3.2 Баламасыз тілдік бірліктер

Аудармада салыстыра отырып талдау АТ –ң бірліктік пен көптік сәйкестіктерін және де сөйлемде кездесетін баламасыз тілдік бірліктер мен грамматикалық бірліктерді анықтайды. Аударылатын тілде тұрақты сәйкестіктерге ие болмайтын ТТ – гі бірлікті баламасыз тілдік бірліктер деп атайды.

Баламасыз тілдік бірліктер, әдетте неологизмдер арасында, сөздер арасында, спецификалық түсініктерде және көп танылмайтын есімдер мен атауларда көп кездеседі. Бұл жағдайда аударма барысында окказациональді сәйкестіктерді қолдануға тура келеді. Мұндай сөздерге ағылшынның conservationist, baby - sitter, backlog және т.б. сөздер жатады.

Баламасыз грамматикалық бірліктер болып жеке морфологиялық формалар (герундий) және сөз таптары (артикль) , сонымен бірге синтаксистік сәйкестіліктер секілді баламасыз бірліктер сөздегі бірнеше мағынаның біреуіне қатысты. АТ және ТТ баламасыз бірліктер өзге тілдегі тұрақты сәйкестіліктерге ие болуы мүмкін.

3.3 Баламасыз тілдік бірліктерді аудару жолдары

Сөйлемде баламасыз тілдік бірліктердің болуы, аудармада түпнұсқаның мазмұнын тура немесе толық бермеуін білдірмейді. Біздің білуімізше, сәйкестіліктер аударма бірліктерімен жартылай сәйкес келеді. Аудармашы баламасыз ттілдік бірліктерді аударуда аналогиялық тәсілмен окказационды сәкестіліктерді жасайды. Баламасыз тілдік бірліктерді аударуда келесідегідей окказациональді сәйкестіліктер қолданылады:

1. Көмекші сәйкестіліктер, мұнда АТ сөздер өзге тілдік сөздер формасында беріледі tribalism - трайбализм, know-how – ноу-хау, impichment – импичмент. Аудармада, мұндай сәйкестіліктер транслитерация немесе транскрипция көмегімен беріледі, көбінесе осындай тәсілмен жасалған окказациональді сәйкестіліктер АТ тұрақты қолданылады. Мысалы, London -Лондон , wall street –Уолл Стрит , beatnik -битник , pop-art –поп-арт , striptease -стриптиз , General Motors – Дженерал моторс және т.б.

2. Калкалар сәйкестілігі, бұл ТТ –ң тұрақты сөз тіркестерінің құрамдас бөліктерін беру: backbencher - заднескамеечник, brain drain – утечка мозгов, work to rule – работа по правилам, people of good will – люди доброй воли. Бұл кезде окказациональді және тұрақты сәйкестіктердің ара қатынасы тұрақты болады. Клокалау тәсілімен жасалған сәйкестіліктер аудармашылық тәсілімен жасалған сәйкестіліктер аудармашылық тәжірибеде кеңінен таралуда және бұл тәсіл аударылмайтын мәтіндерді аударуда қолданылады. Нәтижесінде ТТ –ң баламасыз бірліктері тұрақты сәйкестілікке айналады.

3. Аналогиялық сәйкестілік, ТТ –гі баламасыз бірліктер үшін АТ –де жақын мағыналы бірліктерді іздестіру: drugstore ~ дәріхана , witchhunter ~ мракобес, afternoon ~ кеш. Бұл жерде түпнұсқа мен аудармада баламалы бірліктердің мағынасы толық емес, және мұндай арнайы контексттерде қолданылады. Drugstore – ол жәй ғана дәріхана емес, бізде дәріханада тек қана дәрі-дәрмек пен гигиеналық заттар сатылады, ал американдық «драгстрлерде» нң қажетті заттар, газеттер, журналдар, алкагольсіз сусындар, кофе, балмұздақ және т.б. сатылады. Лексикалық алмастыру сәйкестілігі; сөйлемдегі баламасыз сөздің мағынасын аудармашылық транформациялардың көмегімен беру.

Сонымен бірге окказациональді сәйкестіліктер семантикалық қайта құрулар арқылы жасалынады. Аудармада ағылшынның тура мағынасы Exposure сөзін орыс тіліне аударсақ He died of exposure, кең көлемді контекстке байланысты трансформациялар, конкретизациялар немесе модуляциялар қолданылуы мүмкін: «Он умер от простуды», « Он погиб от солнечного удара», «Он замерз в снегах» және т.б.

Осылайша, аудармада баламасыз сөдердің мағынасы көрсетілген тәсілдердің көмегімен сәтті беріледі.

Құрамындағы бірліктерге байланысты аударма 3 түрлі жағдайларда аударылады:

1) Нөльдік аударма. Грамматикалдық бірліктердің мағынасының болуына байланысты, аудармада грамматикалық бірліктерін беруден бас тартуы. Көбінесе сөйлемде грамматикалық мағыналар лексикалық немесе грамматикалық тәсілдердің көмегімен дубляждалады. Бұл кезде аудармада баламасыз бірліктер «нөльдік сәйкестілікке» ие болады:

Give me the book that you bought yesterday.

Дай мне книгу, которую ты купил вчера.

By that time he had already left the country

К этому времени он уже уехал из Англии.

2) Жақын аударма аудармада ТТ –гі баламасыз грамматикалық бірліктерге сәйкесінше АТ –ң грамматикалық бірліктерін қолднуымен түсіндіріледі. Қазіргі ағылшын тілінде орыс тілімен абсолюттік құрылымы сәйкес келмейді, егер оны грамматикалық бірлік ретінде қарастырсақ . Ол комплекстік, бөлінбейтін мағынаға ие. Бірақ нақты айтылған сөйлемде бірінші орынға уақыттың, себеп-салдар, басыңқы, шартты секілді жағдайлар қойылады. Келесі мысалда абсолюттік құрылым уақытша жағдайды беріп тұр:

Business disposed of , Mr. Swiveller was inwartly reminded of its being high dinner-time.

Когда с этим делом было покончено, организм мистера Свивелера напомнил ему, что час обеда уже близок.

Жұмыстың барлығы біткен кезде, мистер Свивелердің организмі түскі асқа аз ғана уақыт қалғанын есіне түсірді.

3) Трансформациялық аударма баламасыз бірліктерді аудармада грамматикалық трансформациялар көмегімен берілуін айтады. Сондай- ақ лексикалық трансформациялар аударма процесін суреттеу барысында қолданылады. Келесі мысалда ағылшынның абсолюттік құрылымы with көмекші сөзімен беріліп тұр, бұл қазақша аудармада тәуелсіз сөйлемдермен алмастырылады.

The old capitalists and bureaucratic managements remained the directors and manager of the new nationalized industries, with a few right-wing trade-union officials thrown in for luck.

Административтік бөлім жетекшілері мен оның бұрынғы иелері жаңа ұлтаралық кәсіпорындарға директорлары мен бөлім басқарушылары болып орналасты. Сонымен бірге, кәсіпорындарға бірнеше құқықтық жұмысшы чиновниктері қосылыпты.

Қорытынды

2007 жылы 28 қарашада Елордадағы Мемлекеттік тілді жеделдетіп оқыту орталығында «Аудармадағы бірізділік және терминологияның өзекті мәселелері» деген тақырыпта дөңгелек үстел ұйымдастырылды. Дөңгелек үстелдегі Әділет министрлігінің Ішкі әкімшілік департаменті Мемлекеттік тілді дамыту басқармасы мен Мәдениет және ақпарат министірлігінің Тіл комитетінің бірігуі нәтижесінде ұйымдастырылды. Жиналыста Әділет министрлігіне қарасты департаменттің басшысы Өтепберген Ақыпбеков терминология мәселесі мен аудармашылар мәртебесін ұштастыра баяндама жасады.

Аудармадағы бірізділік туралы қоғамды түрлі пікірлердің кезіп жүргені рас. Мәселен, аудармашылардың бір тобы тілші-ғалым Құдайберген Жұбановтың «интернационал терминдер аударылмауы тиіс» деген қағидасын басшылыққа алса, екінші бір тобы қоғам қайраткері Нәзір Төреқұловтың «Еуропаның қай сөзі болса да қазақ тіліне аударылсын» деген тұжырымдамасын алға тартты.

Аудармадағы бірізділік мәселесі де, аудармашының мәртебесі туралы мәселе де мемлекеттік тілдің беделі тұрғысынан көтерілді. Сондықтан дөңгелек үстелге қатысушылардың жоғары орындарға жасаған ұсыныстары көкейге қонымды көрінеді. Жиында аудармашылардың мәртебесін айқындау, осыған орай олардың еңбекақы мөлшерін қайта қарау жөнінде ҚР Үкіметі мен Мемлекеттік қызмет агенттігіне ұсыныс енгізілді. Сонымен бірге, салалық терминология жұмысын ұтымды жүргізу, салалық терминдердің сөздігін бекіту және аудармашылар қатарына қабілетті мамандар тарту арқылы көбейту секілді қоғамның өзекті мәселелері талқыға алынды.

Осыған орай, қазіргі кезде аудармашылар алдында көп қиындық тудыратын өзекті мәселелер көп. Олардың бірі «баламасыз тілдік және оларды өзге тілге аудару» Осыған байланысты оларға толығырақ тоқталып өтсек.

Баламасыз тілдік бірліктер аударматануда ең өзекті мәселелерінің бірі. Оның мәнісін түсіндіруде авторлар әр түрлі жолмен талқылайды. Біреулері баламасыз бірліктерді, аударма жасалатын тілде баламалы бірліктердің мағынасын сөздік құрамында болмауымен түсіндірсе, ал екіншілері: баламасыз тілдік бірліктер АТ –де түпнұсқа құрамындағы баламасыз тілдік бірліктерді толық бермеуді білдірмейді деп есептейді. Ал үшіншілері үшін баламасыз тілдік бірлік - АТ –де тұрақты баламасы жоқ лексикалық және фразеологиялық бірлітер. Бірақ баламасыз тілдік бірліктерге нқты түсінік Л.С. Барахударовтың еңбектерінен көруге болады. Оның ойынша баламасыз тілдік біліктер деп, қандай да бір екі тілдің біреуі өзге тілдер расында толық немесе жартылай баламаға ие болмайтын тілдік бірліктерді айтады (сөз немесе тұрақты сөз сөз тіркестері).

Сонымен, осы айтылған анықтамаларға байланысты біз баламасыз түсінігін қарама-қарсы ұғым екендігіне көз жеткіземіз. Өзге тілдің баламасыз тілдік бірліктерінде біз АТ –ң жүйесінде аналогиялық мағынасы жоқ сөз немесе тұрақты сөз тіркестері екендігін білеміз Осы анқтама бойынша ТТ –ң лексикалық бірлігін өзге тілде беру мүмкін емес деп есептеуге болмайды. Себебі В. Гумбольд айтып кеткендей, тіл түрлі құбылыстарды суреттеуге тән, соның ішінде нақты сипаттау қасиетіне ие және қандай да тіл болмасын ол жаңа ұғымды суреттеуге бейімелген. Бірақ түсінгенді сурттеп жеткіу мен аударма барысында қолдану мүлдем өзгеше. Егер екі тілдік сөздіктерде ТТ –гі сөзді суреттеп берсе де, ол сөзді нақты мәтінді ауаруда қлданылмауы мүмкін. Сонымен аударма барысында мұндай сөздерді қалайша беруге болады?

Баламасыз тілдік бірліктерді талдай отырып, аударманың келесі түрлерін анықтаймыз.

Транслитерация. Аудармада бұл тәсіл өзге тілдегі сөзді аударма жасалған тілдің әріптерімен беріледі. Әсіресе мұндай тәсіл газет-журнал атауларында, географиялық атауларда, жеке сөздер мен жалқы есімдерде беріледі, айтылған атаулар қазақ тіліне аналогиялар көмегімен беріле алмайды. Мысал ретінде немісше берілген сөйлемді қарастырайық:

1. Mir ist, als hätten meine Söhre Fräulein Hanna mit Stolz erzählt, ihne Frau Mutter könne schon Boogi- Woogi tanzen.

Маған шешелерінің Буги- Вугиді билей білетінін балаларым Хана бикешке мақтанышпен айтқандай болады да тұрады.

2. Ich weiB nicht, ob tie Koplans noch leben, und wenn sie leben, wo sie leben, ich aber sitze seit 30 Jahren in Grünhof und züchte orientalishe Rollertauben.

Қапландар өмірде бар ма, жоқ па, бар болса қайда тұрады, бұл жағы маған беймәлім. Ал мен 30 жылдан бері Грюнхофта тұрамын, немесе түрлі көгершіндер ұстап келемін.

Егер сөйлем оқырманға түсініксіз болса, яғни сөйлемде толық ақпарат болмаса, онда аудармада түсіндірме сөздері қолданылады.

3. Ich betone diesen Namen auf der letzten silbe und ich lese ihn zum ersten Male in Berliner Morgen- post.

Оны алғаш рет Берлинер Морген - пост газетінен оқыдым.

4. Er ist ein Studienrat, und ob eres noch ist, weiss er es noch nicht, aber bisher war er es.

Бұл – шрудиенрат – орта мектеп мұғалімі, шрудиенрат екендігіне күмәні бар, бірақ бүгінге дейін солай болып келеді.

Калькалау – тұрақты сәйкестілікті орнату мақсатымен баламасыз тілдік бірліктерді құрушы элементтерді аудару. Бұл тәсілдің басты мақсаты баламасыз тілдік бірліктердің құрамындағы бөліктерін қазақ тіліндегі сәйкес әріптерімен беру. Бұл тәсіл әсіресе, баламасыз бірліктер арнайы транслитерацияны қажет етпегенде және аудармада БТБ –ң мазмұнын толық бергенде ғана қолданылады.

Herr Höhler schickt mich zum Artt, und ich gehe in die stadt und ich trade die Lous-Trenker-Hose.

Холер мырза мені дәрігерге жіберді, сосын Луис- Тренкер шалбарымды киіп қалаға бардым.

Функциональді аналог. Функциональді аналогты А.Д. Швейцер «оқырмандарға бірдей әсер беретін ой-пікірдің соңғы элементі» деп атайды. Бұл тәсіл баламасыз тілдік бірліктерді аударуда оқырманға таныс бір ұғымды екінші бір ұғыммен алмастырады.

Ich sehe sie in diesem Augenblich mit ihrem straff nach hinten gekämmten Hear, mit dem Mittelseheitel und dem Knoten im Nacken, der dort liegt wie eine etwas zu breit gelaufene Bäckerschnecke.

Аудармада суреттеу ешбір қлдануға болмайтын жағдайда қолданылады.

Бұл тәсіл, егер жоғарыда айтылған тәсілдер ақпаратты толық жеткізе алмаған жағдайда қолданылады. Көп жағдайда баламасыз тілдік бірліктерді аударуда семантикалық трансформация қолданады.

Сонымен аудармашының алдында баламасыз тілдік бірліктерді аудару мәселесі, тек қана берілген баламасыз бірліктердің мазмұны қазақ тіліндегі сөдіктерде болмаған жағдайда ғана туындайды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Бархударов Л.С. «Язык и перевод» (Вопросы общей и частной теории перевода) , М.: Международные отношения, 1975, стр 175

2. Ванников Ю.В. Вопросы теории и техники перевода – М. «Посвещение» , 1970

3. Влахов С. , Флорин С. Не переводимое в переводе, - М. , Просвещение, 1970

4. Егемен Қазақстан «Аудармашылар мәртебесі» 28 қараша 2007ж.

5. Коммисаров В.Н. «Слово о переводе», М. Международное отношение, 1973, стр 185

6. Комисаров В.Н. «Лингвистика перевода» - М. , 1980

7. Комисаров В.Н. «Лингвистически основы научно – технического перевода» - М.Просвещение, 1980.

8. Комисаров «теория перевода» , - М.Высшая школа 1990

9. Komissarov V.N.Koralova A.L, A manual of translation from English into Russian – М. , Высшая школа 1990.

10. Л.К.Латышев, «Теория перевода», М. «Просвещение», 1988

11. Л.К.Латышев. Курс перевода.(эквивалентность перевода и способы ее достижения) – М. , 1981.

12. Миньяр – Белоручев Р.К. «Общая теория перевода» - М. , Посвещения 1980

13. Ревзин И.И. , Рознецвеиг В.Ю. «Основы общего и машинного перевода » - М. , 1964

14. Рецкер Я.И. «Теория перевода и переводческое практика» - М. , 1974

15. Сдобников В.В. «О прагматических аспектах перевода» // Нижний Новгород: НГЛУ им Н.А. Добролюбова, 1998.

16. Сдобников В.В. «О прагматических аспектах перевода» // Нижний Новгород: НГЛУ им Н.А. Добролюбова, 1998.

17. С.В.Тюленов, «Теория перевода», М. «Гардарики» 2004

18. Топер П.М. «Перевод в системе сравнительного литературоведения», М. «Наследие», 2000 стр 187

19. Федоров А.В. «Основы общей теории перевода» - М. , 1976

20. Федеров А.В. «Введение в теорию перевода» - М. , 1953

21. Чернов В.Г. Вопросы перевода русской безэквивалентной лексики на английский язык. М: 1958,

22. Чернов В.Г. «Основы синхронного перевода» - М., 1987

23. Черняховская Л.А. «Существует ли «единица перевода?» // Теория и практика перевода. М. МГПИИЯ им М. Тореза, 1987, стр 27-28

24. Черняховского Л.А. «Перевод и смысловое структура» - М. , 1976

25. Швейцер А.Д. «Теория перевода: статус, проблемы, аспекты» , - М: Наука, 1988, стр 75.

26. Швейцер А.Д. «Перевод и лингвистика» - М. , Наука 1973

27. Швейцер А.Д. «Теория перевода» - М. , Наука 1988 стр. 75

28. Швейцер А.Д. «Основные проблемы теория перевода» - М. , Наука 1975

29. Шатков Г.В. «Перевод русской без эквивалентной лексики на норвежский язык» - М: ВИИЯ, 1952, стр 196.

30. Шимиряев А.Ф. «Синхронный перевод» - М., Наука 1979.

стр.17-25

53