СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ

Студенттерге арналған әдістемелік оқу құралы

Биологиялық объектілерді микроскоптаудың арнайы амалдары

Құрастырған: Кусаинова К.Т.

Семей, 2012

1.Тақырып:Биологиялық объектілерді микроскоптаудың арнайы амалдары.

2. Мақсаты: Молекулалық диагностиканың, зерттеудің клиникалық- зертханалық және функционалдық әдістерінің, медициналық зерттеулерде қазіргі заманғы техникалық құрал- жабдықтарды қолданудың теориялық негіздері болып табылатын дүниеге көзқарасты және медицинадағы ғылыми методологияны қалыптастыру.

Биологиялық объектілерді микроскоптаудың арнайы амалдары

Студенттерді микроскоптаудың арнайы амалдарымен таныстыру.

3. Оқыту мақсаттары: Микроскоптяның арнайы тәсілдерін айқындап, микроскоптың көмегімен кіші объектілердің өлшемдерін анықтай білу. студенттердің логикалық ойлауын, дәйекті ой- пікір мен тұжырымды дұрыс құра білуді қалыптастыру.

Білу керек:

Микроскоптың құрылысы

Микроскоптың оптикалық жүйесі

Окуляр микрометр

Істей алуға тиіс

Микроскоппен жұмыс істеу

Құралдың негізгі өлшеуіш шкаласымен жұмыс істеу

Окуляр микрометрдің бөлік құнын анықтау

Өлшеу нәтижесін қорытындылау

4. Тақырыптың негізгі сұрақтары:

Микроскоптың құрылысы

Ажырату қабілеттігі

Ажырату шегі

Объектив және окуляр

Микроскоптың оптикалық жүйесі

Биологиялық объектілерді микроскоптаудың арнайы амалдары.

Ақпараттық- дидактикалық блок

Микроскопия- (лат. микро- ұсақ, кішкентай және грекше skopeo- көремін)- микроскоптың көмегімен көзге көрінбейтін ұсақ объектілерді оқып- зерттеу әдісі. Микроскопия бактериологиялық, гистологиялық, цитологиялық, гематологиялық және т.б. зерттеулерде кең қолданылады.

Микроскопия бірнеше түрге бөлінеді: оптикалық, электрондық, көпфотонды, рентгенді микроскопия және т.б.

Микроскопия әдістері зерттелетін объектінің сипатына, қасиеттеріне қарай таңдалады. Өйткені олар кескіннің контрастылығына әсер етеді.

Жарық микроскопиясынан басқа фазалық- контрасты, қараңғы өрісті (ультрамикроскопия), люминесцентті, поляризациялық, ультракүлгін және электрондық микроскопия бар.

Микроскоппен объектілердің негізгі екі тобы зерттеледі: 1) мөлдір; 2) мөлдір емес. Осы топтарға сәйкес өтетін және щағылған жарық үшін арнайы жарықтандырғыш қондырғылары жасалады.

Микроскопиялық зерттеулерде объектілерді жарық өрісті және қараңғы өрісті жарықтандыру кең таралған. Жарық өрісті әдіс объектіні жарықтандырғыш жүйесінен шыққан жарықпен сәулелендіріп, жарықтың объектіден өтіп (өтетін жарық) немесе объектінің бетінен шағылып (шағылған жарық), объектив саңылауына түсіп, объектінің мөлдір емес элементтерінің жарық фонда қара кескінін алуға негізделген. Қараңғы өріс әдісі көбінесе шағылған жарық арқылы (объектінің біртекті емес элементтерінен) кескінді алуға негізделген.

Жарық өрісті әдіс және оның түрлері

Жарық микроскопия әдісі (жарықтандыру және бақылау) зерттелетін объектіні жарықтандыру тәсілі бойынша бөлінеді: өтетін жарықтағы және шағылған жарықтағы жарық өрісті әдіс (мөлдір емес объектілер үшін қырынан (бүйірден) жарықтату). Осы әдістерді ұнтақтарды, суспензияларды, эмульсияларды, көбіктерді- пена) дисперсиялық талдауда қолданады.

Осы әдісте кескіннің контрастылығы жарықтың жұтылуымен анықталады.

Жарық өрісті әдістің түрлері:

1) Өтетін жарықтағы жарық өріс әдісі абсорбцияланатын (жарықты жұтатын) бөлшектері, бөліктері бар мөлдір препараттарды зерттеуде қолданылады. Мысалы, өсімдік пен жануарлар тінінің жіңішке боялған кесіктері.

Препарат болмаған жағдайда конденсордан шыққан жарық шоғыры объектив арқылы өтіп, окулярдың фокус жазықтығы жанында бірқалыпты жарықталған өрісті береді. Препаратта абсорбциялайтын элемент болған жағдайда жарықтандырғыш жүйеден түскен жарық біршама жұтылып, біршама шашырап, нәтижесінде кескін пайда болады. Түскен жарықтың едәуір бөлігі объективке түспей, абсорбцияламайтын объектілер оларды күштірек шашыратқан жағдайда жарық өрісті әдісті қолдануға болады. Осы әдісте жарықтандырғыш пен конденсор дене үстелінен төмен қойылады.

2) Бүйірден жарықтандыру әдісі- жарық өрісті әдістің бір түрі. Осы әдістің алдыңғы әдістен айырмашылығы, бақылайтын бағытқа үлкен бұрышпен жарықты объектіге бағыттайды. Кейде осы әдіс көлеңкелердің пайда болуы салдарынан объектінің «рельефтілігін» анықтауға көмектеседі.

3) Шағылған жарықтағы жарық өріс әдісі жарықты шағылдыратын мөлдір емес объектілерді зерттеуде қолданылады. Препарат объектив арқылы жоғарыдан жарықтандырылады (жарықтандырғыш және жартылай мөлдір айна). Объектив осы жағдайда конденсор ролін атқарады. Объективпен және тубусты линзамен жазықтықта пайда болған кескіндегі препарат құрылымы оның элементтерінің шағылдырғыш қабілетінің әртүрлігі арқасында көрінеді; жарық өрісте түскен жарықты шағылдыратын препараттың біртекті емес бөліктері айқын көрінеді.

Қараңғы өріс әдісі

Б ұл әдіс микроскопиялық объектілердің жарықты шашырату қабілетіне негізделген. Қараңғы өрісті микроскопия үшін кәдімгі объектив пен арнайы қараңғы өрісті конденсорларды қолданады. Қараңғы өрісті конденсорлардың басты ерекшелігі- конденсорлардың ортаңғы бөлігі қара түсті болады және жарықтандырғыштан келген тура сәулелер микроскоптың объективіне түспейді. Қараңғы өрісті микроскопияда объектіні бүйірден сәулелендіргенде одан шағылған сәулелер ғана объективке түседі. Қараңғы өрісті микроскопия Тиндаль эффектісіне негізделген, оның белгілі бір мысалы, жіңішке жарық сәулесі түскенде ауадағы шаңдардың көрінуі. Жарықтандырғыштан тура сәулелер объективке түспеу үшін, объективтің апертурасы конденсордың апертурасынан кіші болу керек. Апертураны азайту үшін кәдімгі объективке диафрагма орнатады.

Қараңғы өрісті микроскопия кезінде объектілер қараңғы фонда жарқырап көрінеді.

Бірақ бұл әдіс тек объектінің контурын ғана көруге мүмкіндік береді, ал объектінің ішкі құрылымын зерттеуге мүмкіндік бермейді. Қараңғы өрісті әдіс үшін аса қуатты жарықтандырғыш және лампаның максимал қызуын қолданады.

Қараңғы өріс кезінде кескін препараттың құрылымдық элементтерінен шағылған жарық арқылы пайда болады.

Қараңғы өрісті әдістің түрлері:

1. Өтетін жарықтағы қараңғы өріс әдісі жарық өрісімен көрінбейтін, жарықты

жұтпайтын мөлдір объектілердің кескінін алу үшін қолданады. Биообъектілер жиі осындай түрде кездеседі. Жарық жарықтандырғыш пен айнадан конденсор арқылы препаратқа бағытталады. Конденсордан шыққанда мөлдір препарат арқылы өткен, бағытын өзгертпеген жарықтың көп бөлігі қуысты конус тәрізді шоғыр түзіп, объективке түспейді (осы конустың ішіндегі жарық сәулелері). Микроскопта кескін препараттың ұсақ бөлшектерімен конустың ішіне біраз шағылған және объектив арқылы өткен сәулелермен жасалады. Қараңғы фонда көрінетін аймақта препарат құрылымындағы қоршаған ортаның сыну көрсеткішінен айырмашылығы бар элементтердің ақшыл кескіндері көрінеді. Ал ірі бөлшектердің кескінінде жарық сәулесін шашыратқан тек ақшыл шеттері ғана көрінеді. Осы әдісті қолдана отырып, кескіннің түрі бойынша бөлшектердің мөлдір, мөлдір еместігін анықтауға мүмкін болмайды.