Қазақ сөйленістеріндегі кірме сөздер

Қай тіл болмасын, оның сөздік құрамында басқа тілдерден енген сөздер де кездесіп отырады. Мұның өзі белгілі бір тарихи жағдайлар, көп жылдар бойы болып келген қарым-қатынас нәтижесі.

Көрші халықтың тілі арқылы тілімізге ауысқан сөздер мен тұлғалар, әсіресе Қазақстанның шет аймақтарында көп кездеседі. Мысалы: Өзбекстанмен түйіс жатқан Шымкент облысы тұрғындарының тілінде өзбек тілінен ауысқан сөздер көп. Қырғызстанмен шектес жатқан Жамбыл облысының оңтүстік аудандарында қырғыз тілінен енген сөздер кездеседі. Жетісудың шығыс жағын мекендеген қазақтардың тіліне ұйғыр тілі әсер етсе, батыс қазақтарының тіліне татар, ноғай, башқұрт тілдері әсер еткен. Тіліміздегі кірме сөздерді әдеби тіл дәрежесінде және сөйленіс дәрежесінде қолданылатын сөздер деп екіге бөліп қарау керек.

Орыс тілі арқылы енген сөздер

Тіл мамандары орыс тілінен ауысқан сөздерді Қазан төңкерісіне дейінгі және төңкерістен кейінгі енген сөздерді де екі дәуірге бөліп қарастырады. Сан жағынан молы да, көбі де төңкерістен кейінгі кездегі күнделікті өмір қажетіне сай қабылданып жатқан ғылым, техника, шаруашылық, мәдениет салаларына байланысты сөздер. Мысалы, Көкшетау облысы Щучинск Еңбекшілдер аудандары тұрғындары тілінде жеңіл шана орнына қашауа – кошевка, бәкінің бір түрін білдіретін забиял –Завьялов зауытының қойылған, тәрте орнына оғлоп-оглобля, етік кремі орнына айтылатын бәкіс –вакса, бас орамал орнына қолданылатын кәстеңке – косынка, шәркей орнына қолданылатын шабата – чобот сөздері кездеседі. Қарағанды экспедициясының материалдарынан қылауыз – өсекші, кляуза, декабріс – декабрь айында туған мал, бурус – төрт қырлы ағаш, брусья, шолан –ас үй, чулан тәрізді сөздерді кездестіреміз.

Араб, иран тілдерінен енген сөздер

Оңтүстік сөйленістерінде мынадай араб, иран сөздері кездеседі: кәшек, ақыр, зуала, дәліз, айуан, бадыраң, дәсте, дуал, жанан, қоза, қыш, мұрап, наубайхана т.б. Бұлар басқа сөйленістерде кездесе бермейтін оңтүстікті жеке бөліп тұратын өзгешеліктер.

Монғол тілдерінен енген сөздер

Монғол тілдерінің қазақ әдеби тіліне де диалектілерге де тигізген әсері шамалы. Егер қазақ сөйленістерінде қазақ пен монғолдарға ортақ сөздердің барлығын монғол элементтері деп қарасақ, онда аяқ алып жүре алмаймыз, мәселен, әдеби тілдегі қап-қара, сап-сары, маңдай, құйқа, бауыр, қал сияқты сөздердің монғол тіліндегі хав-қар, шап-шар, магнай, хұйх, боор, хал деген баламаларына қарап, олардың бәрін монғол тілінен енді деуге сене қою қиын. Ол әлі дәлелдеуді керек етеді. Ж.Болатов Монғол Халық Республикасының Баян-Өлгей қазақтарының тілін сипаттауға арналған мақаласында төмендегі сөздерді монғол тілдерінен енген элементтер деп есептейді. Лоңқа – бөтелке, монғолша лонх, дөңсе – махоркадан орап тартатын шылым (дунс), бақчы – ұстаз (бахч), домбы – шәйнек, монғолша домбо.

Түркі тілдерінен енген сөздер

Түркі тілдерінің әсері көбінесе, Қазақстанмен көрші түркі тілді республиканың түйіскен жеріндегі сөйленістерде кездеседі. Мысалы: Өзбекстанмен шектес Шымкент облысындағы сөйленістерде өзбек тілі арқылы енген элементтері көп кездеседі. Мысалы: жүдә – өте, пісте – күнбағыс, мейман – қонақ. Осы өлкеде ұйғыр тілінен енген көмбеқонақ – жүгері, қалаймақан – ретсіз, асбузыл – асхана, қырғыз тілінен енген таеке – нағашы, майана –жалақы, чыбыр сөздері кездеседі.

Маңғыстау сөйленісінде қарақалпақ, түркімен тілдерінен енген төмендегі сөздерді келтіруге болады: ашар – кілт, түркіменше – ачар, жіптік –кішкене қысқаш, түркіменше – жіптик, дәп – әдет, жалатай – алдамшы.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Орыс тілі арқылы енген сөздер Қазақстанның қандай өңірлерінде кездеседі?

2. Араб-иран тілдерінен енген сөздер қай өлкеде мол?

3. Моңғол тілінен енген сөздер қай сөйленісте кездеседі?

Әдебиет:

1. Н. Жүнісов. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981.

2. Ә.Нұрмағамбетов. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978.

3. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1994.

4. Б. Базылхан. Монғолиядағы қазақтардың тілі. Уланбатыр-Өлгий, 1991.

5. Б. Бекетов. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан, 1992.

6. С. Омарбеков. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.

7. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.

8. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

9. Т.Айдаров. Проблемы диалектной лексикологии и лингвистической географии. Алматы: Рауан, 1991.

10. Б.Базылхан. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. Баян-Өлгий, 1973.