрды. Ол күрделі "жер мен аспаннан туылған, аіі мен күн тағайындаған ғұнның ұлы сеңгірі" лаз^азымын алды. ('опдай-ақ, ол "көктің (тәңірдің) мейіріміне ие" "Тэңір құты"

27

титулын иеленді. Ғұн билеушісі қасиетті билеуші қызметіп атқарып қана қоймай, бірінші дін қызметкері міндетін дс атқарды. Билік экенің балаға мұра етіп қалдыруымен бірге тақ билІгі негізінен аманат жолымен тағайындалатын. Кейде билікті қыскарту және билік иесін сайлау атақты адамдар арқылы жүргізілетін. Сеңгірдің өкілеттілігі өте кең болды. Ол саяси жэне рухани билік етіп қана қоймай, жоғарғы әскери қолбасшы жэне дипломатиялық қызметті де қоса атқарды.

Сеңгір Си немесе Цяо (Цюлинь) руынан болуы керектігі міндетгі еді. Сонымен бірге атақты үш руы Хуянь, Сюйбу, Лань рулары болды. Сеңгір олардың арасынан өзіне жар таңдап ала алатын. Аталған рулардың өкілдері ғана мемлекетте жоғары лауазымды қызметтерді атқара алатын. Ғұн мемлекетінің шенеуніктер қызметі өте күрделі де ыңғайсыз болды. Бес жоғарғы класты шенеуніктер тобы сеңгірдің туысқандарынан тұрды. Олар "данышпан князьдар", "лули князьдар", "ұлы қолбасшылар", "бас басқарма", "ұлы бастықтар" еді. Қалған лауазымдар түрін белгілі ру мүшелері алатын. Барлық лауазым иелері "оң" жэне "сол" атанып, сондай-ақ "үлкен" және "кіші" болып бөлінді. Ру ақсүйектерінен басқа ешқандай руға кірмейтін "құтты" деген топ болды. Ғұнның мемлекеттік аппаратында 24 жоғарғы шендегі шенеунік болды. Олардың эрқайсысында 10 мыңнан 20 мыңға дейіп жауынгері болып, олар тапсырманы бас сеңгірдің өзінен алды. Уақыт өткен сайын сеңгірлердің руы көбейіп ол өзінің туысқандарын белгілі бір қызметке қою үшін шенеуніктік аппаратты ұлғайтып отырды. Сөйтіп, жаңа шендер пайда болды. Олар ұлы цзюй-кюй жэне жичжо-князь атанды.

Оңтүстік ғұндардың басқару жүйесінде бірнеше өзгерістер болып, алғашқы екі кластагы шендер өзгеріссіз калып "төрт мүйізге" бірікті. Аталған қызметтер сеңгірдің туысқандарына тиесілі еді. Одан әрі "алты мүйізділер" оң және сол жичжо, вньюйди және чжаньгянди аталып, олар белгілі рулардан сайланды. Одан кейінгілер құтты ұлық жэне жичжо-қүтты ұлық аталып, олардан кейінгілер "билік иелері", сонан соң "меңгерушілер" узюкуй атанды. Одан басқа оңтүстік ғұндарда тақ мұрагерлері үшін жаңа жүйе пайда болды. Ол басқыштық жүйеде жүргізілетін. Алдымен ағайындылар кезекпен басқарса, одан кейін олардың балалары басқарып, ең кіші немерелерінің үлкені басқаратын болды.

28

()рбір 24 жоғаргы шендегі шенеуніктер істі тиянақты атқару \іиііі оздеріне мыңбасы, жүзбасы, онбасы сияқты әскерба-

^I іііларды тағайындап, олар элеуметтік және әскери міндетгі іпк.ірды. Ғұндардың басқару жүйесіндегі ең басты орынды ілптын бір жылда екі рет жиналатын шенеуніктер кеңесі ......ды. Онда діни рэсімдер мен мемлекеттік іс жөніндегі

і іі слелер қаралатын. Олардың халықты басқарудағы атқаратыы І"»іп срекше болып, құдай жолындағы биліктің рөлін қуаттап КОЛДайтын. Әрбір күз сайын шенеуніктер мен удельдік басшы-Ццры және бөлек-бөлек көшпелі қауымдастық өкілдері жиналып, ЦІііше ерекше бір «халық санағын жэне мал "тексеруін"

і \ргізетін.

Iүн империясының территориясы мен тұрғындарына

IIісек, оның құрамына ғұндардан басқа Орталық Азия айма-імндагы барлық көшпелі халықтар, сондай-ақ жеке отырық-ии.ніықпен айналысатын аймақтағылар кіретін. Мемлекеттің и-ррнториясы нақты белгіленіп, ол күзетшілермен қоргалатын. I'-рриторияның тұтастығы мен ондағы саяси жүйе бірлігі Мөде (І.огда) батырдың қатаң қадағалауында болып, соғыстан бас ніргу үшін кез келген жердің бір пұшпағы жат жұрттыққа ьгршсін деп кеңес берген шенеуніктің басы кесілді. Мөде "жер Цімлекеттің негізі, ол ешкімге берілмеу керек" деген принципте м.і імст етті. Сөйтіп, ғұндар санасында мемлекет пен оның і< ррнгориясының қалыптасуы ерекше орын алды.

Империя батыс және шығыс - қос қанаты болып бөлініп, "іи.і "үлы басшылар" басқарды. Оның эрбір қанаты әскери ВІрлестіктерге бөлініп, оларды шенеуніктер биледі. Жаулап

.....іінған территорияларда жергілікті жерден әскербасылар

і.и айындалып, олар салық жинаумен айналысты. Бағындырып іпынған жерлер ғұн билеушісіне бағынышты болып "бір үйді һүрады". Яғни, ол бір мемлекет деген сөз.

Гұндардың салық салу жүйесі жөнінде мэліметтер тым аз. Моденің басқару кезінде хапықтан алган малдар мен мүліктер '.шагын жүргізетін арнаулы кітап болды. Содан отырықшы /ічомс ғұн мемлекетіне бағынышты елдерден жиналган ішіықтардың есебін білуге болатын. Салықты уақтысында ишсмегендердің әйелі мен балалары алынды. Ғұн мемлекетінің иіыгыс ауданын жайлаған ухуньлықтар жылқы және қой, тағы Ю басқа малдар терілерін салық ретінде төлеп отырды. Басқа-

29

рудың тағы бір жүйесі ол отырықшы аудандарды қоныстанған жұртшылықты империя орталығына көшіріп әкеліп сіңістіріп жіберу еді. Салық жинаумен "әскербасылар" және "наместник-тер" айналысты. Сонымен бірге ғұндар керуен жолдарын қатаң қадағалап, сауда иелерінен баж салығын алып отырды.

Ғүн империясының егемендігі мен халықаралық құқық субъектілігі. Біздің заманымызға дейінгі 206 жылдан біздің заманымызға дейінгі 47 жылға дейін Ғүн империясы өз егемендігі мен тэуелсіздігін өзінің территориясында нық жүргізіп жэне оны көрші территорияларға да енгізе білді. Ғұндардың мемлекеттік идеологиясы бойынша сеңгір Аспан өкілі болып саналып, ол "бүкіл халықтарға патшалық ете алады" және ол күштеп жүргізілді. "Аттың үстінде согысу біздің мэртебеміз, сондықтан да біз барлық халықтардың алдында жоғарымыз", - дейтін ғүн ақсүйектері өзінің сеңгіріне.

Әр түрлі жазбалардан бізге жеткені ғұндардың көрші мемлекеттермен, сондай-ақ Қытаймен жасасқан шарттары. Біздің эрамызга дейінгі 199 жылғы шарт бойынша қытайлар ғұн сеңгіріне өз ханшасын беріп, жылына салық төлеп, сонымен бірге соғыста жеңілген мемлекеттің жеңіп шыққан мемлекетке төлейтін соғыс салығын (контрибуция) төлеп отырды.

Дипломатиялық іс-эрекет және миссиялар арнаулы елшілер арқылы жүргізілді. Көне жазбалардың айтуынша дунху, юечжи және Қытай елшілерінің ғұн сарайында қабылданып және олардьщ қытай императорына жіберілгендіктері белгілі.

Біздің дәуірімізге дейінгі 47 жылы оңтүстік ғұн Қытай протекторатына кірді. Соған қарамай ол өзінің ішкі басқару қүрылымын сақтап қалса, ал солтүстік ғүндар тэуелсіздіктерін берген жоқ. Солтүстік гұндардың бір бөлігі қанғарлармен одақтасып Оңтүстік Қазақстандағы Талас өзенінің бойына өз орталықтарын көшірді. Біздің заманымыздың 93 жылы ғұн империясының қалған қалдығы бүрынғы өз боданындағы халық моңғол тілді сяньбилердің билігіне көшті. Ғұндардың аз ғана бір бөлшегі ғана шектеулі егемендігін сақтап Vғасырға дейін өмір сүрді.

Ғұндардың құқықтық жүйесі. Күрделі мемлекеттік жүйенің пайда болуы қоғамда қүқықты реттеудің пайда болуына мүмкіндік ашты. Ғүндардың құқықтық негізінің көзі эдет-ғүрып болды. Қытай жазбаларына сүйенсек ғүндардың заңдары "жеңіл

30

жэне орындауға оңай" еді. Сот 10 күн аралығында созылып, қамауда отырғандардың саны оннан аспайтын. Күрделі кылмыс жасағандарга өлім жазасы кесіліп, үрлық жасағандардың мүлкі тәркіленсе, жеңіл-яселпі жағымсыз іс-эрекеттер еткендердің жүзінде із қалдырылды. Сонымен бірге көшпелілердің дағдылы не эдеттегі қүқығы кодификациялана (жүйелене) бастады. Сондықтан да Мөде сеңгір шығарған кодекс бойынша әскери тэртіпті бүзғандар мен әскери қызметтерден бас тартқандарға өлім жазасын кесті. Ал меншік құқығына келсек, көшпелі қоғамдардың бәріне тэн қасиеттер болды. Мысалы, ерекше болып көрінетіні жеке отбасы меншігі, қауым меншігі, әскери-нотестарлық бірлестіктер мен мемлекет меншігі еді.